Du`zgen: G. Ismaylova. Pa`n: Biologiya Klass : IX tema

Du`zgen: G.Ismaylova.

Pa`n: Biologiya

Klass : IX

Tema: Kletkanin’ elementar qurami.

Waqti: 45 minut (4 XII 2013 jil)

Maqset:

Ilimiy maqseti:

Oqiwshilarg`a kletkanin’ elementar qurami haqqinda bilim beriw.

Rawajlandiriwshi maqseti:

Oqiwshilarg`a ximiyaliq elementlerdin adam o`mirindegi a`hmiyeti haqqinda bilimin rawajlandirip bariw.

Ta`rbiyaliq maqseti:

Oqiwshilardi kletkalardin’ ximiyaliq qurami ,du’zilisi ha’m tirishilik iskerliginin’ qa’siyetlerin u’yretiw . .

A`sbaplar:Sabaqliq, ko’rgizbe qurallar , kesteler.

Sabaq barisi

I.Sho`lkemlestiriw bo`limi;

II.U`yge tapsirma soraw ha`m o`tilgen temani bekkemlew.

1.Kletka evolyotsiyasi degende ne tu’sinesiz?

2. Eurariot kletkanin’ yadrosi qalay payda boladi?

3. Prokariot kletkalar shama menen qashan payda boldi?

III.Taza temani tu`sindiriw.

*Jan`a tema ha`m maqsetler menen tanisiw.

*Sabaqta paydalanatug`in texnologiya.

1.Awiz-eki bayan

2.Kestelerge qarap bayanlaw

3.Soraw-juwap

Taza taqirip: Kletkanin’ elementar qurami.

Biologiyaliq evolyutsiyanin’ baslaniwi jerde tirishiliktin’ kletkalari formalarinin’ payda boliwi menen baylanisli . Bir kletkali organizmler ayirim-ayirim jasawshi kletkalardan ibarat. Barliq ko’p kletkali haywanlar ha’m wo’simliklerdin’ organlari bir ha’m ko’p sanli kletkalardan quralg’an bolip, quramali organizm quramin qurawshi bo’limlerden ibarat.

Kletkalar ayirim organizm yag’niy, pu’tin tiri sistemasi yamasa wonin’ tek bir bo’limin payda etiwine qaramastan ol barliq kletkalar ushin uliwma esaplang’an belgiler ha’m qa’siyetler toplamina iye boladi.

Ma’mleketimiz ilimpazlari, kletkanin’ ximiyali quramin, olarda payda bolatug’in protseslerdi u’yreniwge u’lken u’les qospaqta. Akademikler Yo. Turaqulov, B. Toshmuhamedob ha’m wolardin’ sha’kirtlerinin’ bul tarawdag’I jumislari du’nya arenasnida bayan etilgen. Tiri organizmlerdi u’yreniwde elementar birlik esaplang’an kletkalardin’ ximiyaliq qurami, du’zilisi ha’m tirishilik iskerliginin’ qa’siyetlerin toliq ko’rip shig’amiz.

Kletak quramina jansiz ta’biyatta ushirasatug’in ximiyaliq elementlerdin’ 70 ke jaqini kiredi. Olar ko’binese biogen elementler dep ataladi.

Bul janli ham jansiz ta’biyattin uliwmaliqgin ko’rsetiwshi da’lilerdin’ biri. Biraq janli ha’m jansiz ta’biyattag’I ximiyaliq elementlerdi o’z –ara salistirg’anda ha’r tu’rli boladi. Tiri organism quramina kiriwshi ximiyaliq elementler mug’darina qarap bir nashe toparg’a bo’linedi. Olardan: makroelementler (C, O, H, N , P, S, K, Ca, Mg, CL, Fe) ha’m mikroelementler (Zn, Cu, J, F, Co, Mo, Cr, Mn, B).

KLetka massasinin’ 98% in to’rt element: vodorod, kislorod, uglerod ha’m azot quraydi. Olar makroelementler dep ataladi. Bul barliq organikaliq birikpelerdin’ tiykarg’I qurami bolip esaplanadi. Bulardan basqa biologiyaliq polimerler (grekshe “poli”---ko’p, “meros”---bo’lim) esaplang’an belok ha’m nukleyn Kislotalar quraminda , sonday- aq pospor ha’m ku’kirt te ushirasadi.

Kletka quraminda ayirim az mug’darda alti element : kaliy, natriy, kaltsiy, magniy, temir ha’m xlor ushirasadi. Olardin’ ha’r biri kletkada a’hmiyetli yaziypani atqaradi. Ma’selen, Na, K, ha’m CL kletka membranalari arqali tu’rli zatlardi o’tkiziwdi ta’miyinliydi. Nerv kletkalarinda payda bolatug’in qozg’alislardin’ o’tiwi de sol elementler ja’deminde a’melge asiriladi. Ca ha’m P su’yek Toqimalarin payda etiwde olardin’ bekkemligin ta’miyinlewde qatnasadi.

Bunnan basqa Ca qannin’ normal uyiwin tamiyinlewshi factor , Fe elementi erotrosit belogi -------gemoglabin quramina kiredi ha’m kislorodti o’kpeden toqimalarg’a alip bariwda qatnasdi. Mg elementi bolsa o’simlik kletkalarinda fotosintezde qatnasiwshi pigment ----xlorofill quramina kiredi, haywanlarda bolsa, biologiyaliq katalizatorlar quraminda bioximiyaliq reaktsiyalardi tezletiwdi ta’miyinleydi.

Barliq qalg’an elementler (tsink, mis, yod, ftor, kobalt, marganets, molibden, bor ha’m basqalar) kletkada ju’da az mug’darda ushiraydi yag;nuy kletka massasinin’ 0,02% ke jaqin bo’legin quraydi. Sonin’ ushin olar mikroelementler dep ataladi. Biraq olar da tirishilikte za’rur a’miyetke iye. Mikroelementlerdin’ biologiyaliq aktivligi joqari bolg’an zatlar ----gormonlar , fermentler , vitaminler quramina kiredi. Ma’selen, qalqan ta’rezli bezinin’ islep shig’aratug’in tiroksin garmoni quramina yod elementi kiredi. Onin’ jetispewshiligi tiroksinnin’ payda boliwin azaytadi, na’tiyjede gipofunksiyag’a ushiraydi ha’m zob keselligi rawajlanadi. Tsink bir Qatar fegmentldin’ quramina kiredi. Jinisiy garmonlardin’ aktivligin asiradi. Kovalt --- B₁₂ vitamininn’ en’ za’ru’rli qurami bolip esaplanadi. Bul vitamin qan payda boliwda en’ a’miyetli orin tutadi.


Bekkemlew ushin sorawlar.

1 .Biogen elementler dep nege aytiladi.?

2. Makroelementlerge neler kiredi.?

3. Mikroelementler dep nelerge aytiladi?

4. Yod elementi qanday garmon quraminda ushiraydi?

V.Jan`a tema boyinsha oqiwshilardin` bilimin sorawlar ja`rdeminde qadag`alaw ha`m bahalaw.

VI .U`yge tapsirma beriw.