Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Birinci əsassızlıq: Qəzalinin savabların və cəzaların bir-birlərini aparması, qalib gələn tərəfin digərini yox etməsi yolu ilə günahların kiçik və böyük deyə ikiyə ayrıldığı yolundakı fikiri, sözlərinin başında etdiyi və günahların öz xüsusiyyətlərinə və cinayətlərinə söykən/dözülərək ikiyə ayrılmalarını nəzərdə tutan fikiri ilə hər vaxt uyğunlaşmır. Çünki özü etibarı ilə böyük olduğu qəti olaraq bilinən bir çox günahın, bu günahları işləyən kimsənin çox saydakı savabı ilə qarşılaşaraq yox olmaları və savabların onlara qalib gəlmələri mümkündür. [Bu isə açıq bir ziddiyyətdir. Çünki Qəzalinin fikirinə görə böyük günah olduğu qəti olaraq bilinən bir hərəkətin bu vəziyyətdə kiçik bir günah qisiminə girməsi lazımdır.] Yenə buna qarşılıq kiçik bir günahın insan nəfsində qalan daha az və daha kiçik bir savab təcrübəs(n)i ilə qarşılaşa biləcəyi də fərz edilə bilər. [Bu səbəbdən kiçik bir günah, özündən daha az olan savabı yox edər və böyük günah qisiminə girər.] Beləcə bu iki ayrı meyara görə edilmiş ayrıma söykən/dözən kiçik və böyük günahlar fərqli kateqoriyada yer/yeyər ala bilərlər. Yəni bir günah birinci ayrıma görə kiçikkən ikinci ayrıma görə böyük ola bilər. Bəzi günahlarda da bunun tərsi ola bilər. Nəticə olaraq bu iki ayrım arasında uyğunlaşma və üst-üstə düşmə yoxdur.

İkinci əsassızlıq: Hərçənd günahlar ilə savabların nəticələri arasında qarşıdurma olduğu müəyyən nisbətdə sabitdir; lakin bu vəziyyət Quran və sünnə qaynaqlı dini dəlillər yolu ilə ümumiyyətlə əsla isbat edilmiş deyil. Quran və sünnə qaynaqlı hansı dəlil, ümumi mənada günahların cəzaları ilə ibadətlərin savablarının bir-birlərini aparıb qarşılıqlı yox olmağa gətirib çıxaracaqlarını qəti olaraq sübut edir?

Qəzalinin nəfsin nurlu və uca halları ilə qaranlıq və alçaq halları haqqında etdiyi detallı araşdırmada da vəziyyət eynilə belədir. Bu hallarda da əgər əksəriyyətlə qarşıdurma və bir-birini aparıb qarşılıqlı yox olma varsa da bu hər vaxt və ümumiyyətlə belə deyil. Çünki bəzən fəzilət ilə alçaqlıq hər ikisi də öz yerlərində qalar və bu qalıcılıqda uzlaşmaları olar. O zaman insan nəfsi sanki bir hissəs(n)i fəzilətə aid və o biri hissəs(n)i alçaqlığa aid olmaq üzrə ikiyə ayrılar. Belə vəziyyətlərdə baxarsan ki, bir Müsəlman adam faiz yer/yeyər, başqalarının malını udmaqdan geri qalmaz, malını yediyi məzlumun kömək istəyinə qulaq asmaz; lakin fərz namazları etməkdə çalışqan olar, huşu mövzusunda vasvasılıq göstərər. Başqa bir Müsəlman da qan tökməkdən, onun-bunun təcavüz etməkdən çəkinməz, cəmiyyətin hüzur/dincliyini pozmaqdan geri dayanmaz; lakin ibadətlər və sədəqələr mövzusuna tam bir ixlasla sarılar.

Günümüzün psixoloqları bu vəziyyətə şəxsiyyətlərin uyğunlaşması (cütə şəxsiyyət) adını verirlər. Bu vəziyyət birdən çox şəxsiyyətin ortaya çıxıb bir-biri ilə qarşıdurmasından sonra görülər. Bu da belə olar: İnsandakı fərqli eqoist meyllər ilk başda daim bir-birləri ilə zidd düşərlər, ziddləşmə və çəkişmə yolu ilə bir-birlərinə qarşı baş qaldırarlar. İnsan buna görə davamlı iç çətinlik çəkər. Lakin sonunda [hər iki meylin təkrarlanmasıyla] bacarıq halına gəlirlər və beləcə insanın nəfsinə yerləşərlər. [Vəziyyət belə olunca artıq aralarında ziddləşmə və qarşıdurma söz mövzusu olmaz, nəticədə] bir-birləriylə uzlaşar, uyğunlaşar və uyğunlaşmaya keçərlər. O zaman insanda ibarət olan/yaranan bu iki şəxsiyyətdən biri ortaya çıxınca o biris(n)i saxlanar və ortaya çıxan meylin qiyam qaldıraraq ovunun üzərinə çullanmasına göz yumar. Az əvvəl verdiyimiz nümunələrdə görüldüyü kimi.

Üçüncü əsassızlıq: Bu görüşə görə kiçik günahların bağışlanılmasında, böyük günahlardan qaçınmanın rolunun heçə sayılması lazımdır. Çünki bir adam düşünək böyük günah işləməyir; lakin bu günah işləməmə, nəfsinin mövzunuluna və günahı işləməyə gücü çatmasına baxmayaraq onu etməkdən qaçındığı üçün deyil. Tərsinə o günahı etməyə gücü çatmadığı üçün onu edə bilmir. Bu kimsənin işlədiyi yaxşılıqların savabı, günahlarının cəzasından çox olması hasebiyle günahları istər istəməz yox olub gedər. Bu da günahların bağışlanılması deməkdir. Buna görə bu vəziyyətdə artıq böyük günahlardan qaçınmanın əhəmiyyətli bir rolu olmamış olar.

Qəzali, Əhya-ul Ulum adlı əsərində belə deyir: "Əgər adamın gücü və iradəsi varkən böyük günahlardan qaçınsa, ancaq o zaman bu qaçınması kiçik günahlarını bağışladar. Eynilə bunun kimi: Adam bir qadını əldə etmiş; istəsə ismətinə keçə bilər. Lakin nəfsini zinadan saxlayır və yalnız qadına baxmaqla və ya toxunmaqla kifayətlənir. Bu adamın göstərdiyi səylə özünü zinadan saxlamasının ürəyini nurlandırmadakı təsiri, o qadına baxmanın ürəyində meydana gətirəcəyi qaranlıqdan daha basqındır. İşdə kiçik günahları bağışlatmanın mənas(n)ı budur."

"Amma əgər adam iqtidarsızsa və ya zina etməməsi, zəruri bir acizlikdən irəli gəlirsə və ya zina etmə gücündə olmaqla birlikdə ahı-rədd qorxusu ilə bundan imtina etmiş isə, bu vəziyyət qətiliklə günahları bağışlatmağa əlverişli olmaz. Yenə birini düşünək ki, canı içki içmək istəmir. Mübah belə olsa içməyəcək. Belə biri əgər içki əvvəlində işlənməsi ədəd/adət olan mahnı və saz dinləmək kimi kiçik günahları işləmişsə, içki içməməsi üzündən bu kiçik günahları bağışlanılmaz. Bəli bir adam düşünək ki, içki içməyi və saz dinləməyi ürəyi istəyir; lakin səy göstərərək özünü içkidən uzaq tutur, buna qarşılıq nəfsinin saz dinləmə istəyinə mane olmur. Bu vəziyyətdə o kimsənin içki içməmək üçün göstərdiyi səy, nəfsiylə etdiyi cihad, saz dinləmə günahının ürəyində meydana gətirdiyi qaranlığı xərcə bilər. Bunların hamısı axirətlə əlaqədar hökmlərdir." Qəzalidən nəql etdiyimiz götürmə burada sona çatdı. (c. 11, s. 177)

Yenə Qəzali başqa bir yerdə belə deyir: "Ürəkdə meydana gələn hər qaranlıq, ancaq o pisliyin əleyhdarı və zidd idi olan bir yaxşılığın meydana gətirəcəyi nur sayəsində ortadan qalxa bilər. Bir-birlərinin əleyhdarı olan ziddlərdə isə heç şübhəsiz bir cür uyğunluq söz mövzusudur. Bundan ötəri hər pislik yalnız eyni cinsdən bir yaxşılıqla yox edilməlidir. Beləcə o yaxşılıq, edilən pisliyin əleyhdarı olar. Çünki ağ [ancaq onun öz cinsindən olan] qarala aradan qaldırılar; istilik və ya soyuqluqla deyil. Bu mərhələli şəkildə hərəkət edib nuru icad etmə üsulu, günahları silmə yolunda izlənililən ən incə və dəqiq üsuldur. Çünki bu yola ümid bağlamaq [və günahları bu şəkildə yox etmək], bir növ ibadətə davam etməkdən daha doğru və etibarlıdır. Hərçənd tək bir növ ibadətə davam etmək də günahları yox etmədə təsirlidir." Qəzalidən edilən götürmə burada sona çatdı. (c. 11, s. 200)

Görüldüyü kimi Qəzalidən etdiyimiz bu götürmələr, pislikləri (kiçik günahları) yox edən faktorun, böyük günahlardan uzaq dayanmaq, onlardan qaçınmaq olduğuna dəlalət edir. Halbuki yuxarıda köçürdüyümüz fikirinə görə bu, lazımlı deyil.

Bu mövzuda ayələrə söykən/dözülərək deyilə biləcək olan geniş əhatəli söz budur: Yaxşılıqlar ilə pisliklər ümumi mənada bir-birlərini yox edərlər. Lakin hər yaxşılığın hər pislik üzərində və ya hər pisliyin hər yaxşılıq üzərində, onu azaldaraq və yaxud hamısıyla yox edərək təsirli olduğu iddiası, hər hansı bir dəlilə söykən/dözmür. Savab və cəza ilə əlaqədar Quranı gerçəkləri anlama mövzusunda yaxşı bir köməkçi olan insanın əxlaqi və eqoist vəziyyətlərini göz qarşısında saxlamaq, bizim bu sözümüzə dəlildir.

Böyük və kiçik günahlara gəlincə, daha əvvəl söylədiyimiz kimi təfsirini etməkdə olduğumuz bu ayədən aydın olduğuna görə, bunların böyüklüyü və kiçikliyi bir-birləri ilə müqayisə edilərək ortaya çıxar. Xarici bir qadına baxmağa görə öldürülməsi haram olan birini öldürmək və ya nəfsin arzusuna uyğun gələrək içki içməyə görə içki içməyi halal sayaraq içki içmək kimi. İşdə bu müqayisə etməyə görə bəzi günahlar kiçik və digər bəziləri böyükdür. Ancaq bu ayrımın, günahlarla savabların bir-birlərini aparma və tamamilə yox etmə məsələsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Bunların yanında ayədən aydın olan bir başqa xüsus da budur: Uca Allah, böyük günahlardan qaçınanların əvvəlki və sonrakı bütün pisliklərini, kiçik günahlarını bağışlayacağını vəd edir. Ayənin mütləq ifadəsindən aydın olan budur. Digər tərəfdən bu da bilinən bir gerçəkdir ki, belə bir qaçınmadan aydın olan budur: Hər mömin əlindən gəldiyincə böyük günahlardan qaçınmalı və etmə imkanına sahib olduğu günahlardan uzaq dayanmalıdır. Çünki ancaq beləsinə bir uzaq dayanmağa "günahdan qaçınma" deyilir. Yoxsa dünyada mövcud olan böyük günahların bütünündən qaçınaraq uzaq dayanması söz mövzusu deyil. Çünki böyük günahların siyahısını üstün koru bir şəkildə nəzərdən keçirən bir kimsə, bu günahların bütününə meyl göstərən və onların hamısını etməyə gücü çatan bir insanın dünyada ol/tapılmayacağından və ya ol/tapılsa belə yox deyiləcək dərəcədə nadir olacağından şübhə etməz. Ayəs(n)i bu sadəliyə endirməyə sağlamfikir razı olmaz.

Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Kim ki, edə biləcəyi və canının çəkdiyi böyük günahlardan qaçınar və bu günahlar özündən qaçınma imkanına sahib olduğu günahlar növündən olsa, Allah onun kiçik günahlarını örtər, bağışlayar. Bu kiçik günahlar istər qaçındığı böyük günahlarla eyni növdən olsun, istər olmasın fərq etməz.

Görəsən bu kiçik günahların əfvi, birbaşa böyük günahlardan qaçınmanın bir nəticəs(n)idirmi? Yəni böyük günahlardan qaçınmaq, başlı başına kiçik günahları bağışladan bir ibadətdirmi? Necə ki tövbə etmək belədir. Yoxsa insan böyük günah işləməyincə, Allah onu kiçik günahlar və yaxşı əməllər ilə baş-başa mı buraxar? Yəni kiçik günahları aradan qaldıran gerçəkdə yaxşı əməllərdirmi? Necə ki uca Allah, "Yaxşılıqlar, pislikləri aradan qaldırar." (Hud, 144) buyurur. Görəsən bu ikisindən hansı deyilə bilər? "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi (kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq." ayəsindən aydın olduğuna görə qaçınmanın bağışlatmada rolu vardır. Əks halda Hud surəsində iştirak edən, "Yaxşılıqlar pislikləri aradan qaldırar." ayəs(n)i kimi bir şərt cümləsinə yer verməyə ehtiyac duyulmadan burada da "itaətlər kiçik günahları bağışladar" deyə ifadə edilməsi və ya "uca Allah, nə olsa olsunlar kiçik günahları bağışlayar" şəklində bildirməsi daha uyğun olardı.

Bir günahın böyük olduğu isə, o günahla əlaqədar qadağanın şiddəti və ya cəhənnəm ya da cəhənnəm atəşinə yaxın başqa bir cəza ilə cəzalandırılacağının elan edilməsi ilə bilinər. Bu təhdidlər istər Quranda iştirak etsin, istəsə sünnədə fərq etməz. Çünki bu mövzuda məhdudlaşdırma gətirmək [yəni Quranla məhdudlaşdırmaq] heç bir dəlilə söykən/dözməməkdədir.

ayənin hədislər İŞIĞINDA şərhi

el-Kafidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə buyurmuşdur: "Böyük günahlar, Allahın cəhənnəm atəşi ilə cəzalandıracağını lazımlı etdiyi günahlardır." (c. 2, s. 276, h: 1)

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih və Təfsir-ul Ayyaşi adlı əsərlərdə İmam Misdən (ə.s) belə nəql edilmişdir: "Böyük günahlar, Allahın cəhənnəm atəşi ilə təhdid etdiyi günahlardır." (əl-Fakih, c. 3, s. 373, h: 14, Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 239, h: 114)

Savab-ul A'mal adlı əsərdə verilən məlumata görə İmam Cəfər Sadiq belə buyurur: "Allahın cəhənnəm atəşi ilə cəzalandıracağını bildirdiyi günahlardan qaçınan kimsə əgər mömin isə, Allah onun kiçik günahlarını bağışlayar və özünü şərəfli bir yerə yerləşdirər. Cəhənnəm əzabına çarpılmağı tələb edən yeddi böyük günah bunlardır: Öldürülməsi haram olan bir insanı öldürmək, ana-ataya üsyankar olmaq, faiz yemək, Müsəlman olduqdan sonra kafir olmaq, iffətli bir qadına zina böhtanı atmaq, yetim malı yemək, döyüş cəbhəsindən qaçmaq." (s. 158, h: 1)

Mən deyərəm ki: Böyük günahların ədədlərinə bağlı Şiə və Əhli Sünnə kanallı rəvayətlərin sayı çoxdur. Bunların bəzilərinə yer verəcəyik. Yer verəcəyimiz bu rəvayətlərdə şirk və Allaha ortaq qaçmaq, yeddi böyük günahın biri olaraq sayılmışdır. Tək bu rəvayətdə şirk yeddi böyük günahın biri olaraq iştirak etmir. Əgər şirk böyük günahların ən böyüyü olduğu üçün, İmam (ə.s) bu günahı ən böyük yeddi günah siyahısına al/götürməmiş ola bilər. Necə ki İmamın, "...əgər mömin isə..." sözü bu xüsusa işarə etməkdədir.

Mecma-ul Bəyan təfsirində verilən məlumata görə Abdulazim b. Abdullah-el Həsəni, Əbu Cəfər Məhəmməd b. Əlidən (ə.s), o da atası Əli b. Musa Razılıqdan (ə.s) rəvayət etdiyinə görə İmam Musa Qazıntım belə buyurmuşdur: "Əmr b. Ubeyd-il Bəsri, İmam Sadiğin (ə.s) yanına gəldi. Salam verib oturduqdan sonra, 'Onlar ki, böyük günahlardan və çirkin şeylərdən qaçınarlar.' (Şura, 37) ayəsini oxudu və susdu. İmam ona, 'Nə üçün susdun?' deyə soruşdu. Əmr, 'Böyük günahları Allahın kitabından öyrənmək istəyirəm.' dedi. Bunun üzərinə İmam Sadiq (ə.s) belə dedi: Təbii/tabe ey Əmr! [1-] Böyük günahların ən böyüyü Allaha şirk qaçmaqdır. Çünki uca Allah belə buyurur: 'Allah, özünə şirk qaçmağı bağışlamaz.' [Nisa, 48] 'Kim Allaha şirk qaçsa, Allah ona cənnəti haram edər. Onun çatacağı yer/yeyər də cəhənnəmdir.' [Maidə, 72]

[2-] Sonra Allahın rəhmətindən ümid kəsmək gəlir. Çünki uca Allah: 'Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin. Çünki Allahın rəhmətindən yalnız kafirlər ümid kəsər.' [Yusuf, 87] buyurur.

[3-] Sonra Allahın tələsindən əmin olmaq gəlir. Çünki uca Allah: 'Hüsrana uğrayanlar xaricində heç kim Allahın tələsindən əmin ola bilməz.' [Ə'RAF, 99] buyurur.

[4-] Böyük günahlardan biri də ana-ataya üsyankar olmaqdır. Çünki uca Allah, ana-ataya üsyankar olan kimsəni 'bədbəxt bir zorba' olaraq xarakterizə etmiş və belə buyurmuşdur: 'Məni anama hörmətli etdi; məni bədbəxt bir zorba etmədi. Zorba və pislik düşkünü biri olmaqdan uzaq tutdu.' [Məryəm, 32]

[5-] Böyük günahlardan biri də öldürülməsi haram olan bir insanı haqsız yerə öldürməkdir. Çünki uca Allah, 'Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq qalacağı cəhənnəmdir.' [Nisa, 93] buyurur.

[6-] Namuslu və iffətli qadınlara zina böhtanı atmaq, zina isnadında ol/tapılmaq. Çünki uca Allah, 'Namuslu, heç bir şeydən xəbəri olmayan mömin qadınlara zina isnadında ol/tapılanlar, dünyada və axirətdə lənətlənmişlər və onlar üçün çox böyük bir əzab vardır.' [Nur, 23] buyurur.

[7-] Yetimlərin malını yemək. Çünki uca Allah, 'Yetimlərin mallarını haqsızla yeyənlər...' [Nisa, 10] buyurur.

[8-] Döyüşdən qaçmaq. Çünki uca Allah, 'Təkrar döyüşmək üçün bir tərəfə çəkilmə və ya başqa bir bölüğe çatma xaricində o gün kim kafirlərə arxa çevirsə, şübhəsiz ki o, Allahın qəzəbinə uğramış olaraq dönər. Onun çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir. Ora nə pis bir çatılacaq yerdir.' [Ənfal, 17] buyurur.

[9-] Faiz yemək. Çünki uca Allah belə buyurur: 'Faiz yeyənlər, ancaq şeytan tərəfindən çarpılmış kəslər kimi ayağa qalxarlar.' [Bəqərə, 275] 'Əgər (faiz haqqında deyilənləri) etməsəniz, Allah və Elçisi tərəfindən açılan bir döyüşdən xəbəriniz olsun.' [Bəqərə, 279]

[10-] Cadugərlik və sehr. Çünki uca Allah, 'Halbuki onlar cadu satın alanın axirətdə heç bir nəsibi olmayacağını bilirdilər.' [Bəqərə, 102] buyurur.

[11-] Zina etmək. Çünki uca Allah, 'Kim bunları etsə, günahı(nın cəzasını) görər. Qiyamət günündədirsə əzabı qat qat artırılar və alçaldılmış olaraq əbədi olaraq əzabda qalar.' [Furqan, 69] buyurur.

[12-] Yalan yerə and içmək. Çünki uca Allah, 'Allaha qarşı verdikləri sözü və andlarını az bir əvəzə satanların axirətdə heç bir (savab) payı olmaz.' [Al/götürü İmran, 77] buyurur.

[13-] Qənimət mallarında sui-istifadə etmək. Çünki uca Allah, 'Kim (qənimət mallarına) xəyanət etsə, qiyamət günü xəyanət etdiyi şeylə gəlir.' [Al/götürü İmran, 161] buyurur.

[14-] Fərz olan zəkatı verməmək. Çünki uca Allah, 'O gün (yığdıqları qızıllar və gümüşləyər) cəhənnəm atəşində hirsləndiriləcək və onlarla alınları, yanları və kürəkləri dağlanılacaq.' [Tövbə, 35] buyurur.

[15-] Yalançı şahidlik və şahidlik etməkdən qaçınmaq. Çünki uca Allah, 'Kim şahidliyi gizləsə, (bilsin ki) onun ürəyi günahkardır.' [Bəqərə, 283] buyurur.

[16-] İçki içmək. Çünki uca Allah onu bütlərə tapınmaqla bərabər saymışdır.

[17-] Bilərək namazı və ya başqa bir fərzi tərk etmək. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: 'Kim bilərək namazı tərk etsə, Allahın və Peyğəmbərin tərəfi (zəmanəti) xaricində qalar.'

[18-19-] Əhdi pozmaq (verdiyi sözə əməl etməmək) və qohumluq bağını qoparmaq. Çünki uca Allah, 'Onlara (əhdi pozan və qohumluq bağını qoparanlara...) lənət və pis bir yurd vardır.' [Rə'd, 25] buyurur.

İmam Musa Qazıntım (ə.s) davamla belə buyurdu: "Daha sonra Əmr b. Ubeyd, hönkür-hönkür ağlayaraq İmam Sadiğin (ə.s) yanından ayrıldı və ayrılarkən də belə dedi: Öz fikirinə söykən/dözərək fətva verənlər ilə fəzilətdə və elmdə sizə rəqib çıxanlar (sizinlə mübahisə/müzakirəyə cəhd edənlər) həlak oldu." (c. 2, s. 84, Üsulu Kafi, c. 2, s. 285, h: 24)