Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

10-Şüphesiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da

özlərini Allahdan müstağni etməz. İşdə onlar, atəşin yanacağıdırlar.

11- Eynilə Firon ailəsi və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi.

Ki onlar da ayələrimizi yalanladılar. Beləcə Allah günahları vasitəsilə

onları yakalayıverdi. Allahın əzabı çox şiddətlidir.

12-İnkar edənlərə də ki: "Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb

cəhənnəmə sürtüləcəksiniz. Ora nə pis bir yataqdır."

13- Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin (siz müşriklər) üçün

bir ayə və ibrət vardır. Bir birlik, Allah yolunda vuruşurdu,

digəri isə kafir idi ki göz görməsiylə onları iki qat görürdülər. İşdə

Allah, dilədiyini köməyiylə dəstəklər. Şübhəsiz bunda, gözləri olanlar

üçün həqiqətən bir ibrət vardır.

14- Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşə,

salma (və ya işarəli) gözəl atlara, heyvanlara və əkinlərə duyğu

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 379

lan ehtiraslı şəhvət, insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı. Bunlar, dünya

həyatının əmtəəsidir. Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır.

15- De ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirimmi? Qorxub

çəkinənlər üçün Rəbblərinin qatında, içində əsaslı qalacaqları,

altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz bərabər/yoldaşlar və Allahın razılığı

vardır. Allah, qulları haqqıyla görəndir.

16- Onlar (çəkinənlər); "Rəbbimiz şübhəsiz biz iman etdik, artıq

bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru" deyənlərdir.

17- Səbr edənlər, doğru olanlar, könüldən boyun əyənlər, infak

edənlər və səhər vaxtlarında bağışlanma diləyənlərdir.

18- Allah ədaləti dəstək olaraq, həqiqətən özündən başqa

ilah olmadığına şahidlik etdi; mələklər və elm sahibləri də ONdan

başqa ilah olmadığına şahidlik etdilər. Mütləq güc və hikmət sahibi

Allahdan başqa ilah yoxdur.

380 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Daha əvvəl: "Bu surənin endiyi sıralarda, Müsəlmanlar içəridən

münafiqlərlə və onların inkişafların əleyhlərinə dönməsini, dəvətlərinin

nəticəsiz qalmasını məqsəd qoyan düşmənlərin içlərinə

atdıqları bir sıra vəsvəsələr və zehin bulandırıcı düşüncələrə qulaq

verən və təsirlənən sadə insanlarla sınanırdı. Çöldən isə,

xarici dünyanın sıx bir bas-kısı altında idilər, müşriklər, Yəhudilər

və Xristianlar, dəvətlərinin nəticəsiz qalması, yandırdıqları məşəlin

sönməsi, nurlarının funksiyasız hala gəlməsi üçün hər yola baş vurur,

əlləriylə, dilləriylə, qısacası var gücləriylə işlə/çalışırdılar. Su-

renin mesajı, Müsəlmanları eyni məqsəd üzərində birləşməyə, səbr etməyə,

müqavimət göstərməyə bağlı bir çağırış xüsusiyyətinə sa-hiptir. Belə

etmələri vəziyyətində daha sağlam bir quruluşa qovuşacaq, içəridən

özlərini can evindən vurmağı məqsəd qoyan fitnə və çöldən üzərlərinə

çullanmağa hazırlanan düşmən təhdidi təsirsiz qalacaq."

demişdik.

Daha əvvəl ələ aldığımız "Sənə kitabı endirən Odur" deyə başlayan

və "Doğrusu Allah vadidən dönməz" ifadəsiylə sona çatan

ayələr qrupu, münafiqlərə və ürəklərində sürüşmə olanlara istiqamətli

bir tənqid xüsusiyyətində idi. Bunun yanında Müsəlmanlara da dinin

təməl prinsipləri məzmununda anladıqları, qavradıqları xüsuslar

üzərində stabillik etmələri, qarışıq gələn, dərinliyini qavraya bilmədikləri,

gerçək mesajını qəbul edə bilmədikləri ifadələrə də təslim olub hamar

iman etmələri təlqin edilirdi. Bu vaxt, dini həyatı alt-üst

edən, Müsəlmanları fitnənin girdabına salan və xoşbəxtlik nizamını

pozan ən böyük faktorun müte-şabih ifadələrə Quranın bütünündən

soyutlayacak şəkildə təbii/tabe olmaq və onları şərh etmə arzusu

şəklində konkretləşən davranış olduğuna diqqət çəkilir. Belə

olunca da dini yolgöstericilik pozğunluğa və qarışıqlığa çevrilər, top

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 381

lumun birliyi zədələniyər, darmadağın olar, bütünlük yerini uyğunlaşmazlığa,

ahəngsizliyə buraxar.

Təfsirini təqdim etmək üzrə olduğumuz bu ayələr qrupunda isə,

kafir və müşriklərin vəziyyəti ələ alınır, onların yaxın bir zamanda

uduzmaya uğradılacaqları ifadə edilir. Heç bir mövzuda uca Allahı

aciz buraxa bilməyəcəkləri, baş qaldırılarının nəticəyə çatmayacağı ifadə edilir.

Bu vaxt pozğunluqlarının və gerçəkləri ayırt edə bilməyişlərinin

gerisindəki səbəbin, özlərinə dünyanın cazibədar gözəlliklərinin

ehtiraslı bir şəhvət halına gətirilməsi olması olduğu dilə gətirilir.

Dünyanın cazibədar gözəllikləri arasında iştirak edən mal və övlad

kimi şeylərin Allaha qarşı özlərinə bir fayda təmin edəcəyini, Allahdan

gələ biləcək bir əzabı bertaraf edə biləcəklərini sandılar.

Amma bu sanılarında böyük bir yanılma içindədirlər. Çünki uca Allah

əmrində qalib olandır.

Əgər mal və övlad kimi şeylər, insana Allaha qarşı bir fayda

təmin edə bilsəydi, Firavunoğulları və ondan əvvəlki güclü, heybətli

amma zalım birliklərə fayda təmin edərdi. Haqqında danışılan super güclər,

Allahın əzabı qarşısında heç bir şey edə bilmədilər. Malları və

orduları özlərini qoruya bilmədi. Allah onları, günahlarından ötəri

cinayət başında tutdu. İşdə bu kafir və müşriklər də eyni

şəkildə, yaxın

bir zamanda uduzmaya uğradılacaq və işlədikləri zülmlərdən ötəri

cinayət/günah üstü tutulacaqlar. Bu vaxt möminlərə düşən, sözü

edilən dünyanın gözalıcı, cazibədar şəhvətləri barəsində Allahdan

qorxub çəkinməkdir. Bunu etmələri vəziyyətində, dünya

xoşbəxtliyinə, axirət savabına və uca Rəblərinin məmnuniyyətinə

nail olacaqlar.

Məzmunlarından da aydın olduğu kimi, bu ayələr, kafirlərin vəziyyətini

gözlər önünə sərir. Yenə irəlidə toxunacağımız kimi, bundan

sonrakı ayələr də Yəhudi və Xristianlar kimi kitab əhli birliklərin

vəziyyətini sərgiləyir.

(Al/götürü İmran / 10) "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da özlərini

Allahdan müstağni etməz." Eğna ənhi maluhu min fulan=Malı özünü

filandan gani etdi." dediyimizdə, sahib olduğu malın o

382 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nun filan kimsəyə olan ehtiyacını ortadan qaldırdığına, artıq malından

ötəri ona möhtac olmadığına işarə etmiş olarıq. İnsan,

yaranmasının və ətrafını qəbul etməyə başlamasının ilk mərhələsində

özünü çölə möhtac görər. Bu, eyni zamanda, bir yaradıcıya

və təşkil ediciyə ehtiyac olduğunun ilk fitri qəbul etməsidir.

Sonra özünü səbəblər içində məhdud tapdığında və ehtiyaclarının

də nələr olduğunu təsbit etdiyində, əvvəlcə bedensel, bitki mənşəli

kamala ehtiyacının olduğunu qəbul edər/hisslər. Burada bəslənmə və övlad

sahibi olmağı nəzərdə tuturuq. Sonrakı mərhələlərdə iç motivləri, digər

hayvansal kamalların da fərqinə varmasını təmin edəcək istiqamətdə dövrəyə

girərlər. Bunlar da yavaş yavaş insanın təxəyyülün dünyanın

cazibədar geyimlər, sığınma yerləri və cütləşmə kimi bəzəklərini kamal

olaraq göstərdiyi şeylərdir. Tam bu nöqtədə bəslənmə iç motivi,

mal sahibi olma iç motiviylə yer dəyişdirər. Ki onun həyatın bütün

problemlərini həll edəcək bir açar olduğu sanılar. Çünki insanların

ümumi meyli malın belə bir funksiyasının olduğu istiqamətindədir.

İnsanın xoşbəxtliyinin zəmanətinin bəslənmə və övlad olduğu

şəklindəki düşüncədən sonra, dünya həyatının mal və övlad sahibi

olmağa bağlı olduğu sanısı suveren olar. Bu nöqtədən sonra insan

cazibədar gözəlliklərə və şəhvətlərə böyük bir ehtirasla yönələr. Bütün

maraq/əlaqəsini səbəblər üzərində sıxlaşdırar. Bundan ötəri ürəyi də səbəblərin

kənarına keçə bilməz olar. Səbəblərin müstəqil fəaliyyətlərinin

olduğunu fərz edər. Bu mərhələdə artıq Rəbbini unudar. Mal və övladın

quyruğuna yapışar. Amma bu məlumatsızlıq insanın fəlakətidir. Çünki

o, bu davranışıyla Rəbbinin ayələrinin üzərini örtər, onları inkar

edər. Bunun səbəbi, təməl gerçəkləri qarışdırmış olmasıdır. Çünki,

onun Rəbbi Allahdır. ONdan başqa ilah yoxdur, O, diridir, bütün kainatın

suverenidir. Heç bir şey heç bir şəkildə ONdan müstağni ola bilməz.

Hər hansı bir şeyin insanı ONdan müstağni etməsi mümkün

deyil.

Bu şərh ilə, ayədə, uşaqlardan əvvəl maldan danışılmasının

səbəbi aydın olur. Çünki insanlar baxımından mala bunun

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 383

əslinin də bəslənmə olduğunu vurğuladıq- güvənmək övlada güvənməkdən

daha prioritetli və daha çox etibar edilən bir xüsusdur.

Kimi vəziyyətlərdə övlad sevgisinin mal sevgisini basdırdığı görülsə

də çatdığımız bu nəticə dəyişməz.

Ayədə, səhv qəbul etmələri dışlayan izahata bənzər, köklü izahat

söz mövzusudur. Bu vəziyyətdə ayənin semantik bucaqlımı

belə olar:

İnkar edənlər, ayələrimizi yalanladılar, mallarının və övladlarının

özlərini Allahdan müstağni edəcəyini sandılar. Onlar böyük

bir yanılmaya düşdülər. Çünki heç bir zaman və heç bir şeydə Allahdan

müstağni olmaq mümkün deyil. Bir sonrakı ayə də bu nöqtəyə

təmas etməkdədir.

"İşdə onlar, atəşin yanacağıdırlar" Ayənin orijinalında keçən "elvekud"

atəş alovlandırma və alovlandırma məqsədiylə istifadə edilən yanacaq

deməkdir. Bu baxımdan ayə, aşağıdakı ayələ eyni mənas(n)ı vurğulamağa

istiqamətlidir: "Yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən çəkinin."

(Bəqərə, 24) "Həqiqətən siz də, Allahın xaricində tapındıqlarınız da

cəhənnəmin odunusunuz." (Ənbiya, 98) Bu ayələrlə hansı nöqtəyə

işarə edildiyi ilə əlaqədar olaraq Bəqərə surəsinin təfsirinin axışı içində

bəzi şərhlərə yerverdik.

Sözə ad cümləsi ilə başlamaq, əvvəlcə işarə adına

(ulaike) yervermek, istifadə edilən işarə adının uzaqlığı göstərər olması,

araya fasl əvəzliyinin (hum=onlar) qoyulması, "yanacaq" sözünün

tək başına deyil də "atəş"ə izafə edilmiş olaraq istifadə edilməsi,

bütün bunlar, ifadədə bir məhdudlaşdırma məqsədinin güdüldüyünü

göstərər. Bundan da qaçınılmaz olaraq bu nəticə çıxır: Allahın

ayələrini yalanlayan kafirlər, atəş əzabının təməl ünsürləri və cəhənnəmin

alovlandırılması üçün istifadə edilən əsl yanacaqlar mövqesindədirlər.

Digər günahkarlar, ancaq onlarla alovlandırılan atəşdə yanarlar.

Burada toxunulan xüsus, irəlidə: "Bu, Allahın murdar olanı

təmizdən ayırdetmesi; murdarı, bir qisimini bir qisimi üzərində

edib bütününü yığaraq cəhənnəmə atması üçündür." (Ənfal, 37)

ayəsiylə əlaqədar olaraq edilən şərhi dəstəklər xüsusiyyətdədir.

384 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Al/götürü İmran / 11)"Tıpkı Firon ailəsi və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi..." Aya-

tin orijinalında keçən "de'b" sözü, dilçilərinin ifadə etdiyinə

görə, "davamlı gediş" deməkdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurur:

"Davamlı seyr edən günəşi və ayı əmrinizə verdi." (İbrahim, 33)

Ənənə və adətlər də davamlı gediş olduqları üçün "de'b" olaraq adlandırılmışlar.

Ayədə nəzərdə tutulan da bu mənadır.

"Kede'bi=gidiş tərzi kimi" ifadəsi, təqdir edilmiş bir ifadəylə elin idilidir.

Bu təqdiri ifadəyə də əvvəlki ayədə işarə edilir: "Onları

müstağni etməz." "Gediş tərzi." ifadəsini "ayələrimizi yalanladılar"

ifadəsi açıqlayır və o da cümlə içində "hal=vaziyet bildirmə" funksiyasını

görür. Yuxarıda da işarə etdiyimiz kimi, ayənin təqdiri mənas(n)ı

belə olar: "inkar edənlər, ayələrimizi yalanladılar və bunu davamlı

bir ənənə halına gətirdilər. Bunu edərkən mallarının və övladlarının

Allaha qarşı özlərini müstağni edəcəyini sandılar. Eynilə

Firon xanədanının və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi. Ki

onlar da ayələrimizi yalanlamışlar idi.

"Beləcə Allah günahları vasitəsilə onları yakalayıverdi."

"Bizunubihim=günahları" sözünün başındakı "Ba" hərfi cerri,

görüldüyü qədəriylə səbəbiyyət ifadə etməkdədir. "Aheztuhu bi

zenbihi=onu günahıyla tutdum" deyildiyi zaman, "Onu günahı

səbəbiylə tutdum" mənas(n)ı nəzərdə tutular. Ancaq iki ayənin paralelliyi

və inkar edənlərin vəziyyətlərinin Firon xanədanı və onlardan əvvəlki

cəmiyyətlərin gediş tərziylə müqayisə edilməsi, "ba" hərfinin alət

xüsusiyyətli olmasını tələb etməkdədir. Çünki inkar edənlər üçün, onların

atəşi alovlandırmada istifadə edilən yanacaqlar olduqları, beləcə əzab

gördükləri ifadə edilir. Necə ki Firon xanədanı və onlardan əvvəlki

kafirlər də gü-nahlar vasitəsilə cinayət/günah üstü tutulmuşlar idi.

Bu səbəbdən onların başına gələn əzab, onların işlədikləri günahın

eynisi idi. Qurduqları nizamlar öz başlarına keçdi, işlədikləri zülmlər

nəticədə özlərinə geri döndü. Uca Allah bir ayədə belə

buyurar: "Halbuki hiyləli nizam, öz sahibindən başqasını qucaqlayıb

əhatə etməz." (Fatır, 43) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Onlar

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 385

bizə zülm etmədilər, ancaq öz nəfslərinə zülmət idilər." (Bəqərə,

57)

Buradan hərəkətlə uca Allahın özünü "cəzası çox şiddətlidir"

şəklində tanıtmasının nə məna ifadə etdiyini qavrayırıq. Buna

görə, uca Allahın əzabı insana bir baxımdan gəlib də bir başqa

baxımdan çatmayan, bir məkanda toxunub da bir başqa məkanda

toxunmayan, bir şərtlə isabət edib də bir başqa şərtlə isabət etməyən,

yönəlməyən növdən deyil. Amma uca Allahdan başqasının

cəzalandırması bu cür xüsusiyyətlər daşımaz. Sözgəlişi Allahdan

başqasının bir insana yönəltdiyi pislik yalnız bəzi istiqamətlərdən

çata bilər; üstdən və ya altdan məsələn. Bəzi yerlərdə toxuna bilər,

amma digər bəzi yerlərdə toxunmaz. Bu səbəbdən qaçmaq, çəkinmək

və ya bir yerə sığınmaqla bu cür pisliklərdən yaxanı sıyırmaq

mümkündür. Halbuki uca Allahın cəzalandırması üçün bunu söyləyə bilmərik.

O, insanı əməliylə və günahıyla tutar. Günah, zahiri və

qərbi olaraq insanla bərabərdir, ondan ayrılmaz. İnsanı atəşin

yanacağı edər, onu ətraflı əhatə edər. Qaçmanın, ya da qaçmamanın

heç bir faydas(n)ı yoxdur. Ondan yaxanı sıyırmanın, qaçıb xilas olmanın

imkanı olmaz. Çünki Allahın əzabı çox şiddətlidir.

"Ayələrimizi yalanladılar, beləcə Allah günahları vasitəsilə

onları yakalayıverdi." ifadəsində, əvvəl gayıb sigasından (üçüncü

şəxs kipinden) doğrudan xitab sigasına keçiş [əvvəlki ayədə gayıp

fərzə-dilmiş "ayələrimizi yalanladılar" cümləsində birinci çoxluq

şəxs kipinde söz mövzusu edilmişdir] edilir, ardından yenidən

qeyb sigasına keçiş edilir. [və "Allah yakalayıverdi" deyilərək

üçüncü tək şəxs kipinde söz mövzusu edilmişdir.]

Gayıp sigasından xitaba keçiş edilməsinin səbəbinə gəlincə:

"Ayələrimizi yalanladılar" ifadəsində dinləyicinin zehinini xəbərdar edən

və sevinc qazandıran bir təsir söz mövzusudur. Bunun yanında xəbəri

təsdiqləməyə yaxınlaşdırma məqsədi də güdülür. Eynilə bir insana:

Filan adam iyrənc həyasızlıqlar işləyən bir kimsədir. Onunla birlikdə

olma bədbəxtliyinə düşdüm. Onunla oturub qalxmaqdan ka

386 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

çınmak lazımdır" deməyin kimi. Çünki: "Mən də onunla birlikdə olma

bədbəxtliyinə düşdüm" cümləsi, xəbəri doğrulatma və həqiqətini

sübut etmə məqsədlidir. Bunu da şahid olmağa ya da konkret müşahidələrə

söykən/dözərək reallaşdırır.

Bu halda belə bir məna nəzərdə tutulmuş deyə bilərik -Allah doğrusunu

hər kəsdən daha yaxşı bilər-: "Firon xanədanı da, küfr və ayələri

yalanlama baxımından bu kafirlərə bənzər bir gediş tərzi üzrə idilər.

Bu xəbərdə şübhə yoxdur. Çünki biz oradaydıq və hadisələrə

şahiddik. Necə ki ayələrimizi yalanladılar, biz də onları yakalayıverdik."

Yenə gayıp sigasına keçiş edilməsinin səbəbi isə, "Allah onları

yakalayıverdi." ifadəsində, istənən məqsədin əldə edilməsindən

sonra, sözün normal axışına, yəni gayp sigasıyla cümlə qurulmasına

geri dönülür. Bunun yanında, bu ifadə ilə hökmün mərcininin

üluhiyyət mövqes(n)i olduğuna işarə edilir. Bu mövqe bütün kainatdakı

işlər üzərində suverendir, bütün inkişafları O, istiqamətləndirər.

Böyük kiçik hər şey ONun idarəsindədir. Bu səbəblə "Allahın

əzabı çox şiddətlidir." ifadəsində "Allah" ləfzi bir dəfə daha təkrarlanır

və "ONun əzabı çox şiddətlidir" deyilmir. Bu tərz bir ifadə

şəklinin seçilmiş olması, onlara, uca üluhiyyət mövqesinə və günahkarları

günahlarından ötəri tutması son dərəcə asan olan

şəxsə qarşı çıxdıqlarının, döyüş açdıqlarının xatırladılması məqsədinə

istiqamətlidir. ONun, əzabı çox şiddətlidir. Çünki O, ulu Allahdır.