E. D. M. C. HÜSeynov mövzu Vergilərin yaranması və inkişaf tarixi
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Vergilərin iqtisadi subyektin maliyyə vəziyyətinə
- Kapitala hesablanmış məcmu vergilər ümumiqtisadi məqsədə xidmət etməlidir: ölkənin məhsuldar resurslarından səmərəli istifadə, ekologiya və s.
- İqtisadi dinamikaya vergilər
- , əmək məhsuldarlığının
- A – Ə - S
- 30-40 faizindən çox olduqda
- 1. İqtisadi subyektin vergi yükünün bütün ödənilmiş vergilərin satışdan əldə olunan vəsaitə nisbəti kimi təyin edilməsi.
- 4. Vergitutmanın prinsipləri
- Vergitutmanın prinsipləri
- Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi
- Vergi ödəyicisinin maraq və imkanlarının maksimum uçotu prinsipi.
- 5. Vergitutmanın funksiyaları
Vergi – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin ögəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir. Müasir vergitutma nəzəriyyəsində vergilər əsasən aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə növlərə ayrılırlar:
Vergilərin təsnifatı    
Ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə Məqsədli təyinatına görə   
Təsbit edilmiş Mücərrəd
Yerli
Tənzimləyici Məqsədli
 
Tutulma üsuluna görə Subyektinə görə İqtisadi mahiyyətinə görə  
Birbaşa
Fiziki şəxslərdən tutulan  
Gəlir
Qarışıq İstehlak
Real
Şəxsi 2. Vergilərin iqtisadi subyektin maliyyə vəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi Hesablanan hər bir vergi növü müəssisənin gəlirinin bir hissəsini onun əlindən alır. Hər bir müəssisə özünün xalis gəlirlərini artırmağa maraqlıdır və onun rəhbərliyi vergilərin təsirini azaltmaq məqsədi ilə mümkün imkanlar daxilində müəssisənin fəaliyyətində dəyişikliklər etməyə çalışır. Müəssisənin fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət əldə etmək olduğundan əsas məsələ vergilərin mənfəətin kəmiyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər hansı bir vergi növünün müəssisənin iqtisadi vəziyyətinə təsirini qiymətləndirmək üçün hipotetik olaraq yalnız bir vergi növünü saxlayıb, digərlərini sıfıra bərabər götürürük. Vergilərin mənfəətə təsirinin qiymətləndirilməsi üçün onları aşağıdakı kimi qruplaşdıraq: - statik vergilər; - dinamik vergilər; - əmək haqqına hesablanan vergilər. Statik vergilər müəssisənin mənfəət yaratmaq qabiliyyətinə malik olan əmlakına və ya kapitalına hesablanan vergilərdir. Statik vergilərə misal olaraq əmlak vergisini, torpaq vergisini, differensial rentanı göstərmək olar. Əmlak vergisinin tətbiq edilməsində əsas məqsəd, birincisi, müəssisəni mənfəət yaratmayan istehsal fondlarından azad etməyə stimullaşdırmaqdır, yəni bu vergi bir növ sanitar funksiyasını yerinə yetirir. Müəssisənin əsasən daha az hərəkətdə olan struktur elementləri (torpaq sahələri, binalar, istehsal avadanlıqları və s.) əmlak vergisinə cəlb olunur. Bu vergidən azad olmağın yalnız bir yolu vardır: müvafiq istehsal fondlarından azad olmaq. Beləliklə, əmlak vergisi kapital resurslarının “dövriyyəsini” sürətləndirir. Statik vergilərdən dövlət xəzinəsinə maksimum mümkün məbləğdə pul daxilolmaları tələb etmək olmaz. Bunun üçün başqa vergilər mövcuddur. Kapitala hesablanmış məcmu vergilər ümumiqtisadi məqsədə xidmət etməlidir: ölkənin məhsuldar resurslarından səmərəli istifadə, ekologiya və s. Əmlak vergisinin mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdakı düsturla müəyyənləşdirilir: M = W – Z – Ə – A – nQ burada:
M – mənfəət; W – məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən, xidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən vəsaitin məbləği; Z – material məsrəfləri; Ə – müəssisənin bütün işçilərinin illik əmək haqqı fondu; A – illik amortizasiya ayırmaları; n - əmlak vergisinin dərəcəsi (1% = 0,01); Q – müəssisənin vergi tutulan əmlakının dəyəri. Düsturdan görünür ki, amortizasiya ayırmaları kimi bu vergi də mənfəətin məbləğini azaldır. Ancaq amortizasiya ayırmaları istehsalın yeniləşməsinə sərf olunduğu halda əmlak vergisi dövlət büdcəsinə köçürülür. Statik vergilər mənfəət normasını birbaşa azaltdığına görə onların dərəcələrinin son həddi kapitalın rentabelliyi (illik mənfəət norması) əsasında təyin olunur. Əgər bu verginin dərəcəsi kapitalın rentabelliyini depozit faizinin orta dərəcəsi ilə müqayisəyə imkan verərsə, onda müvafiq istehsal öz fəaliyyətini dayandıracaqdır. Əgər verginin dərəcəsi həddindən artıq aşağı olarsa, onda vergi özünün sanitar funksiyasını həyata keçirə bilmir. Beləliklə, statik vergilər təkcə sanitar funksiyasını yerinə yetirmir və həm də dolayı yolla da olsa, müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinə təsir göstərir. Belə ki, onun artırılması müəyyən növ əmtəələrin istehsalının azalmasına səbəb olur. Ona görə də bu vergilərin dərəcələri elə təyin olunmalıdır ki, onlar müəssisənin dinamikasına yox, yalnız statistikasına təsir etmiş olsun. Dərəcələr kifayət qədər yüksək təyin olunmalıdır ki, müəssisələri fəaliyyətsiz qalan istehsal fondlarından azad olmağa məcbur etsin, lakin elə bir həddə olmalıdır ki, istehsalı dayandırmasın. Belə ki, əgər avadanlıq səmərəli istifadə olunursa, bu avadanlıqdan hesablanan vergi müəssisənin fəaliyyətinə təsir etməsin.
İqtisadiyyatın vergiyə cəlb olunan subyektləri fiziki və hüquqi şəxslərdir. Fiziki şəxslərə hesablanan vergilər içərisində müəssisənin dinamikasına hesablanan vergilərə analoji olan gəlirdən vergi növü mövcuddur. Vətəndaşların gəlirlərinə hesablanan vergilərə eyni zamanda “əlavə dəyər vergisi”, “mənfəət vergisi” kimi də baxıla bilər. Əlavə dəyər vergisi istehsalın səmərəli tənzimləyicisi olmaqla sahibkarları qiymətlərin artırılması hesabına deyil, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi sayəsində mənfəət artımının təmin olunmasına istiqamətləndirir. Bu zaman istehsal məsrəflərinin azaldılması yox, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi daha təsirli olur.
Əmək haqqına hesablanan vergilər mənfəətin məbləğini aşağıdakı kimi azaldır: M = W – Z – A – Ə - S S - əmək haqqına hesablanan verginin məbləğidir. 3. Vergi yükü və onun hesablanması üsulları Optimal şəkildə qurulmuş vergi sistemi bir tərəfdən dövlətin maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatını təmin etməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicisinin sahibkarlıq fəaliyyətinə olan marağını nəinki azalrmamalı, onu hətta təsərrüfatçılığın səmərəliliyini yüksəltmək üçün daim yollar aramağa sövq etməlidir. Buna görə də vergi yükü göstərici ölkənin vergi sisteminin keyfiyyət ölçüsüdür. Məlum olduğu kimi, vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yükünün artması nəticəsində əvvəlcə vergi sisteminin səmərəliliyi yüksəlir və öz maksimumuna çatır, sonra isə kəskin surətdə aşağı düşür. Bu zaman büdcə sisteminin itkilərinin yeri doldurulmaz olur, çünki vergi ödəyicilərinin müəyyən hissəsi ya müflisləşir, ya da öz fəaliyyətini dayandırır, digər hissəsi isə ödəməli olduqları vergilərin məbləğinin minimallaşdırılmasının qanuni və ya qeyri-qanuni yolunu tapırlar. Sonradan vergi yükünün səviyyəsi aşağı salındıqda belə dağılmış istehsalı bərpa etmək üçün illər tələb olunur. Bundan başqa, vergidən yayınmanın real yolunu tapan vergi ödəyicisi vergi yığımlarınının əvvəlki səviyyəsi bərpa olunduqda belə vergiləri tam həcmdə ödəməyəcək. Buna görə də vergi yükünün optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi problemi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq istənilən ölkənin vergi sisteminin qurulması və təkmilləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Beynəlxalq vergitutma təcrübəsi göstərir ki, vergi ödəyicilərindən tutulan vergilər onun məcmu gəlirinin 30-40 faizindən çox olduqda iqtisadi fəallığın səviyyəsi aşağı düşür, ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların həcmi azalır, ölkədəki biznes mühiti öz cazibərdarlığını itirir. Bununla əlaqədar olaraq dövlətin vergi siyasəti vergi yükünün optimal səviyyəsinə nail olmağa yönəldilməlidir. Lakin bir çox ölkələrdə vergi yükü göstəricisinin kəmiyyəti yüksəkdir. Məsələn, İsveçdə vergi sistemi elə qurulmuşdur ki, vergi ödəyiciləri özlərinin gəlirlərinin 50% və daha artıq hissəsini dövlət xəzinəsinə ödəyirlər. Bu heç də onların istehsalın inkişafına marağını azaltmır. Burada heç bir paradoks yoxdur. Belə ki, başqa ölkələrdə vergi ödəyicilərinin öz gəlirləri hesabına həll etdikləri sosial xarakterli problemləri bu ölkələrdə dövlət öz vəsaitləri hesabına həll edir. Bu isə ağır vergi yükündən narazılığın qarşısına sədd çəkir və maraqlar balansı gözlənilmiş olur. Adətən tez-tez fikir irəli sürülür ki, vergi yükü göstəricisinin səviyyəsi nə qədər aşağıdırsa, iqtisadiyyat daha surətlə və dinamik inkişaf edir. Lakin digər tərəfdən nəzərə almaq lazımdır ki, vergi yükü dövlətin öz normal fəaliyyətini təmin edə biləcək həcmdə vergilərin büdcəyə daxil olmasını təmin etməlidir. Vergi yükünün hesablanmasına müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Praktikada ən ümumi şəkildə vergi yükü vergi daxilolmalarının cəminin ümumi daxili məhsulun həcminə nisbətinin faizlə ifadəsi kimi təyin olunur. Başqa sözlə V K = ─── ×100% YDM
burada K – vergi yükü; YDM – ümumi daxili məhsul; V – vergi daxilolmalarının həcmi. Müəyyən iqtisadi amillərin vergi daxilolmalarının həcminə təsirini xarakterizə etmək üçün makroiqtisadiyyatda vergilərin elastiklik əmsalı adlanan göstəricidən istifadə olunur. Bu əmsal aşağıdakı düsturla hesablanır: ∆X ∆Y
E = ─── * ─── X Y
burada E – elastiklik əmsalı; X – vergi daxilolmalarının ilkin səviyyəsi; ∆X – vergi daxilolmalarının artımı; Y – təsiri öyrənilən amilin kəmiyyəti; ∆Y – təsiri öyrənilən amilin artımı. Vergilərin elastiklik əmsalı göstərir ki, müəyyən amilin 1 faiz dəyişməsi nəticəsində vergi daxilolmalarının həcmi neçə faiz dəyişəcək. Bu əmsalın qiyməti vahiddən böyük, kiçik və ona bərabər ola bilər. Əgər vergilərin elastikliyi əmsalın ümumi milli məsula nəzərən təyin olunursa və onun qiyməti vahidə bərabərdirsə, bu o deməkdir ki, ümumi milli məhsula nisbətən dövlətin vergi gəlirlərinin payı sabit qalır. Məsələn, AFR-də son iyirmi il ərzində ümumi milli məhsula nəzərən bütün vergilərin elastiklik əmsalı vahidə bərabər olmuşdur. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən böyükdürsə, deməli, vergi gəlirləri ümumi milli məhsula nəzərən daha yüksək surətlə artır. Bu o deməkdir ki, ümumi milli məhsulda vergi daxilolmalarının xüsusi çəkisi yüksəlir. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən kiçikdirsə, deməli, ümumi milli məhsulda vergi daxilolmalarının xüsusi çəkisi azalır. İstənilən iqtisadi subyektin fəaliyyətinin aşağıdakı üç əsas istiqaməti bir-birindən fərqləndirilir:
İqtisadi subyektin fəaliyyətinin təsərrüfat istiqaməti gəlir əldə etmək üçün əsas fəaliyyət növünün həyata keçirilməsidir. Əksər təşkilatlar üçün bu istiqamət prioritet təşkil edir. İqtisadi subyektin fəaliyyətinin maliyyə istiqaməti – faiz, icarə haqqı, lizinq ödənişi və s. şəkildə gəlir əldə etmək məqsədi ilə qiymətli kağızlarla, əmlakla, pul vəsaitləri ilə və digər aktivlərlə əməliyyatların həyata keçirilməsidir. İqtisadi subyektin fəaliyyətinin investisiya istiqaməti dividendlər, paylar, faizlər və s. şəkildə gəlir əldə etmək məqsədi ilə digər iqtisadi subyektlərin fəaliyyətində və layihələrin həyata keçirilməsində iştirak üzrə əməliyyatların həyata keçirilməsidir. İqtisadi subyektin fəaliyyətinin baxılan hər bir istiqamət üzrə hesabat dövrünün sonuna yekunu maliyyə nəticəsidir, yəni mənfəət və ya zərərdir. Bundan başqa hər bir istiqamətin həyata keçirilməsi prosesində vergitutmaya cəlb olunan digər göstəricilər də, məsələn, satışdan əldə olunan vəsait, əmək haqqı fondu və s. də yaranır. Vergi güzəştlərinin olub-olmamasından asılı olaraq iqtisadi subyektin bəzilərində belə göstəricilərin sayı çox, digərlərində isə az ola bilər. Ancaq istənilən halda iqtisadi subyektin rəhbərliyi ödənilməli olan vergilərin həcmini minimallaşdırmağa çalışacaq. Bu proses isə iqtisadi subyektin vergi yükünün qiymətləndirilməsindən başlayır. Elmi ədəbiyyatda iqtisadi subyektin vergi yükünün qiymətləndirilməsinin bir sıra üsulları var.
Bu zaman aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: V K = ── × 100% W burada: K – vergi yükü; V – vergilərin ümumi məbləği; W – satışdan əldə olunan ümumi vəsait. 4. Vergitutmanın prinsipləri Prinsip latın sözü olub əsas, başlanğıc deməkdir. Vergitumanın prinsipləri dedikdə vergi sahəsində mövcud olan başlıca ideya və qaydaların məcmusu başa düşülür. Vergilərin məzmununun çoxşaxəli olmasını, onların kompleks xarakter daşıdığını və birmənalı olmağını nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, vergi münasibətlərinin hər hansı bir sahəsinə öz prinsipləri sistemi uyğun gəlir. Bu nöqteyi nəzərdən üç belə sistemi qeyd etmək olar:
Vergitutmanın prinsipləri sistemini sxematik olaraq şəkildə olduğu kimi əks etdirmək olar: Vergitutmanın prinsipləri   
İqtisadi
Hüquqi Təşkilati  
Neytrallıq və ya bərabər vergi yükü prinsipi Vergi sisteminin tamlığı prinsipi
Vergilərin qanunla müəyyən edilməsi prinsipi Vergitumanın elastikliyi prinsipi
Tarazlıq prinsipi Vergi ödəyicilərin dövlət tərəfindən qeyri-qanuni vergilərin müdafiə edilməsi prinsipi Vergi sisteminin stabilliyi prinsipi
Vergi ödəyicilərinin maraq və imkanlarının maksimum uçotu prinsipi
Vergi qanunlarının qeyri-vergi qanunlarından üstünlüyü prinsipi
Vergilərin sayının müəyyənliyi prinsipi Səmərəlilik prinsipi Verginin bütün elementlərinin qanunda əks olunması prinsipi
Dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının vəhdəti prinsipi
Hal-hazırda praktiki olaraq vergitumanın aşağıdakı əsas prinsipləri həyata keçirilir:
Bu prinsiplərin hər birini ayrılıqda şəhr edək. Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi vergi ödəyicisinin xüsusi mülkiyyət hüququna, xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığına və onun bu hüquqlarının dövlət tərəfindən qorunmasına əsaslanır. Ədalətlilik prinsipi. Ədalətli vergi sisteminin yaradılması hələ ki heç bir dövlətin nail olmadığı bir arzudur. Bu prinsipə əsasən ölkənin hər bir vətəndaşı dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsində öz gəlirlərinə və imkanlarına uyğun olaraq iştirak etməlidirlər. Bi prinsip bir tərəfdən nəzərdə tutur ki, eyni iqtisadi vəziyyətdə olan vergi ödəyicilərinin öhdəlikləri vergilərin məbləği də eyni olmalıdır. Lakin bu zaman belə bir etik problem ortaya çıxır: eyni bir müəssisədə işləyən, eyni işi görən, eyni əmək haqqı alan iki işçidən birinin ailəsi üç nəfər, o birinin ailəsi isə beş nəfərdən ibarətdirsə, onların eyni vəziyyətdə olan hesab etmək olarmı? Digər tərəfdən isə iqtisadi cəhətdən qeyri-bərabər vəziyyətdə olan şəxslər qeyri-bərabər vergi vəziyyətondə olmalıdırlar, yəni kim dövlətdən daha çox alırsa, onun ödəyəcəyi verginin də məbləği də artıq olmalıdır. Adətən dövlət bu prinsipə mütərəqqi vergilərin və vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi ilə nail olmağa çalışır. Tarazlıq prinsipi. Bu prinsipin əsas məqsədi dövlət xəzinəsinin və vergi ödəyicilərinin maraqlarını tarazlaşdırmaqdan ibarətdir. Vergi dərəcəsinin yüksəlməsi büdcənin gəlirlərinin artımına səbəb olur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu yüksəliş elə bir həddə çata bilər ki, istehsalçının xalis gəlirlərinin əsas hissəsi tamamilə vergilərin ödənilməsinə sərf olunar. Bu isə iqtisadi fəallığın aşağı düşməsinə, vergidən yayınma hallarının kütləvi xarakter almasına səbəb olar. Buna görə də vergitutmanın bir iqtisadi kateqoriya kimi həddi olmalıdır. Verginin həddi dedikdə, dövlət xəzinəsi və vergi ödəyicisi üçün elə bir optimal səziyyə başa düşülür ki, həmin səviyyədən müəyyən qədər kənarlaşmalar həm vergi ödəyicisinin, həm də dövlət xəzinəsinin maraqlarına zidd olur. Vergi ödəyicisinin maraq və imkanlarının maksimum uçotu prinsipi. Bu prinsipə əsasən verginin məbləği, onun ödənilmə müddəti vergi ödəyicisinə əvvəlcədən məlum olmalıdır və o, vergi qanunvericiliyindəki bütün dəyişikliklər barədə qabaqcadan xəbərdar edilməlidir. Bu prinsip həmçinin vergilərin hesablanmasının və ödənilməsinin sadəliyini və vergi qanunvericiliyinin təklif etdiyi üsullardan hər hansı birini seçmək imkanı verir. Səmərəlilik prinsipi. Bu prinsipə əsasən yığılmış verginin məbləği onun yığılmasına çəkilən xərclərin cəmindən çox olmalıdır. Müəyyən növ vergilərin, məsələn, fiziki şəxslərin əmlak vergisinin yığılması zamanı bu prinsipə əməl olunmur, çünki bəzən yığılan verginin məbləği vergitutma obyektlərinin müəyyənləşdirilməsi, vətəndaşların xəbərdar edilməsi, vergilərin yığılması və onlara nəzarətlə bağlı xərcləri ancaq ödəyir. 5. Vergitutmanın funksiyaları Bazar iqtisadiyyatlı bütün ölkələrdə vergilərdən büdcə münasibətlərinə və mal, iş və xidmət istehsalçılarına birbaşa təsir vasitəsi kimi istifadə olunur. Vergilər vasitəsi ilə ictimai tələbatla onun ödənilməsi üçün zəruri olan ehtiyatlar arasında nisbi tarazlığa nail olunur, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi təmin edilir. Vergilər vasitəsi ilə dövlət iqtisadi, sosial və digər ictimai problemləri həll edir. Bu nöqteyi nəzərdən vergilər aşağıdakı beş əsas funksiyanı yerinə yetirir:
Bu funksiyaları sxematik olaraq şəkildə olduğu kimi göstərmək olar: 
İndi isə bu funksiyaların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq. Fiskal funksiya. «Fisk» latın sözü olub, zənbil deməkdir. Qədim Romada ilk əvvəllər pulların saxlandığı kassa, sonralar imperatorların şəxsi xəzinəsi və nəhayət, gəlir, vergi və digər rüsumların cəmləşdiyi mərkəz fisk adlandırılmışdır. Bu funksiyanın mahiyyəti dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etmək üçün ayrı-ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin (mənfəətinin) müəyyən hissəsinin dövlət xəzinəsinə cəlb edilməsidir. Vergilərin əsas təyinatı, yəni ümumdövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə toplanması, məhz bu funksiya vasitəsilə həyata keçirilir. Yerdə qalan funksiyalar isə fiskal funksiyanın bir növ törəmələridir. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
