Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

Dinî lider/ Ulu Önder/ Rehber:

İran dinî lideri, İran İslam Cumhuriyeti’nin en üst makamıdır. Şura-yı Hubregân/ Uzmanlar Meclisi tarafından seçilir. görev süresi için zaman sınırlaması bulunmamaktadır. Ülkenin genel politikalarının tanımlanması, uygulanması ve denetimi sorumluluğunun yanı sıra, dini hususlarda da yetki sahibidir. Dinî lider, silahlı kuvvetlerin başkomutanıdır. askerî ve sivil istihbaratı ve güvenlik operasyonlarını kontrol eder. Savaş açma ve barışı kabul etmeye tek yetkili mercidir. Yüksek Mahkeme Başkanı, Devlet Radyo ve Televizyon Kurumu, Emniyet Genel Müdürü, Silahlı Kuvvetler Başkomutanı, Devrim Muhafızları Komutanlığı komuta kademesi ve yöneticileri, 12 üyeli Şura-yı Nigahban/ Anayasayı Koruma Konseyi’nin altı üyesi dinî lider tarafından atanır.
Dinî lider Danışma ve Uyuşmazlıkların Çözümü Konseyi:

Ayetullah Humeyni’nin, 1988 yılında verdiği fetva doğrultusunda oluşturulmuş ve anayasal bir kuruluş haline getirilmiştir. Daha önce 13 kişiden oluşan üye sayısı 31’e çıkarılmıştır. 15’i Şura-yı Nigahban’dan, 16’sı ise yargı ve hükümet organlarından olmak üzere dinî lider tarafından seçilmektedir. görevi, Meclis ile Şura-yı Nigahban arasındaki anlaşmazlıklara çözüm bulmaktır. Anlaşmazlıklarda nihai karar merciidir. Dinî lideri, ülkedeki en güçlü makam olarak korumak ve ona danışmanlık sunmak ana görevidir.
Uzmanlar Konseyi/ Şura-yı Hubregân:

İyi eğitimli 86 hukukçudan oluşan konsey üyeleri, genel seçimlerde sekiz yıllığına belirlenir. Uzmanlar Konseyi’nin ana görevi, liyakat ve sahip olunan itibara bağlı olarak, İran dinî liderini seçmek ve gerekirse görevinden almaktır. Dinî lidere yasal görevleri konusunda danışmanlık yapmakla da sorumludur. Konsey yılda bir kere toplanır. Devlet Başkanlığı, Meclis üyeleri ile Anayasa Koruma Konseyi adaylarının yeterliliğini belirler. Konsey, dinî lideri seçer ve dinî lideri görevden alma konusunda anayasadan kaynaklanan yetkisi vardır. Dinî liderlik makamına seçilecek uygun bir kişinin bulunmaması halinde, bu göreve layık üç veya beş kişiden oluşan “Rehberlik Şurası”nı belirler. Bütün toplantıları ve belgeleri çok gizlidir. Konsey’in, dinî liderin kararlarının herhangi birisi ile çelişen kararı bilinmemektedir.
(Anayasayı) Korumacılar Konseyi/ Şura-yı Nigahban:

Anayasayı Korumacılar Konseyi, altı yıl süre ile seçilen 12 üyeden oluşmaktadır. Bu üyelerden altısı dinî lider tarafından tayin edilen ruhanilerdir. Diğer altısı, yüksek yargı organları tarafından aday gösterilen hukukçular arasından İslami Şura Meclisi tarafından seçilip onaylanmaktadır. Ancak bunlar üzerinde de dinî liderin kontrol yetkisi bulunmaktadır. Bu iki grubun üyelerinin yarısı, her üç yılda bir kura ile değiştirilmektedir. Konsey, çıkarılan yasaların İslam fıkhına ve Anayasa’ya uygunluğunu denetler. Uygun olmayan meclis kararlarını düzeltilmesi için geri gönderir, gerekirse iptal eder.

Konsey, cumhurbaşkanı ve parlamento adaylarının uygunluğunun kontrolünü de üstlenmiştir. Anayasa’ya dayanarak, çok sayıdaki şahsın adaylıklarını veto etmiştir.

Cumhurbaşkanı:

Anayasa, İran Devlet Başkanı’nı dinî liderden sonraki en yüksek devlet otoritesi olarak tanımlar. Cumhurbaşkanı, dört yıllık süre ile doğrudan genel seçimle belirlenir. Adaylar, devrim ilkelerine bağlılıklarından emin olmak üzere Şura-yı Nigahban/ Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından denetlenir ve belirlenir. Cumhurbaşkanı, dinî liderin uhdesinde bulunan ve son sözü söyleme yetkisine sahip olduğu konular dışında, yürütmenin başı olarak Anayasa’nın uygulanması, yasama, yürütme, yargı ve yönetim kademelerinin çalışmasını koordinasyondan sorumludur. Anayasa’da, 1989 yılında yapılan değişiklikle başbakanlık görevini de üstlenmiş olan cumhurbaşkanı, bakanlar kurulunu atar ve onlardan danışmanlık alır, hükümet kararlarını yönlendirir, hükümet politikalarını belirler. Cumhurbaşkanı’na bağlı sekiz kişilik yardımcılar kurulu ile yirmi iki kişiden oluşan, meclis tarafından onaylanması gereken bir bakanlar kururlu vardır. Birçok devlette olan uyGulamanın aksine, İran’da hükümet orduyu kontrol etmez. İçişleri ve Savunma Bakanı’nı atasa da, mecliste bu iki bakanlık için güvenoyu almadan önce dinî liderin açık onayını alması gerekir.

Cumhurbaşkanı ve hükümet, “İslami Şura Meclisi’ne karşı sorumludur” dense de, bu sorumluluk dinî liderlik makamına kadar uzanmaktadır. görevden alınabilmesi için dinî liderin onayı gerekir.

Milli Güvenlik Konseyi/ Meclis-i Maslahat-ı Nizam-ı Ali-yi Kişver:

Irak Savaşı’nın sona ermesinden sonra, millî politikanın oluşturulmasında duyulan sıkıntının giderilmesi amacıyla kurulmuştur. görevi, ülke bütünlüğünün korunması için izlenecek yurt içi ve yurt dışı politikayı belirlemektir. Konsey başkanı, Cumhurbaşkanı’dır. Konseyin 12 üyesi bulunmaktadır. Tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi silahlı kuvvetlerin komutanları, istihbarat, dışişleri, içişleri, savunma… bakanları ve ilgili kuruluşların müsteşar ve başkanları bu kurulun üyesidir. Kurul üyeleri, dinî liderin onayı ile göreve başlayabilmektedir.

İslami Şura Meclisi/ Meclis-i Şura-yı İslami:

2012 yılı itibariyle İran Meclisi, tek meclisli bir yapıya sahiptir. Devrim öncesi yasama iki meclisli idi. Ancak senato (Meclis-i SeNa), yeni anayasa ile kaldırıldı. İran Meclisi, dört yıllığına seçilen 290 üyeden oluşmaktadır. On yılda bir yapılan nüfus sayımının ardından nüfus artışına paralel olarak, her seçim bölgesinde 150 bin kişi için bir üye ilave edilmektedir. Meclis’de, Anayasa’nın 64. maddesine göre, dini azınlıklardan; İran’ın millî dini olan Zerdüştler, diğer yandan Museviler, Asuri/ Doğu Kilisesi ve Keldaniler/ Katolikler birlikte olmak üzere birer, Ermeniler ise, Kuzey ve Güney bölgeleri olmak üzere iki milletvekili ile temsil edilmektedir. Son dönemlerde, ABD ve Batı ülkelerinde güçlü lobilere sahip olan Bahailerin de bir milletvekili ile temsil edildiği söylenmektedir.

Meclis, yasama faaliyetini yürütür, uluslararası anlaşmaları değerlendirir ve ulusal bütçeyi onaylar. Meclis üyeleri ile meclisteki tüm yasama çalışmalarının Anayasayı Korumacılar Konseyi tarafından onaylanması şartı bulunmaktadır.
Yargı Sistemi:

Daha önce var olan Yüksek Yargı Organı Konseyi lağvedilmiştir. Halen bu görev, dinî lider tarafından belirlenen Yargı Organı Başkanı tarafından yürütülmektedir. Beş yıllık süre ile ruhanilerden seçilen Yargı Organı Başkanı, Üst Mahkeme Başkanı ve Başsavcı’yı atama yetkisine sahiptir. Bu kişilerin görev süreleri beş yıl ile sınırlıdır.

Sulh ve ceza konuları ile ilgilenen mahkemelerin yanı sıra, millî güvenlik konularına bakan Devrim Mahkemeleri de bulunmaktadır. Devrim Mahkemeleri’nin kararları kesindir ve temyiz edilemez. Din Adamlarını Yargılama Mahkemesi, dinle ilgili konulara baktığı gibi, din adamları tarafından işlendiği öne sürülen suçlara da bakmaktadır. Bu mahkeme, normal yargı işleyişinin dışında çalışır, yalnızca dinî lidere karşı sorumludur. Kararları kesindir ve temyiz edilemez.
Yürütme Sistemi:

Yürütme, doğrudan Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu’na aittir. Başbakanlığın da uhdesine verildiği cumhurbaşkanı seçimleri dört yılda bir tekrarlanmaktadır. Bakanlar Kurulu’nun oluşması için meclis kararı gerekmektedir.
Şehir ve Köy Meclisleri:

Şehir ve Köy Meclis üyeleri, halkoyu ile dört yıllık süre ile seçilir. Anayasa’nın 7. maddesine göre, İslami Şura Meclisi’nin yanı sıra, yerel meclisler de devletin karar alma ve yürütme organıdır. Şehir ve köy meclisleri, meclis başkanlarının seçimi, belediye hizmetlerinde danışmanlık yapılması, bölgenin kültür, eğitim, halk sağlığı, ekonomik yönden gelişmesi ve toplum refahının artırılması için çalışmalar yapmaktadır. Kalkınma planlarının hazırlanmasında bu meclislerin çalışmalarından da yararlanılmaktadır. Bkz.→Muhammed Reza Djalili-Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi Detaylar için bkz.→İslam Ansiklopedisi, TDV, “İran” maddesi; Muhammed Reza Djalili-Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi

2.Kısım. İran’da mülki Sistem
Mülki taksimat, genellikle ülke halkının iyi idare edilmesi, eğitilmesi, toprakların verimli şekilde kullanılması, yatırım bölgelerinin tespiti, topluma çağdaş yaşam şartları sunulması, buna paralel olarak ülkenin kalkınması ve savunulması, iç ve dış güçler tarafından vatan topraklarının bölünmesinin önüne geçilmesi amacıyla hazırlanan planlar doğrultusunda ayrılan tahsisatların yerinde, zamanında ve doğru şekilde kullanılması amacıyla yapılmaktadır. İran’daki mülki taksimat da aynı amaç doğrultusunda yapılmış ve yapılmaktadır.

Tahran, Ağa Muhammed Han Kacar tarafından başkent yapılmıştır. Ülke, Meşrutiyet döneminde kısmen istikrara kavuştuktan sonra Hicri/ Kameri (H/K) 1325/ 1907 yılında meclis tarafından “Eyalat ve Vilayat Kanunu/ Kanun-u Teşkil-i Eyalat ve Vilayat قانون تشكيل ايالات وولايات” kabul edildi. Ülke idari ve mülki yönden aşağıda gösterilen dört eyalet ve 12 Vilayete bölündü. Osmanlı yönetim sisteminden etkilenerek ilk defa bu kanunda “eyalet ve vilayet” tabirleri kullanıldı. Ayrıca “bölük” adı verilen daha küçük alt birimlere de yer verildi.

Eyaletler:

1. Azerbaycan eyaleti

2. Kirman ve Beluçistan eyaleti

3. Fars ve Benadir (Limanlar) eyaleti

4. Horasan ve Sistan eyaleti
Vilayetler:

1. Esterabad Vilayeti

2. Mazenderan Vilayeti

3. Gilan Vilayeti

4. Zencan Vilayeti

5. Kûhistan Vilayeti

6. Loristan Vilayeti

7. Kirman Şahan Vilayeti

8. Hemedan Vilayeti

9. Isfahan Vilayeti

10. Yezd Vilayeti

11. Irak (Irak-ı Acem) Vilayeti

12. Huzistan Vilayeti
Eyaletleri “vali” veya “fermanferma”, Vilayetleri “hâkim” veya “hükümran”, bölükleri ise, “nayibül-hükume/ naibül-hükume” adı verilen yöneticiler idare etmekte idi.

Sirus Nisari, “Külliyat-ı Coğrafya-yı İran”, İrec Afşar Sistani, “Nigahi be-Azerbaycan-ı Şarki” ve diğer kitaplarda, bin yıllık İran Türk tarihi görmezden gelinerek, resmi coğrafyacı ve tarihçi ağzıyla İran’da mülki taksimatın, Hehameşi Hahamenişi Kralı I. Daryuş zamanında m Ö. V. yüzyılda başladığını, Eşkaniler ve Sasaniler döneminde ülke topraklarının büyümesi ve küçülmesi esasında bazı küçük farklılıklarla devam ettiği belirtilmektedir. Aşağıda izah edildiği üzere Selçuklu, Safevi ve Kacar dönemlerine baktığımızda bu anlatılanlarla herhangi bir alaka ve benzerliğin olmadığı görülmektedir. Örneklemede, nerede ise –yok farz edilen kuş uçuşu binbeşyüz yıllık bir zaman aralığı bulunmaktadır. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.441; İrec Afşar Sistani, Îlhâ, ÇadurnişîNan…,, 1.cilt, s.430-4431)

Emeviler döneminde, İran Arapların işgaline ve talanına uğramış, tüm toprakları ele geçirilmiştir. Takip eden yıllarda Horasan ve Turan-Türkistan ülkesi de bu saldırılardan nasibine düşeni almıştır. Abbasi halifesi Memun tarafından ülke “Yirmi Doğu İklimi/ eyaleti” ve “Yedi Batı İklimi/ eyaleti” şeklinde bölünmüştür. Daha sonra gelen bölgesel yönetimler zamanında da bazı değişiklikler olmuştur. Selçuklular döneminde topraklar daha geniş olduğu için kendilerine göre bir mülki yapılanmaya gidilmiştir.

Safevi hükümdarı Büyük Şah Abbas ülkeyi; Azerbaycan, Horasan, Gilan, Mazenderan ve Fars olmak üzere beş eyalet halinde yönetmiştir. Süleyman Şah Safevi (1666-1694); Azerbaycan dâhil olmak üzere on “Valilik”, bu valiliklere ek olarak; Tebriz, Kerec, Erdebil, Lar, Esterabad, Meşhed, Kirmanşah, Hemedan, Şuşter, Gence, Şamahı ve İrevan merkezli oniki “Beglerbegilik” ihdas etmiştir. Muhammed Hudabende Safevi zamanında (H/K.985-995/ 1578-1587), Tebriz merkezli Beglerbegilik olan Azerbaycan bünyesinde; Şirvan, Muğan, Aran/ Arran, İrevan ve Kûhistan (bugünkü Kürdistan) bulunmakta idi. Safevi hanedanının son döneminde; Azerbaycan, Zencan, Sultaniye, Talış, Aras’ın kuzeyi ve Gapan/ Gafan (Kaçak NEbi ve eşi Hacer’in yurdu) nahiyesi, Tebriz merkezli Azerbaycan Beglerbegiliği dâhilinde idi.

Safevi döneminde, Şirvan dâhil Azerbaycan “Altıncı eyalet” olarak anılmıştır. Feth-Ali Şah Kacar (1797-1834) ülkeyi; Azerbaycan, Horasan, Huzistan, Fars ve Kirman olmak üzere beş eyalet, ayrıca birinci ve ikinci dereceli küçüklü büyüklü vilayetler hâlinde tanzim etmiştir.
Nasreddin Şah Kacar ise, saltanatının ortalarında ülkeyi aşağıdaki şekilde; dört eyalet ve yirmiüç Vilayet şekinde teşkilatlandırmıştır:

Nasreddin Şah Döneminde eyalet ve Vilayetler
Eyaletler		Vilayetler
1	Azerbaycan	1	Gilan	13	Hansar, Kemere (Humeyn) Gülpayegan, Mahallat
2	Horasan ve Sistan	2	Mazenderan	14	Isfahan
3	Fars ve Laristan	3	Gürgân	15	Bahtiyari
4	Kirman ve Beluçistan	4	Tehran/ Tahran	16	Yezd
		5	Kazvin	17	Burucerd
		6	Hamse (Zencan ve havalisi)	18	Kürdistan
		7	Hemedan	19	Kirmanşahan
		8	Irak-ı Acem	20	Loristan
		9	Vilâyehâ-yı Selas/ Üç Vilayet (Tuyserkan, Melayir, Nihavend)	21	Huzistan
		10	Kum/ Qum	22	Benadir-i Halİc-i Fars (Fars Körfesi Limanları)
		11	Save ve Zerend	23	Kevîrhâ-yı Merkezî (Merkezî Çöller Bölgesi)
		12	Kaşan

İran’da Şemsi(Ş)1303/ 1924 yılında idar taksimat aşağıdaki gibiydi:

1924 Yılında İDaRi Taksimat
Merkez’de	Irak-ı Acem Vilayetleri	Tehran, Kazvin, Hemedan, Erak, Kemere (Humeyn), Simnan, Damğan, Şahrud, Béstam, Selas (Melayir, Nihavend, Tuyserkan)
Kuzey’de	-Gilan -Mazenderan -Esterabad	→ Hâkimlik Merkezi (Hâkimnişîn): Reşt → Hâkimlik Merkezi: Sari →Hâkimlik Merkezi: Esterabad
Doğu’da	-Horasan -Sistan	→ Hâkimlik Merkezi: Meşhed → Hâkimlik Merkezi: Nasirabad
Güney’de	-Fars -Kirman -Beluçistan	→ Hâkimlik Merkezi: Şiraz → Hâkimlik Merkezi: Kirman → Hâkimlik Merkezi: Bampur
Kuzeybatı’da	-Azerbaycan	→ Yönetim Merkezi: Tebriz
Batı’da	-Kürdistan -Kirmanşahan -Loristan -Huzistan	→ Yönetim Merkezi: Senendec → Yönetim Merkezi: Kirmanşah → Yönetim Merkezi: Burucerd → Yönetim Merkezi: Şuşter

(İrec Afşar Sistani, Nigahi be-Azerbaycan-ı Şarki, 1.cilt, s.435-436, 439-443)
Irak-ı Acem/ Acem Irak-ı

veya

Irak-ı Azerbaycan/ Azerbaycan Irakı
Irak-ı Acem tabirinden, önceleri sadece İran ülkesi anlaşılmakta idi. Azerbaycan tarihinde “Irak-ı Acem” şöyle tarif edilmektedir: “Moğol ilerleyişinden önce Azerbaycan, Orta Doğu’nun iki en zengin devleti olan İran (Irak-ı Acem) ve Irak ile aynı seviyede bulunmakta idi”. (Azerbaycan Tarixi, s.294)

İldenizler Devleti (1136-1225) döneminde, Irak-ı Acem toprakları bugünkü Tahran, Kazvin, Kum, Merkezî ??????????hangi şehir, o zaman Merkezî adlı bir şehir var mıydı????????, Hemedan, Isfahan, Kirmanşah, Loristan ve İlam bölge valilikleri (Ostan) topraklarının tamamına yakınını ifade etmekteydi. Bu dönemde Irak-ı Acem toprakları; doğudan Kumis (Qumis) İsmaililer devleti, batıdan Azerbaycan (ki, Azerbaycan da Irak-ı Acem gibi İldenizliler devleti sınırları dâhilinde idi) ve Irak (Irak-ı Arap), kuzeyden Gilan ve Tabaristan, güneyinden ise, Huzistan ve Fars Atabeğleri devleti ile sınırlı idi. (Azәrbaycan Tarixi Xәriteleri, s. 14)

H/K. 325/ 1907 yılına ait “Eyalet ve Vilayat Kanunu” düzenlemesine göre Irak-ı Acem Vilayeti; bugünkü Tahran, Elburz, Kazvin, Merkezî ve Kum bölge valiliklerini bünyesinde barındırmakta idi.

Irak-ı Acem Vilayetleri, Ş. 1303/ 1924 yılında şöyle idi: Tahran, Kazvin, Hemedan, Erak, Vilayetha-yı Selas/Üç Vilayet (Tuyserkan, Melayir ve Nihavend), Kemere (Humeyn) Simnan, Damğan, Şahrud ve Béstam. (İrec Afşar, Nigahi be-Azerbaycan- Şarki, 1.cilt, s.441-442)

Diğer bir tabirle, Zencan ve Kazvin bölge valilikleri topraklarına Azerbaycan-ı Hamse/ Hamse Azerbaycanı; Hemedan, Merkezî, Tahran ve Kum bölge bölge valilikleri topraklarına ise, Azerbaycan-ı Cibal veya Irak-ı Acem/ Irak-ı Azerbaycan denmekte idi.

*

Şemsi 1316/ 1937 yılında meclisten geçen kanun gereği, ülke 10 eyalete (ostan) ve 49 Vilayete (şehristan), 290 nahiyeye (bahş) bölündü. “Eyalet ve Vilayet (Ostan ve Şehristan استان و شهرستان ) Kanunu”nun onaylanmasının ardından Vezaret-i Kişver/ İçişleri Bakanlığı, Bakanlar Kurulu’nun onayını alarak, kanunun ikinci maddesi uyarınca gerekli düzenleme ve ıslahat çalışmalarına başlamıştır. Daha sonraki yıllarda mülki ve idari taksimatta çeşitli değişikliklere gidilecektir. Bu değişikliklerde her zaman Türklerin çoğunluk oluşturduğu eyaletlerin küçük parçalara ayrılıp azınlık haline getirdikten getirildikten sonra, meclise daha az milletvekili göndermeleri ve Türk bölgelerinin daha sıkı kontrolü politika politikası ve stratejisi esas alınmış olmalıdır. Azerbaycan ilk defa Ahmed Rıza Han (Pehlevi) zamanında mülki düzenleme adı altında parçalanmış; Zencan, Kazvin, Hemedan, Sultanabad, Reşt, Astara, Pehlevi (Bender Enzeli) ve diğer araziler Arzerbaycan sınırları dışında bırakılmıştır. Parçalanma sürecek, eşsiz Türk halılarıyla tanınan Bicar ve Gurve gibi Türk şehirleri Azerbaycan’dan koparılacak ve Kürdistan’a bağlanacaktır. Daha sonraki yıllarda ünlü Azerbaycan Bicar Türk halıları, halıcılık literatürüne “Kürdistan” tasnifinde yer alacaktır. Azerbaycan’ı bölüp-parçalama siyaseti, vazgeçilmez strateiji olarak gündemde olmaya devam edecektir.

1937 yılında yapılan mülki düzenleme ile tarihi dönemlerde formalaşmış şekillenmiş olan Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Güneybatı Türkmenistan gibi Türk bölgeleri ile diğer etnik grupların yaşadığı millî, etnik ve kültürel bölgeler ortadan kaldırılmıştır. (Cәmil Hәsәnli, II.Bölüm)

Azerbaycan’ın 1937 yılında mülki-idari yapısının ilk defa bölünüp parçalanması fıkralara da konu olmuştur: “Әhmәd Rıza Xan’a soruşdular: Azәrbaycan Vilayәtini nәyә xatir iki qismәt elәdiz? Dedi: İzafә xartuxar olupdu”. (xartuxar: Kaba bir tabir olup, eşeklerin tepişmesi anlamında kullanılır. Yani “Azerbaycan Türkleri eşektir. Birbirleri ile tepiştikleri için Azerbaycan Vilayetini, Doğu ve Batı Azerbaycan olarak ikiye ayırdık” cevabını veriyor)

Şemsi 1316/ 1937 Yılı Taksimatına göre Bölge Vilayetlerinin (BV/ Ostan) Tasnifi
Sıra no	BV no	BV no	Şehirler
1	Ostan-ı Yekum	Birinci BV	Zencan, Kazvin, Save, Erak, Reşt, Şehsuvar
2	Ostan-ı Düvvum	İkinci BV	Kum, Kaşan, Tahran, Simnan, Sari, Gorgân/ Gürgân
3	Ostan-ı Süvum	Üçüncü BV	Tebriz, Erdebil Diğer Azerbaycan şehirleri: -Tebriz: Bostanabad, Azerşehr, Merend, ŞEbister/ Şebüster, Eher, Huda-Aferin -Erdebil: Serab, Mişginşehr, Astara, Hero-abad هروآباد (Halhal kentinin şehir merkezidir)
4	Ostan-ı Çaharum	Dördüncü BV	Hoy, Rızaiye (Urumiye), Mahabad, Merağa, Bicar Diğer Azerbaycan şehirleri: -Hoy: Maku, Siyahçeşme, Poldeşt, Şahpur/ Salmas -Rızaiye (Urumiye): Uşneviye, Sulduz/ Negade -Mahabad: Bukan, Serdeşt, Bane, Sakız, Şahindej (Şahin Kale Afşar), Tekab/Tikab -Merağa: Merhametabad, Seraskend, Miyane -Bicar (Bu Türk kenti, daha sonra Azerbaycan’dan alınıp, Kürdistan’a bağlanacaktır)
5	Ostan-ı Pencum	Beşinci BV	İlam, Şahabad, Kirmanşahan, Senedec, Melayir, Hemedan
6	Ostan-ı Şeşum	Altıncı BV	Hürremabad, Gülpayegan, Ahvaz, Hürremşehr
7	Ostan-ı Heftum	Yedinci BV	Behbehan, Şiraz, Buşehr, Fesa, Abade, Lar
8	Ostan-ı Heştum	Sekizinci BV	Kirman, Sistan, Bem, Bender-Abbas, Haş
9	Ostan-ı Nohum	Dokuzuncu BV	Sebzivar, Bircend, Türbet-i Hayderiyye, Meşhed, Kuçan, Bocnurd, Gûnabad
10	Ostan-ı Dehum	Onuncu BV	Isfahan, Yezd

Ş.1339/ 1960 yılında yapılan değişiklikle; 14 Bölge Valiliği (Ostan), 6 Genel Kaymakamlık (Fermandari-kül), 139 Kaymakamlık (Fermandari), 449 Nahiyeye (Bahş) bölünmüştür. Doğu Azerbaycan ve Batı Azerbaycan bölge valilikleri, 3 ve 4’ncü Bölge Valiliği olarak muhafaza edilmiş, yönetim merkezleri Tebriz ve Rızaiye (Urumiye) olarak bırakılmıştır.

Ş. 1345 yılının aban ayı/ 1966’daki düzenleme ile bölge valiliği sayısı 13, genel maymakamlık sayısı 8, şehir (Şehristan) sayısı 146 olarak belirlenmiştir. Peşisıra bölge valiliği 14, genel kaymakamlık 9, kaymakamlık 151, nahiye sayısı ise 459’a çıkarılmıştır.

Aban Ayı 1345/ 1966 Yılı Sayımına göre Vilayet (Ostan) ve Genel Kaymakamlıkların (Fermandari-Kül فرمانداريكل / Sancak) Merkezleri
Vilayetler(V/ Ostan)
1	Ostan-ı Merkezi		Merkezî Vilayet		Tahran
2	Ostan-ı Gilan		Gilan Vilayeti		Reşt
3	Ostan-ı Mazenderan		Mazenderan V		Sari
4	Ostan-ı Azerbaycan-ı Şarki		Doğu Azerbaycan V		Tebriz
5	Ostan-ı Azerbaycan-ı Garbi		Batı Azerbaycan V		Rızaiye (Urumiye)
6	Ostan-ı Kirmanşahan/ Bahteran		Kirmanşahan/ Bahteran V		Kirmanşah
7	Ostan-ı Huzistan		Huzistan V		Ahvaz
8	Ostan-ı Kirman		Kirman V		Kirman
9	Ostan-ı Fars		Fars V		Şiraz
10	Ostan-ı Isfahan		Isfahan V		Isfahan
11	Ostan-ı Horasan		Horasan V		Meşhed
12	Ostan-ı Sistan-u Beluçistan		Sistan ve Beluçistan V		Zahedan
13	Ostan-ı Kürdistan		Kürdistan V		Senendec
Genel Kaymakamlıklar (GK/ Fermandari-Kül / Sancak)
1		Fermandarikül Hemedan		Hemedan GK	Hemedan
2		Fermandarikül Çahar-Mahal u Bahtiyari		Çahar-Mahal ve Bahtiyari GK	Şehr-i Kürd
3		Fermandarikül Loristan		Loristan GK	Hürremabad
4		Fermandarikül İlam		İlam GK	İlam
5		Fermandarikül Buyer-Ahmed u Kûhgiluye		Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK	Yasuc
6		Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Halİc-i Fars		Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK	Buşehr
7		Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Bahr-i Umman		Umman Denizi Limanları ve Adaları GK	Bender Abbas
8		Fermandarikül Simnan		Simnan GK	Simnan

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.157-168)

Vilayet(V) ve Genel Kaymakamlıkların(GK) Yüzölçümü ve Nüfusları (1966)
Vilayet ve Genel Kaymakamlıklar	Merkez	Yüzölçümü (km²)	Nüfusu
Merkezî V	Tahran	91.519	4.984.828
Gilan V	Reşt	36.557	1.755.396
Mazenderan V	Sari	47.365	1.845.270
Doğu Azerbaycan V	Tebriz	67.102	2.606.314
Batı Azerbaycan V	RıZaiye Urumiye)	43.660	1.087.411
Kirmanşahan/ Bahteran V	Kirmanşah	24.549	789.807
Huzistan V	Ahvaz	64.653	1.617.024
Kirman V	Kirman	192.978	772.703
Fars V	Şiraz	133.298	1.462.708
Isfahan V	Isfahan	151.799	1.705.483
Horasan V	Meşhed	313.337	2.581.526
Sistan ve Beluçistan V	Zahedan	181.578	502.626
Kürdistan V	Senendec	24.998	619.677
Hemedan GK	Hemedan	20.172	889.792
Çahar-Mahal ve Bahtiyari GK	Şehr-i Kürd	14.820	300.576
Loristan GK	Hürremabad	31.383	691.796
İlam GK	İlam	18.162	201.937
Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK	Yasuc	16.261	164.918
Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK	Buşehr	27.653	254.735
Umman Denizi Liman ve Adaları GK	Bender Abbas	66.557	346.849
Simnan GK	Simnan	81.598	20.790
Toplam		1.649.999	25.202.166

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.168-397)
Ş.1345 yılının Aban ayında/ 1966 yapılan değişiklikle; Vilayet (Ostan) sayısı 13’e çıkarılmış, ayrıca “Sancak” olarak adlandırabileceğimiz 8 Genel Kaymakamlık (Femandarikül) tesis edilmiştir. Vilayet ve Genel Kaymakamlık bünyesinde 146 Şehir (Şehristan) oluşrurulmuştur. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran ,s.154-155)

Hem geçmişteki, hem de bu günkü mülki/ idari yapılanma İran’a özgü olup, Türkiye ve diğer ülkelerle karşılaştırma veya karşılığını arama gayreti sağlıklı olmayacaktır. Buradaki “Vilayet”, “Fermandari-kül/ genel kaymakamlık” ve “şehristan/ şehir” karşılığının anlaşılabilmesi için, bire bir olmasa bile, fikir vermesi açısından Osmanlı’nın son dönemlerinde kullanılan “Vilayet, sancak ve kaza” yapılanması ile kısmen de olsa benzerlik arzettiğini vurgulamakta yarar vardır. Şöyle ki;

-Hüdavendigâr Vilayeti (merkezi Bursa) = Azerbaycan Vilayeti (merkezi Tebriz)

-Kütahya Sancağı = Fermandari-kül Hemedan (merkezi Hemedan)

-Uşak kazası = Şehristan-ı Erdebil (Erdebil şehri)