Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü imran/12)"İnkar edənlərə də ki: Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə

sürtüləcəksiniz." Ayənin orijinalında keçən "tuh-şerune" hərəkətinin

məsdəri olan "həşr" sözü, bir birliyi ol/tapıldıqları yerdən,

qovmaq surətiylə çıxarmaq deməkdir. Bir adam üçün istifadə edilməz. Necə ki

uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Onları da məhşərdə

bir yerdə yığmışıq da, içlərindən heç birini çöldə buraxmamışıq."

(Kəhf, 47) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin orijinalında keçən "elmihad"

sözü, yataq deməkdir.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 387

Ayənin zahirindən anladığımız qədəriylə, kafirlər və inkar edənlər

ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, müşriklərdir. Bundan əvvəlki ayənin

zahiri də bu istiqamətdə bir mesaj ehtiva etməkdədir. "Şübhəsiz inkar edənlər,

onların malları da, uşaqları da..." Yəni burada Yəhudilər

nəzərdə tutulmur. Belə bir məna, iki ayə arasındakı bütünlüyə daha

uyğun düşməkdədir. Çünki bu ayədə, onların uduzmaya uğradılmalarından

və cəhənnəmə doğru yığdırılmalarından danışılarkən,

əvvəlki ayədə onların böyüklük kompleksinə qapılmalarına, burun

qıvırmalarına, mal və övlada güvənməkdən qaynaqlanan ekabirliklerine

işarə edilir.

"Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin üçün bir ayə və ibrət vardır."

Ayənin zahirindən qəbul etdiyimiz qədəriylə xitab kafirlərə istiqamətlidir.

Bu baxımdan ifadə, Peyğəmbərimizdən kafirlərə qarşı deyilməsi

istənən: "Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə sürtüləcəksiniz."

ifadəsinin tamamlayıcı parçası mövqesindədir. Bunun

yanında xitabın möminlərə istiqamətli olması da mümkündür. Onlar,

ibrət götürməyə, uca Allahın Bədir günü özlərinə etdiyi yaxşılığı

düşünməyə dəvət edilmiş ola bilərlər. Çünki uca Allah Bədir günü

gözlərdə qənaətdə ol/tapılaraq fövqəladə bir zəfər bəxş etmişdi.

Bu vəziyyətdə, ifadənin bir növ iltifat sənəti nümunəsini ehtiva etdiyini söyləyə bilərik.

Çünki Peyğəmbərimizdən deyilməsi istənən: "İnkar

edənlərə də ki:" deyə başlayan ifadə sonunda, özüylə birlikdə

olan möminlərə istiqamətli bir çağırış şəklini də al/götürür. Ancaq, indiyə

qədər etdiyimiz şərhlərdən də aydın olacağı kimi, ayənin axışı

etibarilə birinci qiymətləndirmə daha uyğundur.

Ayə, iki birliyin qarşı-qarşıya gəlməsindən və uca Allahın

Allah yolunda döyüşən birliyə kömək etməsindən danışdığı

üçün, -hekayəni konkret olaraq izah etməməsinə və hadisənin adını qoymamasına

baxmayaraq- Bədir döyüşünə uyğunlaşdırıla bilər. Surə də bu hadisədən,

hətta Uhud döyüşündən sonra nazil olmuşdur.

Kənar yandan ayənin zahirindən anladığımız qədəriylə, hekayə, bu

xüsusiyyətləriylə həmsöhbətlər tərəfindən bilinirdi, onlar burada anla

388 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

tılan hadisələri xatırlayırdılar. Çünki bu hekayə ilə əlaqədar izahata:

(Al/götürü İmran / 13) "Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin üçün bir ayə və ibrət vardır."

ifadəsiylə daxil olulur. Uca Allah yalnız Bədir döyüşü ilə

əlaqədar olaraq, döyüşən tərəflərin gözlərini yanıltdığını, qarşı tərəfi

olduğundan fərqli görmələrini təmin etdiyini ifadə edir.

Bədir döyüşü haqqında istifadə edilən ifadə isə belədir: "Qarşı

qarşıya gəldiyinizdə, Allah, olacağı olan işi reallaşdırmaq üçün,

onları gözlərinizdə az göstərir, sizi də onların gözlərində azaldırdı.

Və bütün işlər Allaha çevirilir." (Ənfal, 44) Hərçənd, bu

ayədə, çox göstərmə yerinə az göstərmədən danışılır; ancaq

başlanğıcdamımınlar müşriklərə az göstərilmiş ola bilər, ki sal-

dırmaya cəsarət edə bilsinlər, vuruşmaqdan qaçmasınlar. Sonra iki

birlik qarşı-qarşıya gəlincə və saflar/tərəflər bir-birinə girincə, möminlər

onlara çox göstərilmiş ola bilər, ki psixoloji olaraq məğlubiyyətə uğrasınlar

və həll edilib qaçsınlar.

Hər vəziyyətdə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, onların zehinində,

qarşı tərəfin çox göstərilməsi hadisəs(n)i üzərində dayanılmışdır. Əgər

ayənin müşriklərə xitab etdiyini qəbul etsək, bu vəziyyətdə, ayəs(n)i

ancaq Bədir sa-vaşı ilə əlaqədar bir izahat olaraq ala bilərik. Qaldı ki

ayənin bir qiraətə görə "yerevnehum=görüyorlar" yerinə

"terevnehum=görüyordunuz" şəklində oxunması, bizim söylədiklərimizi

dəstəkləyən bir xüsusdur.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Siz ey

müşriklər, əgər bəsirət sahibi, gerçəkləri görən kəslər olsaydınız,

qalibiyyətin haqqa aid olduğunu, uca Allahın dilədiyini köməyiylə

dəstəklədiyini, mal və övlad ilə qalibiyyətin əldə edilmədiyini

anlamanız üçün Bədir günü meydana gələn hadisələri ibrət götürməniz

və lazımlı dərsləri çıxarmanız üçün kafi idi. Möminlər uca Allah'

ın yolunda döyüşürdülər. Onlar azlıq idilər və ədədləri kafirlərin

üçdə biri qədər belə olmayan zəifləyər birliyi idilər. Kafirlərlə

onların gücünü müqayisə etmək belə əbəs idi. Üç yüz on üç adam idilər

və yalnız altı zirehləri, səkkiz qılınc və atlıları vardı. Müşriklərin

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 389

gücü isə, təxminən olaraq min döyüşçü ətrafında idi. Təchizatları,

atları, dəvələri, gücləri sayılmayacaq ölçüdə idi. Hər baxımdan

hazır idilər. Amma ədəd tərəfindən azlıq və zəif mövqedə olmalarına baxmayaraq

uca Allah düşmənlərinə qarşı möminlərə kömək etdi. Onları

düşmənin gözündə çox göstərdi. Mələklər möminləri dəstəklədilər.

Güvəndikləri malları və övladları, ədədi çoxluqları, təchizatları,

orduları, Allaha qarşı özlərinə heç bir fayda təmin edə bilmədi.

Uca Allah, burada etdiyi kimi, Ənfal surəsində Bədir hekayəsini

izah edərkən, iki dəfə Firon xanədanının və onlardan əvvəlki

birliklərin Allahın ayələrini yalanlama ənənələrini gündəmə

gətirir və bu günahlarından ötəri cinayət/günah üstü tutulduqlarını

xatırladır.

Bədir döyüşünü xatırlatmaq surətiylə öyüd verilməsi, əvvəlki ayədə

işarə edilən qalibiyyətdən məqsədin öldürülmə, köklərinin

qurudulması olduğuna istiqamətli bir işarədir. Bu səbəbdən ayələr, bir

baxıma döyüş təhdidi xüsusiyyətindədir.

"Bir birlik Allah yolunda vuruşurdu, digəri isə kafir idi..." Diqqət

edilsə, ayədə "digəri isə şeytan və ya tağut yolunda döyüşürdü"

şəklində bir ifadə istifadə edilmir. Çünki sözün axışı, iki yol arasında

bir müqayisə etmə etməyə istiqamətli deyil. Tərsinə, burada məqsəd,

heç bir şəkildə Allahdan müstağni oluna bilməyəcəyini vurğulamaqdır.

Qalibiyyətin ONun əlində olduğunu izah etməkdir. Bu halda, burada

Allaha iman və ONun yolunda cihad ilə Allahı inkar arasında bir

müqayisə etmə edildiyindən söz edə bilərik.

Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə "yerevnehum misleyhim=

onları iki qat görürdülər" ifadəsindəki iki əvəzlik "Bir birlik...

döyüşürdü" ifadəsinə dönükdürlər. Yəni, kafirlər möminləri

olduqlarının iki bərk/qatı olmaq üzrə altı yüz iyirmi adam olaraq görürdülər.

Halbuki gerçək ədədləri üç yüz on üç idi. Kənar yandan iki əvəzliyin

çevril yerlərinin fərqli olması ehtimalını göz qarşısında saxladığımız

zaman belə bir məna çıxar qarşımıza: "Möminləri, kafir

390 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lerin sayının iki misli qədər görürdülər." Ancaq bunun da ifadənin

zahiri ilə uyğunlaşmadığı ortadadır.

Bəziləri iki əvəzliyin "kafir birliyə" dönük olması ehtimalını

söy-lemişlerdir. Əgər belə olsa belə bir məna əldə etmiş olarıq:

Kafirlər, özlərini, əsl ədədlərinin iki bərk/qatı (yəni min adamı iki

min adam) olaraq görürdülər. Bunun nəticəsində möminləri də eyni

nisbətdə az hesab etmələri lazımdır. Bu deməkdir ki, möminləri özlərinin

altıda bir nisbətləri qədər görürdülər. Gerçəkdə isə

möminlərin onların sayına nisbətləri üçdə bir idi. Belə bir şərh

söz mövzusu ayənin Bədir hekayəsi ilə əlaqədar olan bu ayələ uyğunlaşması

üçün edilmişdir: "Qarşı-qarşıya gəldiyinizdə, Allah, olacağı olan işi

reallaşdırmaq üçün, onları gözlərinizdə az göstərir, sizi də

onların gözlərində azaldırdı." (Ənfal, 44) Əks halda bir ayənin

digər bir ayələ ziddiyyət təşkil etməsi söz mövzusu olacaq.

Buna qarşılıq olaraq belə cavab verilmişdir: Belə bir şey ən/en

bəliğ, ən təsirli bir sözün görkəminə yaraşmayacaq bir qarışıqlığa

gətirib çıxarar. Hətta qiymətləndirməyə görə ayənin belə olması lazım idi:

"Yerevne enfusehum misleyhim" "Onlar özlərini ol/tapıldıqlarının

iki bərk/qatı görürdülər." və ya bunu ifadə edəcək başqa bir cümlə

istifadə edilməsi lazım idi. İki ayə arasında ziddiyyət olması ehtimalına

gəlincə; belə bir ehtimal, ancaq rəftar və mövqenin eyni olması

vəziyyətində söz mövzusu ola bilər. Halbuki belə bir nəticəs(n)i haqlı çıxaracaq

hər hansı bir dəlil yoxdur. Çünki uca Allahın hər iki birliyi

də qarşı tərəfin gö-züne az göstərmiş ola bilər. Ki ürəkləri döyüşə

daha möhkəm bir şəkildə bilənsən. Cəsarətləri artsın, ancaq vuruşmalar

həqiqətən başlayınca, döyüş yaxşı tərəfindən qızışınca kafirlər

möminləri, olduqları ədədlərinin iki bərk/qatı olaraq görməyə başladılar.

Bunun üzərinə psixoloji məğlubiyyətə uğrayaraq, ar-kalarına baxmadan

döyüş meydanından qaçmağa başladılar. Bu ifadə bir baxımdan,

qiyamət gününü təsvir edən bu ayələrə bənzəyir: "İşdə o gün nə

insan, nə də cinne günahından soruşulmaz." (Rəhman, 39) "Və onları

dayandırıb həbs edin, çünki sorğuya çəkiləcəklər." (Saffat, 24)

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 391

Bunun, hər iki ayənin əlaqədar olduqları mövqelərin bir-birlərindən fərqli

olmasından başqa bir izahı olmaz.

"Onları iki qat görürdülər" ifadəsində iki əvəzliklə əlaqədar olaraq

başqa ehtimallar üzərində də dayanılmışdır; ancaq bu ehtimalların

ortaq nöqtəsi, ayənin zahiri ilə uyğun gəlməmələridir. Buna görə söz

mövzusu ehtimalları burada qiymətləndirmə gərəyini duy/eşitmədik. Yenə

də doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Allah, dilədiyini köməyiylə dəstəklər. Şübhəsiz bunda, gözləri olanlar

üçün həqiqətən bir ibrət vardır." Ayədə keçən "yueyyidu" sözünün

məsdəri olan və dəstəkləmək mənasına al/götürdüyümüz "teyid"

sözü, əl mənasını verən "yəd" sözündən törəmişdir və güc

mənasını ifadə edər. "Absar=gözler" ifadəsiylə nəyin nəzərdə tutulduğu

barəsində dəyişik görüşlər irəli sürülmüşdür. Bir görüşə görə,

maddi gözlər nəzərdə tutulmuşdur. Çünki ayə, görmə yanılması ilə əlaqədardır,

ədədlərin az və ya çox göstərilməsi şəklində gözlərdə qənaət

edildiyini ehtiva etməkdədir. Bir başqa görüşə görə, nəzərdə tutulan bəsirətdir,

hissdir. Çünki ibrət götürmək ürəyi bəsirət yoluyla reallaşan bir

vəziyyətdir, gözlərlə deyil. Əslində məsələ son dərəcə sadədir. Əvvəlcə

uca Allah, ibrət tablo/cədvəllərindən və nümunələrdən lazımlı dərsləri

çıxarmayan insanları korlar kateqoriyasına soxmaqdadır. Gözün

görməsi, haqqı batildən ayırması lazım olduğunu vurğulamaqdadır.

Burada söz mövzusu edilən iddia budur: İnsanların uyğun gəlməklə öhdəçilikli

olduqları haqq, açıqdır, obyektivdir və konkretdir. Maddi gözlərin bunu

görmələri lazımdır.

İlahi məlumatlar məzmununda maddi gözlər ilə bəsirət eyni funksiyası daşıyarlar.

(Bunda da bir növ istiare söz mövzusudur) Çünki ilahi məlumatlar

son dərəcə açıq və dəqiqdirlər. Bu mənas(n)ı vurğulayan bir çox ayə vardır.

Bizim işarə etdiyimiz xüsuslara ən gözəl bir şəkildə işarə e-

deyil ayə isə, budur: "Çünki doğrusu, gözlər kor olmaz, ancaq

sinələrdəki ürəklər korlaşar." (Həcc, 46) Demək istənir ki, bəsirətlər

başlarda deyil, ürəklərdədir. "Gözləri vardır bununla görməzlər."

(Ə'raf, 179) Bu ayənin ifadə tərzi, bir vəziyyət qarşısında qarışıqlıq be

392 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lirtme xüsusiyyətlidir. "Gözü üstünə bir pərdə çəkdi." (Casiyə, 23) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bu halda, üzərində dayandığımız bu mövzu məzmununda

"ebsar"dan məqsəd, maddi gözlərdir. Çünki gözlərin ibrət götürməsi

və verilən mesajı anlayıb lazımlı dərsləri çıxarması lazımdır. Burada

istiareli kinayə sənəti söz mövzusudur. Bu istiarede yatan incə

nöqtə budur: Məsələ o qədər açıq və konkretdir ki, maddi gözlər

belə qəbul edib lazımlı dərsləri çıxara bilər." Ayrıca, bir şeyin maddi

gözlərə fərqli göstərilməsi ilə əlaqədar bir mövzu məzmununda belə bir

şeydən danışılması da incəliyi daha bir diqqətə çarpanlaşdırmaqdadır.

"Şübhəsiz bunda..." ifadəsi, görüldüyü qədəriylə, uca Allahın

Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli olaraq ifadə etdiyi sözlərin bütünləyici

parçasıdır. "İnkar edənlərə də ki..." sözü ilə işarə edilən

Peyğəmbərimizə (s. a. a) aid sözün bütünləyicisi deyil. Bunun

dəlili də "zali-ke=işte bunda" sözünün orijinalının sonundakı "qaf"

hərfidir. Çünki burada xitab Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətlidir.

Sözün axışının bu nöqtəsində, xüsusi olaraq Peyğəmbərimizə xitab

edilməsində verilmək istənən incə bir mesaj vardır. Buna görə

onların anlayışları qıt, ürəkləri korlaşmışdır, bu cür ibrət tablo/cədvəllərindən

lazımlı dərsləri al/götürmələri mümkün deyil.

( Al/götürü İmran / 14 )"Qadınlara... duyul/eşidilən ehtiraslı şəhvət insanlara

bəzəkli və cazibədar qılındı." Bu və bundan sonrakı ayə, bundan əvvəlki

ayənin şərhi və gerçəyin diqqətlərə təqdim edilməsi xüsusiyyətindədirlər.

Çünki bundan əvvəl, belə bir ayə iştirak etmişdi. "Şübhəsiz inkar edənlər, onların

malları da, uşaqları da özlərini Allahdan müstağni etməz."

Buradan aydın olur ki, onlar, mal və övlad sahibi olmaqla Allahdan

müstağni olunacağına, insanın Allaha ehtiyacının qalmayacağına

inanırdılar. İşdə bu ayə də, belə bir anlayışa sahib olmalarının

səbəbinin bu cür ehtiraslı şəhvətlər üzərinə yumulmaları, bunları

əsas məqsəd hesab edərək axirətlə əlaqədar məsələlərə laqeyd qalmaları

olduğunu vurğulayır. Dünyanın cazibədar gözəlliklərinə istiqamətli ehtiraslı

bağlılıqları üzündən faktları bir-birinə qarışdırmışlar. Çünki

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 393

bunlar dünya həyatının əmtəəsidir. Bunların tək xüsusiyyətləri, Allah qatındakı

gözəl aqibətə çatmağa istiqamətli bir ön hazırlıq olmalarıdır.

Bununla birlikdə, onlar bu cür bir sevgini ilk dəfə icad etmiş

deyildirlər və bu cür bir bağlılıq tam onlara xas bir vəziyyət deyil.

Tam tərsinə, onlar ilahi qanunlar sistemi uyğun olaraq belə bir meylə

sahib olmuşlar. Yer üzündəki həyatın davamı, insanlarda bu cür

meyllərin olmasına bağlıdır. Əgər belə olmasaydı, insan deyilən

canlı növünün həyatını davam etdirməsi, qalıcılığını reallaşdırması və

Allahın özü üçün təqdir etdiyi davamlılığı tutması mümkün

olmayacaqdı. Necə ki uca Allah bir ayədə, bu xüsusa işarə edir:

"Sizin üçün yer üzündə müəyyən bir vaxta qədər bir yerləşəm və

əmtəə vardır." (Bəqərə, 36)

İnsanlar üçün bu cür duyğuların ön görülmüş olması, bunları

axirət yurdu üçün bir vasitə etmələri, bu dünyanın cazibədar əmtəəsindən,

o biri dünyada faydalanacaqları şeyləri al/götürmələri məqsədinə istiqamətlidir.

Yoxsa, dünyadakı cazibədar bəzəklərə və göz oxşayan gözəlliklərə

müstəqil bir gözlə baxmaq və bunların kənarını unutmaq, hər

vəziyyətdə Rəblərinə doğru yol al/götürdükləri halda, yolu məqsədin yerinə

qoymaları üçün deyil. Uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə işarə

edir: "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri ona bir bəzək etdik;

onların hansının daha gözəl davranışda ol/tapıldığını sınayaq

deyə. Biz həqiqətən yer üzü üzərində olanları qupquru quraq

bir torpaq edə bilərik." (Kəhf, 7-8)

Ancaq bu qafillər, ilahi sistem gərəyi yer üzünə serpiştirilen,

Allahın məmnuniyyətini qazanmanın öncülleri və səbəbləri xüsusiyyətinə

sahib bu konkret vasitələri müstəqil faktlar kimi qəbul etdilər. Şəxsən

özlərindən ötəri simpatiyanı həkk etdiklərini düşündülər, onların

özlərini Allahdan müstağni edəcəyini sandılar. Lakin,

özlərinə nemət olaraq təqdim edilən bu gözəlliklər, bir cəzaya, yaxınlaşdırıcı

mükafatlar ikən bir günaha çevrildilər. Uca Allah bir yerdə

bu xüsusa belə işarə etməkdədir:

394 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Dünya həyatının nümunəs(n)i, ancaq göydən endirdiyimiz, onunla

insanların və heyvanların yediyi yer üzünün bitkisi qarışmış olan

bir su kimidir. Belə ki yer/yeyər, gözəlliyini geyinib bəzəndiyi və əhalisi

həqiqətən ona güc çatdırdıqlarını sanmışlarkən gecə və ya gündüz

ona əmrimiz gəlmişdir də, dünən sanki heç bir zənginliyi yoxmuş

kimi, onu kökündən biçilib atılmış bir vəziyyətdə etmişik... O gün,

onların bütününü bir yerdə yığacağıq, sonra şirk qatanlara: "Yerinizdən

ayrılmayın; siz də, şirk qaçdıqlarınız da" deyəcəyik. Artıq

onların arasını açmışıq... Onlar əsl gerçək mövlaları olan

Allaha çeviriləcəklər. Yalan yerə uydurduqları da, özlərindən

itib uzaqlaşacaqlar." (Yunus, 24-30 )

Bu ayələr, dünya həyatının və gözalıcı bəzəklərinin Allahın

idarəsində olduğunu ifadə edirlər. Dünya həyatı və cazibədar bəzəkləri

üzərindəki tək suveren, uca Allahdır. Başqa heç kimin

idarəçiliyi, suverenliyi söz mövzusu deyil. Ancaq, insan bunların

xarici görünüşünə aldandığı üçün, bunların öz əlində olduğunu

düşünər. Bunları dilədiyi kimi istiqamətləndirə biləcəyini,

təşkil edə biləcəyini fərz edər. Bundan ötəri, bunlar üzərindəki

suverenlik məzmununda bir sıra ortaqlar əldə edər. Bir sıra bütləri

və ya funksiya baxımından bütlərlə eyni mövqes(n)i daşıdığı mal və

övladı Allaha ortaq qaçar. Uca Allah yaxında onu bunların necə

əlindən itkin çıxdıqlarını görə biləcəyi bir reallıqla üz-üzə gətirəcək.

Onunla Allaha ortaq qaçdığı saxta ilahlar arasındakı

bağları qoparacaq. Tam bu sırada insanın bir böhtan əsəri olaraq,

dünya üzərindəki suverenlik nöqtəsində Allaha ortaq qaçdığı

saxta ilahlar ortaqlıqdan sıvışıp itəcəklər. İnsan, dünya

və dünyadakı gerçəklərlə əlaqədar olaraq öyrəndiklərinin nə anlama

gəldiyini konkret biçimdə qavrayacaq. Gerçək mövlası olan

Allaha dönəcək.

Heç şübhəsiz bu bəzəkli cazibədarlıq, yəni dünyanın müstəqil bir

cazibədarlığa sahibmiş, məqsəd və hədəf olma gözəlliyini təmsil edirmiş

kimi görünməsi uca Allahdan qaynaqlanan bir vəziyyət deyil.

Çünki hər şeyi bilən, hökm və hikmət sahibi olan Ulu Al/götür

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 395

lah, yaratdığı varlıqları, quruluşçu, müsbət olmayan və çatmayacağı bir

məqsədə istiqamətli olaraq istiqamətləndirməkdən münəzzəhdir. Necə ki uca

Allah Quranda belə buyurmuşdur: "Allah öz əmrini yerinə

gətirib reallaşdırandır." (Talaq, 3) "Allah əmrində qalib olandır."

(Yusuf, 21) Bu səbəbdən insanların dünyanı bu tərz qəbul etmələri mütləq də

bir şeydən qaynaqlanacaqsa, şeytandan qaynaqlanan bir vəziyyətdir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "Şeytan,

onlara etməkdə olduqlarını cazibədar göstərdi." (Ən'am, 43) "Şeytan

onlara əməllərini cazibədar göstərmişdi." (Ənfal, 47)

Heç şübhəsiz, belə bir vəziyyətin meydana gəlməsi, uca Allahın

icazə verməsinə bağlıdır. Çünki fitnə faktının tamamlanması

və praktik təhsilin dümdüz bir xəttdə reallaşması buna

bağlıdır. Necə ki uca Allah bu xüsusa bir ayədə belə işarə edir:

"İnsanlar, yalnız iman etdik deyərək, sınanmadan buraxılacaqlarını

mı sandılar? An-dolsun, onlardan əvvəlkiləri sınadıq;

Allah, həqiqətən doğruları da bilməkdə və həqiqətən yalançıları

də bilməkdədir. Yoxsa pislikləri edənlər, bizi aşıb keçəcəklərini

mi sandılar? Nə pis hökm edirlər?" (Ənkəbut, 2-4) Bu ayədə

işarə edilən xüsusu da bu icazələ izah edə bilərik: "Hər ümmətə et-

tıklarını bəzəkli göstərdik." (Ən'am, 108) Ayrıca yuxarıda işarə etdiyimiz

ayəs(n)i aşağıdakı ayədə uca Allaha nisbət edilən bəzəkli göstərməklə

əlaqədar şərhimizlə də şərh etmək mümkündür: "Şübhəsiz

biz, yer üzü üzərindəki şeyləri ona bir bəzək etdik; onların

hansının daha gözəl davranışda ol/tapıldığını sınayaq deyə."

(Kəhf, 7)

Qısacası iki cür bəzəkli göstərmə, cazibədar etmə vardır. Biri,

dünyanı axirət üçün bir vasitəs(n)i etmə, dünya həyatının müxtəlif mövqelərində

sərgilənən, mal, övlad, mövqe və canlarla əlaqədar müxtəlif hərəkətləri

Allahın razılığını əldə etmə məqsədiylə reallaşdırma hədəfinə

istiqamətlidir. Bu, ilahi iradə istiqamətində reallaşan gözəl bir davranış

tərzidir. "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri, ona bir

bəzək etdik" ayəsində olduğu kimi, uca Allah bu tərz bir bəzəkli gös

396 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

termeyi özünə nisbət etmişdir. Bu ayədə eyni mənas(n)ı vurğulamaqdadır:

"Də ki; Allahın qulları üçün çıxardığı zinəti və təmiz

ruziləri kim haram etmişdir?" (Ə'RAF, 32)

Bəzəkli göstərmənin bir başqa şəkli isə, ürəkləri celbetmeye və

onları bəzəklərin kənarına keçməyəcək şəkildə cazibədar gözəlliklərin

tutqunu halına gətirməyə, Allahı zikr etməkdən saxlamağa istiqamətlidir.

Bu tərz bir bəzəkli göstərmə şeytan mənşəli və tənqid edilməyi hakkeden

bir davranışdır. Uca Allah bunu şeytana nisbət etmişdir.

Qullarını da bu tərz bir bəzəkli göstərmənin tələsinə düşməmək

barəsində xəbərdar etmişdir. Yuxarıda da yer verdiyimiz bu ayə bu cür

xəbərdarlıqlara bir nümunədir: "O zaman şeytan onlara əməllərini cazibədar

göstərmişdi:" (Ənfal, 47) Bir başqa ayədə, uca Allah Şeytanın ağızından

bunları köçürməkdədir. "Dedi ki: Rəbbim, məni qışqırtdığın

şeyə qarşılıq, and olsun, mən də yer üzündə onlara, (sənə baş qaldırmağı

və dünya ehtiraslarını) bəzəyib cazibədar göstərəcəyə(i)m və

onların bütününü mütləq qışqırdıb-sapdıracağam." (Hicr, 39) Bir başqa

ayədə isə belə buyurulur: "Etdiklərinin pisliyi özlərinə

cazibədar və bəzəkli göstərilmişdir." (Tövbə, 37) Bunun kimi daha

bir çox ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik.

Bəzən bu tərz bir bəzəkli göstərmə uca Allaha da nisbət edilmişdir.

Bunun məntiqi

belə izah edilə bilər. Gərək Şeytan və gərəksə

bütün xeyr və şər səbəbləri, ONun mülkündə edib etdiklərini,

reallaşdırdıqları qənaətləri, ancaq ONun icazəsiylə, iradəsi və

meşiyeti istiqamətində edə bilir. Bununla da yaratmaq və

meydana gətirmə nizamı normal işləyişini reallaşdıra bilir.

Beləcə xilas olanlar, qoyduqları gözəl iradə və sərbəst davranışları

sayəsində xilas olarkən, günahkar günahkarlar da diqqətə çarpanlaşırlar.

Bu şərhlərdən aydın olur ki: "...ehtiraslı şəhvət insanlara

bəzəkli və cazibədar qılındı..." ifadəsindəki məchul fail uca Allah deyil.

Çünki hərçənd söz mövzusu bəzəkli göstərmə hərəkəti hansı şəkildə

olursa olsun uca Allahla maraq/əlaqəsi varsa da, yəni bu, ya quruluşçu bir

bəzəkli göstərmə şəklində olar, ki insanların Allaha qulluq təqdim etməyə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 397

dəvət etməsi tərzində olar, ki bu vəziyyətdə doğrudan bir nisbət

etmə söz mövzusu olar. Ya da insanları Allahı zikr etməkdən saxlayan

bir bəzəkli göstərmə olaraq ONun icazəsinə nisbət edilər. Ancaq

ayədə, irəlidə açıqlayacağımız kimi, uca Allaha nisbət edilməsi

yaraşıq al/götürməyən xüsuslara da işarə edilir, Quranın bilinən ifadə

tərzini göz qarşısında saxladığımız zaman bunların uca

Allahın xaricində şeytan və ya nəfsə nisbət edilmələrinin daha uyğun

olacağını düşünürük.

Bundan da aydın olur ki, bəzi təfsir alimlərinin etdikləri

bu qiymətləndirmə doğrudur: Bəzəkli göstərmənin, cazibədar etmənin faili

şeytandır. Çünki cazibədar gözəllikləri həddindən artıq dərəcədə sevmək tənqid edilmişdir.

Yenə çox mala sahib olma istəyi də mənfi qarşılanmışdır.

Uca Allah, ayənin sonunda və dərhal ardından gələn ayədə işarə

edilən xüsusları özünə xas etmişdir.

Bununla eyni zamanda digər bəzi təfsirçilərin etdikləri

bu qiymətləndirmənin səhvi ortaya çıxır: İnsanın öz təbiəti və

ondan doğan istək kimi duyğularla əlaqədar qiymətləndirmələr heç bir

şəkildə şeytana nisbət edilə bilməz. Buna ancaq çirkin əməlləri bəzəkli

göstərən vəsvəsələr və təlqinlər nisbət edilə bilər.