Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

10. Doğu Azerbaycan Bölge Valiliği

استان آذربايجان شرقى

Merkezi: Tebriz تبريز
Isfahan, nısf-ı cihân, Eger Tebriz ne-bâşed

Eğer Tebriz olmasa, Isfahan cihanın yarısıdır.
Doğu Azerbaycan BV, Batı Azerbaycan ve Erdebil bölge valilikleri ile birlikte tarihi Darüs-Saltana Azerbaycanı’nı oluşturur. Bölge valiliği halkının tamamına yakını Türk’tür. Az sayıda Ermeni ve Asuri azınlık mensubu bulunmaktadır.

Erdebil dâhil bu bölge, Doğu Azerbaycan yaylasının büyük bölümünü oluşturur. Topraklarının %71’i dağlık ve göldür. %29’u verimli şekilde kullanılmaya uygundur. Tebriz, Merağa, Erdebil ve Mugan ovaları bu bölümde yer alır. Azerbaycan topraklarının bereketi, sahip olduğu dağlar ve bu dağlardan kaynaklanan sulardır.

1. Kuzey dağları (Karadağ/ Arasbaran, Mişovdağ, Murovdağ): Bu dağlar, Ağrı dağından başlar, 220 km mesafe katederek, doğudaki Talış dağlarına kadar uzanır. En yüksek noktası 3.660 metredir.

2. Doğu dağları (Talış, Salavat-dağ ve Horuslu): Bu dağın yükseltileri kuzey-güney istikametindedir. Hazar ile Azerbaycan toprakları arasında engel oluşturur. Denizin rutubetli havasının iç kısımlara nüfuzunu engeller. En yüksek noktası Erdebil’in doğusunda 2.750 metreye ulaşır. Bu dağların doğu, batı ve kuzey etekleri ormanlarla kaplıdır. Mugan ovasının güneyindeki Horuslu’nun yüksekliği 700 m civarındadır.

3. Merkez ve Güney dağları (Savalan/ Sebelan, Bozguş, Peke, Çin, Ovn bin-Ali, Sehend ve Kaflankûh): Savalan yanardağının bir bölümü Erdebil’in kuzeydoğusundaki Karasu deresinden başlar. Doğu-batı mesafesi 60 km, eni Eher’in güneyindeki Koşa-dağ’a kadar 48 km devam eder. Bu bölüm vasıtasıyla Karadağ ile birleşir.

Bu dağların, Azerbaycan Türkleri arasında çok özel yeri vardır. Kutsallıklarının yanı sıra, hürriyet ve bağımsızlığın da sembolüdür. Özellikle Savalan ve Sehend, Güney Azerbaycan Türkleri’nin vazgeçilmez sembolleridir. Türkler “Savalan” der, resmi yazışmalarda “Sebelan” olarak kullanılır.

Doğu bilimciler, Miladi III ve IV. yüzyıllarda Tebriz’in “Thebermais” adını taşıdığını ileri sürerler. Muhammed Hasan Han İtimadüs-Saltana, “Mir’âtül-Buldan” isimli kitabında bunu“Tabarman” şeklinde zikreder. m Ö. 714 yılında Asur/ Aşur Kralı Sargon’dan kalan bir kitabede Uşkaya şehrinin adı geçmektedir. Bu kent, Tebriz kenti yakınındaki bugünkü Üskü’dür. Bunun yanı sıra korunaklı bir kale olan Tarui’den bahsedilmektedir. Kuvvetli bir ihtimalle burası Tebriz’dir. “Tebriz” adının Türkçe olduğunu belirten araştırmacılar da bulunmaktadır. Ermeni tarihçi Vartan, Tebriz adının “Da-i-verj/ Da-i-verg” veya “Daverj” olduğunu, “intikam” anlamına geldiğini kaydetmiştir. Benzer şekilde ilmî değeri bulunmayan başka bir rivayete göre; şiddetli ateş nöbetine yakalanan Harun-Reşid’in karısı Zübeyde Hatun’un, latif ve güzel havası sebEbiyle buraya gönderilmesi ve sağlığına kavuşmasından ötürü “Tefriz/ Tevriz/ Tebriz” adını aldığıdır. Davrij→ Tavrij→Tavriz→Tevriz →Tebriz Tebriz’in adı “Tavar” adlı Türk boyundan gelmektedir. Dağlık bölgelerde yaşayan ve küçübaş hayvancılıkla uğraşan bu Türkler güçlü, kuvvetli ve dayanıklı olduklarından “güçlü ve dayanıklı” anlamına gelen “tavar” kelimesi bugün bile Güney Azerbaycan Türkleri arasında yaşamaktadır. Azerbaycan’da küçükbaş hayvan anlamına gelen “davar” sözü de aynı boyla ilişkilidir. Bu konu benim hazırladığım ansiklopedik sözlüğün Tebriz maddesinde yer almıştır. Tebriz’in adı Roma metinlerinde Tavaris olarak geçer, sonundaki –is eki Roma’nın daha doğrusu Yunan dilinin bir özelliğidir.

İslam’ın zuhurundan sonraki dönemlerde Tebriz’e ait bilgiler daha belirgindir. H/K. 21/ 642 yılında Arapların yönetiminde küçük bir kale iken, Erdebil daha önemli bir konuma sahipti. Tebriz, ilk defa Ravvadi hanedanı döneminde payitaht ve hükümet merkezi olmuştur. H/K. 224/ 834 ve 434/ 1043 yıllarında yıkıcı depremler geçirmiş, onbinlerce insan hayatını kaybetmiştir. Hicri 1283/ 1866 yılındaki salgın hastalıkta yüzbin kişi ölmüştür. H/K. 446/ 1055 yılında Selçukluların hâkimiyetine girmiştir.

Tebriz, Ravvadi, İlhanlı ve Safevilere başkentlik yapmış bir şehirdir. Moğol ilerleyişinden sonra (H/K.663-680/ 1265-1281) Abaka Han döneminde İlhanlıların resmî payitahtı olmuştur. H/K. 694/ 1295’de Sultan Mahmut Gazan ve daha sonraki dönemde geniş çaplı imar görmüştür. Mescid-i Alişah/ Erk-i Alişah, Bimaristan/ hastanesi ile ünlü Şam Gazan/ Şenb-i Gazan ve ilim merkezi Rub-u Reşidi bu dönemin eserleridir. Hulagû Han’ın payitahtı Merağa idi. Kacar hanedanı döneminde, Hicri 1220/ 1805 yılından itibaren siyasi öneminden ötürü veliahtlık merkezi olmuş, “Darüs-Saltana” unvanıyla anılmıştır. (Sirus Nisari, Külliyât-ı Coğrafya-yı İran, s.185)

*

Sigatül-İslam Mirza Ali Ağa Tebrizi

Sigatül-İslam Mirza Ali Ağa Tebrizi, H/K. 07 Recep 1277/ 1860 yılında doğmuş, 10 Muharrem 1330/ 1912 tarihinde 53 yaşında iken Tebriz kışlasında öldürülmüştür. Bu kışlanın yerinde halen Terbiyet Kütüphanesi ve Kütürevi bulunmaktadır.

Sigatül-İslam, ilim ehli bir aileye mensuptur. Bu hanedan Horasan’dan gelip Tebriz’e yerleşmiştir. Aile silsilesi; Mirza Muhammed Ali oğlu Mirza Yusuf oğlu Mirza Muhammed Şefi oğlu Mirza Muhammed Cafer Sadr oğlu Hacc Mirza Şefi Ağa Sadr Sigatül-İslam oğlu Hacc Mirza Musa Ağa Sigatül-İslam oğlu Sigatül-İslam Mirza Ali Ağa Tebrizi’dir. Dördüncü ceddi Mirza Muhammed Şefi, Nadir Şah’ın çağdaşıdır. Nadir Şah, fermanla kendisini Mansab-ı Mustovfigeri-i Darüs-Saltana-i Tebriz/ Veliahtlık Merkezi Tebriz Defterdarlık Makamı’na getirmiştir.

Sigatül-İslam, mükemmel bir dini eğitimden geçmiştir. Aynı zamanda edebiyat, tarih, coğrafya, ilm-i nücum ve ilm-i ricale vakıftı. Ana dili Türkçe’nin dışında Farsça ve Fransızca bilmekteydi. Mükemmel din adamlığının yanı sıra, iyi bir hatipti. Hem iç, hem dış siyaseti yakından izlemekteydi.

Azerbaycan’ın merkezi olan Tebriz, hürriyet ve bağımsızlık hareketlerinin odak noktasıdır. Azerbaycan halkı, Settar Han Serdarı Millî liderliğinde Muhammed Ali Şah’a karşı ayaklandı. Ayaklanma ve muhalefet haraketleri tüm ülkeye yayıldı. Hürriyet taraftarı ve Meşrutiyetçilerin ayaklanması kanlı çatışmalara neden oldu. Şah istifa etmek mecburiyetinde kaldı ve 1909 tarihinde ülkeden çıkarıldı. Yerine 11 yaşındaki oğlu Ahmed Mirza, “Ahmed Şah” (1909-1925) adıyla tahta oturtuldu. Şahın iktidardan uzaklaştırılması Azerbaycan Türkleri’nin sakinleşmesine yetmedi. Bu karmaşa dönemlerinde, Tebriz’de Rus garnizonları ve Kazak birlikleri hep olagelmiştir. Ruslar ve Tahran yönetimi, Azerbaycan’daki Meşrutiyet hareketi ve ayaklanmalardan ötürü devamlı merhum Sigatül-İslam Mirza Ali Ağa Tebrizi’yi suçladılar. 1911 yılındaki hadiselerde de gene itham edilmiş, tutuklanarak Tebriz garnizonuna götürüldü. Meşrutiyet hareketine katılan Azerbaycan liderleri ile birlikte yargılanarak idama mahkûm edildi. Sigatül-İslam’dan yazılı olarak Tebrizli Meşrutiyet liderlerini suçlaması halinde serbest bırakılacağı söylendi. Ancak Rusların ve Tahran yönetiminin birlikte hazırladığı belgeyi imzalamadı ve idam edildi. Birlikte yargılandıkları Nizamül-Ulema Şeyh Selim ile birlikte, ibret-i âlem olsun diye kendisi yakalanamadığı için Ali Mösyö’nün iki balaca küçücük oğlu da idam edildi. (Gulam-Rıza Tabatabai Mecd, dairetül-Maârif-i Musavver Zerrin, 1. cilt, s.153; Dr.Hamit Cilveger, Azerbaycan Folklor Derlemeleri)

Sigatül-İslam, bu kısa ansiklopedik bilginin dışında aynı zamanda efsane bir kişiliktir. Hakkında çok şey rivayet edilir. Bunlardan biri şöyledir: Fetva makamında bulunması nedeniyle kışlaya davet edilir. O dönem İran üzerinde muktedir kuzey komşusunun askerî yetkilileri, Tahran yetkilileri ile birlikte kendisinden Azerbaycanlı Meşrutiyetçileri suçlayıcı bir fetva istemektedir. Merhumun böyle bir fetvayı mühürlemesi söz konusu değildir. Müsaade ister ve tuvalete gider. Fetvaya basacağı mührü tuvalete atar. Parmak basmamak için sağ başparmağını da keser. Fetvayı onaylamayacağının anlaşılması üzerine feci şekilde dövülür ve öldürülür. Ölüsü darağacına asılır.

*

Hiciv

Tebriz Eşekler Kahvehanesi