Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

MEYVƏ VƏ GİLƏMEYVƏLƏR

Meyvə-giləmeyvələr insan qidası üçün qiymətli mad­də­lərin mənbəyidir. Meyvələrin tərkibində şəkərlər, üzvi turşular, mineral maddələr, pektinli, aşı və boya maddələri, ətirli mad­dələr, vitaminlər, fermentlər, nisbətən az da olsa zülal və yağ vardır. Meyvə-giləmeyvələr, əsasən təzə halda yeyilir və yeyinti sənayesində müxtəlif emal məhsullarının istehsalında xammal kimi istifadə olunur. Meyvə-giləmeyvələrdən pəhrizi və müalicəvi məqsədlə də istifadə olunur. Meyvə-giləmeyvələr və onların emalı məhsullarının insan orqanizminə çox faydası var­dır. Meyvə-giləmeyvələrin tərkibindəki bioloji fəal mad­də­lər insanları infeksion xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırır, or­qanizmdə duzların və sidik turşusunun toplanmasının qar­şı­sını alır, maddələr mübadiləsində əmələ gələn zəhərli mad­dələrin orqanizmdən xaric olunmasını təmin edir, həzm or­qanlarının, ürəyin və nəfəs yollarının işini yaxşılaşdırır.

Meyvə və giləmeyvələrin tərkibindəki şəkərlər, əsasən monoşəkərlərdən – fruktoza və qlükozadan ibarətdir. Bu şə­kərlər saxarozadan fərqli olaraq orqanizmdə asan mənimsənilir və müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində və pəhrizi qidalanmada istifadə olunur. Tərkibində saxaroza az olan meyvə-gilə­mey­vələrdən, əsasən yaşlıların, şəkər xəstəliyinə və ateroskleroza və digər xəstəliklərə düçar olanların istifadə etmələri məq­sədəuyğundur. Meyvə və giləmeyvələrin tərkibində olan üzvi turşular (limon, alma, şərab və s.) insan orqanizmində gedən fizioloji proseslərdə mühüm rol oynayır.

Meyvə-giləmeyvələr müxtəlif vitaminlərlə, o cümlədən suda həll olan vitaminlərlə zəngindir. Meyvə-giləmeyvələrdən əlavə, onların yarpağında, zoğunda, qabığında və kökündə də vitaminlər vardır. Tərkibində vitamin çoxluq təşkil edən meyvə və giləmeyvələr hipo- və avitaminozun müalicəsində və pro­filaktikasında geniş miqyasda istifadə olunur.

Meyvə-giləmeyvələrdə A vitamini olmur. Burada karotin (narıncı-sarı rəngli piqment) vardır ki, bu da orqanizmdə A vitamininə çevrilir.

Meyvə-giləmeyvələrdən ilboyu istifadə etmək məqsədilə onlar müxtəlif üsullarla konservləşdirilir. Meyvə-giləmeyvə kompotlarının istehsalında əlavə şəkərdən istifadə edildiyindən, on­ların qidalılıq və enerji dəyəri təxminən 2 dəfə artır. 200 q ərik və ya albalı 100 kaloridən çox olmayaraq enerji verdiyi halda, 200 q kompot 200 kalori enerji verir. Eyni zamanda, bu konservlərdə minerallı maddələr, üzvi turşular və digər bioloji fəal maddələr daha yaxşı qalır. Düzgün konservləşdirilmiş meyvələrin tərkibindəki C vitamininin təxminən yarısı, digər vitaminlərin isə üçdə iki hissəsi qorunub saxlanılır. Mineral duzlar, pektinli maddələr, karbohidratlar, karotin qurudulmuş meyvə-giləmeyvələrdə də yaxşı qaldığından, pəhriz qidasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Bir çox meyvələrdə rast gəlinən boya maddələri, zərərsiz rəngləyici maddə kimi yeyinti sənayesində, bəzən isə dərman kimi tətbiq olunur. Meyvə-giləmeyvələrin tərkibindəki alka­loidlər, qlükozidlər, saponinlər və digər bioloji fəal maddələr zəifləyən orqanizmin həyat fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında, ayrı-ayrı orqanların və fizioloji sistemlərin işinin nizama sa­lınmasında səmərəli istifadə olunur.

Müalicəvi və pəhriz xassələri olan bəzi maddələr meyvə-gilə­meyvələrin tərkibində olmaqla yanaşı, həmin bitkilərin çi­çək­lərində, yarpaqlarında, qabığında, kökündə də rast gəlinir və onlar müalicəvi məqsədlə istifadə edilir.

Kitabda meyvə-giləmeyvələr quruluşlarına, bioloji xü­su­siyyətlərinə, tərkibinə və coğrafi yetişmə zonalarına görə qrup­laşdırılmışdır. Əlifba sırası ilə meyvə-giləmeyvələr aşağıdakı ardıcıllıqla təsvir olunur.