Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 15) "Də ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirimmi?

Qorxub çəkinənlər üçün Rəblərinin qatında... cənnətlər... vardır."

Bu ayə, "Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər, Allah qatında olandır" cümləsini şərh məqsədinə

istiqamətlidir. Burada, keçici, batil və fani şəhvətlərin yerinə

insanlar üçün xeyirli olan faktlara işarə edilir. Ki bunlar, qalıcı,

gözəl və heç bir zaman etibarsız qılınmayan gerçək faktlardır. Bunlar,

xüsusiyyətləri və təsirləri etibarilə insanların ehtirasla arzulaydıqları

dünyəvi şəhvətlərlə türdeştirler. Ancaq çirkin ünsürlərdən, təxribatçılıqdan

təmizlənmişlər. İnsanları daha xeyirli olanlardan saxlayıcı

xüsusiyyətləri yoxdur. Bunlar da cənnət, tərtəmiz bərabər/yoldaşlar və

uca Allahın məmnuniyyətidir.

Cənnətdən danışılarkən, bunun bərabər/yoldaşları da əhatəsi təbii olduğu

halda, xüsusilə bərabər/yoldaşlardan da danışılmış olması, cinsi əlaqə

412 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ilə duyul/eşidilən zövqün insanların çatdıqları ən böyük bedensel zövq

olması ötərisiylədir. "Qadınlar, oğullar, tərəzi tərəzi qızıl və

gümüş..." ayəsində qadınlara prioritet verilməsi də bu yüzdəndir.

Məmnuniyyət olaraq mənalandırdığımız "rıdvan" və ya "rudvan",

edilən işin adamı məmnun etməsi, belə bir işin meydana gəlməsini

maneə törətməməsi, bundan ötəri hirslənməməsi deməkdir.

Bunun əleyhdarı isə, "sehat=öfke"dir.

Quranda uca Allahın "razılıq"ından tez-tez danışılar. Bu xüsus

uca Allahın qulların itaət xüsusiyyətli hərəkətlərinə istiqamətli məmnuniyyəti ilə

əlaqədar olduğu kimi, itaət xüsusiyyətli olmayan xüsusiyyət və vəziyyətlər ilə də

əlaqədar ola bilər. (Məsələn təvazönün Allah rizasını qazandırması kimi)

Ancaq "razılıq"ın keçdiyi yerlərin böyük bir qisimində, daha doğrusu

bütünündə, itaətə istiqamətli məmnuniyyət nəzərdə tutulmuşdur. Allahın razılığı ilə

qulun razılığının qarşılıqlı olaraq zikr edilmiş olması da bundan qaynaqlanmış

olsa lazımdır. Bu səbəbdən Allahın qulundan razı olması,

qulun itaətindən, qulun Allahdan razı olması da Allahın verdiyi

gözəl qarşılıq və ya hökmündən irəli gələn bir vəziyyətdir. Necə ki

uca Allah belə buyurmuşdur:

"Allah, onlardan razı olmuş, özləri də Allahdan məmnun

olmuşlar." (Beyyinə, 8) "Ey hüzur/dincliyə qovuşmuş nəfs, sən ONdan

məmnun O da səndən məmnun olaraq Rəbbinə dön." (Şəfəq, 27-28)

"Əvvəl keçən Mühacirlər və Ənsar ilə onlara gözəlliklə uyanlar,

Allah onlardan məmnun olmuşdur, onlar da ONdan məmnun olmuşlar

və Allah onlara, içində əbədi qalacaqları, altından çaylar

axan cənnətlər hazırlamışdır." (Tövbə, 100)

Dünya həyatının cazibədar əmtəəsindən daha xeyirli olan nemətlər

məzmununda "məmnuniyyətin" də zikr edilmiş olması göstərir ki,

məmnuniyyət də özü etibarıyla insana cazibədar gələn ya da cazibədar bir gözəlliyə

gətirib çıxaran bir faktdır. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin axışı içində

cənnətlər və bərabər/yoldaşların yanında, aşağıdakı ayələrdə də lütf, bağışlama

və rəhmətin yanında ayrıca olaraq zikr edilmiş olması bu yüzdəndir:

"Rəblərindən bir fəzl və məmnuniyyət..." (Maidə, 2) "Allahdan

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 413

bir bağışlama və xoşluq..." (Hədid, 29) "Qatından bir rəhməti və bir

məmnuniyyəti..." (Tövbə, 21)

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayettte, üstü bağlı olaraq işarə edilən

bu məna, "Allah onlardan məmnun oldu" və "ONdan məmnun və

O da səndən məmnun olaraq" ayələrinin mənaları üzərində etdiyimiz

qiymətləndirmələr dərs edildiyində daha bir diqqətə çarpanlıq qazanar.

Çünki bu ayələrdə uca Allah məmnuniyyətini onların özləriylə

elin idililəndirmişdir. Onların özlərinə istiqamətli məmnuniyyət də

fiilerine istiqamətli məmnuniyyətdən fərqli şeylərdir. Bu nöqtədə, uca

Allahın onların özündən istəkdə ol/tapılmalarına heç bir maneə

çıxarmadığı şəklində bir məna qazanar. Bu da gerçəkdə bu ayənin

ehtiva etdiyi anlama dönər: "Orada özləri üçün dilədikləri hər şey

vardır." (Qaf, 35) Bu halda uca Allahın insana istiqamətli məmnuniyyətində

insan üçün sərhədsiz bir diləmə və meşiet söz mövzusudur.

Buradan hərəkətlə bunu anlayırıq ki: Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə

işarə edilən məmnuniyyətə qarşılıq əvvəlki ayədə haqqında danışılan

ehtiraslı şəhvətlər gündəmə gətirilmişdir. Buna görə insan, bu cür

ehtiraslı şəhvətləri təmin etsə, xüsusilə tərəzi tərəzi qızıl və gümüş

sahibi olsa, bunun nəticəsində sərhədsiz bir diləməyə qovuşacağını,

geniş bir güc əldə edəcəyini, bu səbəbdən dilədiyini edəcəyini,

istədiyini əldə edəcəyini san-maktadır. Halbuki bu rəftarıyla insan bir

yanılma içindədir. Çünki belə bir səviyyəyə çatması ancaq, hər şeyin

idarəs(n)i əlində olan uca Allahın məmnuniyyəti ilə mümkündür.

"Allah, qulları haqqıyla görəndir..." Bu və bundan əvvəlki ayədən

bu xüsus ortaya çıxır: Uca Allah insan üçün dünyada və axirətdə

bir sıra nemətlər hazırlamışdır. İnsan bunlardan faydalanmaqda

və başqa ehtiyaclarını qarşılamaqdadır. Bunların bir qisimindən

zövq almaqdadır; bərabər/yoldaşlar kimi. Bəzisini yeyib içməkdədir. Digər bəzisinə

sahib olmaqdadır. Ayrıca hər iki dünya üçün yaradılan bu nemətlər

bənzəməkdədirlər. Bu qədəri var ki, dünyadakı nemətlər, kafirlərin

və möminlərin ortaq istifadəsinə təqdim edilmişdir, hər iki qrup üçün də

414 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bolca nemət bəxş edilmişdir. Axirət nemətləri isə yalnız möminlər

üçündür. Kafirlər bunlardan faydalana bilməzlər.

Burada, niyə/səbəb belə bir ayrıma gedildiyi istiqamətində bir sual ağla

gələ bilər. Digər bir ifadəylə, axirət nemətlərinin yalnız möminlərə

xas qılınmasının gerisindəki hikmət maraq edilə bilər. İşdə bu cür

şübhələrə bu ifadəylə cavab verilir: "Allah, qulları haqqıyla görəndir."

Bunun mənas(n)ı budur: Uca Allahın möminlərlə kafirlər

arasında reallaşdırdığı bu ayrım boşuboşuna deyil. Təsadüfi

verilmiş bir qərarın məhsulu da deyil. Allah bundan münəzzəhdir.

Tam tərsinə iki qrupun üzərində ol/tapıldıqları vəziyyət belə bir ayrımı

tələb etmişdir. Allah onları və fərqliliklərini görməkdədir. Bu

fərqlilik mömində ol/tapılıb da kafirdə ol/tapılmayan təqva duyğusudur.

Uca Allah, sözünü etdiyimiz bu təqva duyğusunu, bunu izləyən

ayələ belə təyin edir: "Onlar, "Rəbbimiz... deyənlər..."

İki ayədən çıxan nəticəs(n)i belə yekunlaşdıra bilərik: Onlar Rəblərinə

möhtac olduqlarını, qətiliklə ONdan müstağni olmadıqlarını, a-

çıkça ortaya qoyurlar. Bunu saleh əməllərlə də təsdiq edirlər.

Kafir isə, özünü Allaha qarşı müstağni görər, dünyanın ehtiraslı

şəhvətlərinə qapılaraq axirəti və aqibətini unudar.

"Bunlar, dünya həyatının əmtəəsidir. Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah

qatında olandır. Də ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirim

mi?" ayələri ilə bunlarla eyni mesajı vurğulamağa dönük: "Də ki:

Allahın qulları üçün çıxardığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram

etmişdir. Də ki: Bunlar, dünya həyatında möminlər üçündür, qiyamət

günü isə yalnız onlarındır. Bilən bir birlik üçün ayələri

belə bir-bir açıqlayarıq." (Ə'RAF, 32) ayəsinin ən/en diqqət çəkici istiqamətləri,

bir çox araşdırmaçının, cənnət nemətlərini vasfeden ayələrin

zahirleri məzmununda qarşılaşdıqları problemə cavab meydana gətirmələridir.

Problemə gəlincə; müşahidə edilən varlıqlar aləminin yaranma

mərhələləri üzərində dayanıb düşünənlər, varlıqların sərgilədikləri

hərəkətlərin və etdikləri işlərin, bunların yaradılış sistemlərinə

yerləşdirilən və hər birinin müdafiə etmə mexanizmlərini meydana gətirən,

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 415

hər birinin müdafiə etmə mexanizmlərini meydana gətirən, varlıqlarını qorumalarını

təmin edən müxtəlif güclərə və vasitələrə söykən/dözdükləri barəsində

hər hansı bir şübhəyə qapılmazlar. Varoluşsal məqsədlərlə

əlaqədar araşdırmalar bu xüsusu dəstəkləməkdə və varlıq bütününün

təsadüflərə söykən/dözmədiyini, varlığın boşuna var edilmədiyini və

yaranmanın bir gərəksizlik olmadığını isbat etməkdədir.

Sözgəlişi insan, bedensel olaraq son dərəcə etina edilərək müxtəlif

qabiliyyətlərlə təchiz edilmişdir. Bu orqanizm sayəsində bəslənməsi

mümkün ola bilir. Bəslənməsi isə, bədənində azalan ünsürlərin

yerinə yenilərini qoyma məqsədinə istiqamətlidir. Bütün bunları, varlığını

qalıcı etmək üçün etməkdədir. Bunun yanında insan, cinsi orqanlarla

də təchiz edilmişdir. Bu əməliyyatla əlaqədar vasitələrə, enerjiyə, bir-birini

tələb edici ön əməliyyatlara malikdir. Bunun da məqsədi, növün davamını

təmin etməkdir. İnsanın təchizatı ilə əlaqədar təbii nizamlar, bitkilər və

heyvanlar üçün də etibarlıdır.

Kənar yandan yaradılış sistemi, varlıqları xüsusilə heyvan və insan

kimi duyğu sahibi olan varlıqları sultası altına almaq məqsədiylə

nizam hazırlayar; belə ki onların hərəkətlərini zövqlü edər və fəal güclərinə

zövqü yerləşdirər. Bu nizam söz mövzusu hərəkətlərin, işarə etdiyimiz

zövqlər üçün işlənməsini təmin etmək məqsədinə istiqamətlidir. Bu hərəkətləri

reallaşdıranlar, yaradılış sisteminin məqsədinin bunu özlərindən

istədiyinin şüurunda olmadan bunları edərlər. Bu məqsəd də

varlığın qalıcı olmasıdır. Ancaq, onun bütün maraq/əlaqəsi al/götürəcəyi zövq üzərində

sıxlaşmışdır. Hərəkəti cazibədar kılan zövqü dadarkən, bir tərəfdən

də yaradılış sisteminin istədiyi davamlılıq vəziyyəti reallaşar. Hərəkəti

işləyən şəxs, özünü çəkən, əylənməsini təmin edən bəzəkdən zövq

al/götürər.

Sözgəlişi bəslənmədən və cinsi birləşmədən zövq alınmasaydı,

insanlar sırf nəsilin davamı üçün bunlara yönəlməzdilər. Beləcə

yaradılışın məqsədi də etibarsız olardı. Ancaq uca Allah, insan

orqanizminə bəslənmədən və cinsi birləşmədən zövq alma

duyğusunu yerləşdirmişdir. Belə ki insan, bu iki zövqü dadmaq üçün

416 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

hər cür çətinliyi, səyi, müsibeti və bəlanı sinələnməkdən

qaçınmaz. Söz mövzusu ləzzətləri al/götürərkən insan, boş bir qürur içində

aldanmaqdadır. Onun vəziyyəti yalnız hiyləçi bir əylənmədiyər.

Yaradılış və yaranma sistemi isə, bu əsnada hədəfinə və arzusuna

çatmaqdadır. Bu sistem uyğun olaraq fərdin varlığını qorumasını təmin edən

xüsus, bəslənmə ilə reallaşar. Növün varlığının davamı isə

cinsi birləşmə və artıma ilə mümkündür. Bu əs-nada insanın əldə

etdiyi isə, zövqlərlə əylənmə və xəyaldır.

Haqqında danışılan dünyəvi ləzzətlər yaradılış sistemi içində məhdud və

prioritetli bir hədəf üçün güdüldüklərindən ötəri, bu məqsədin reallaşdırılması

mümkün olmayan sahələrdə bu cür ləzzətləri almanın

bir mənas(n)ı yoxdur. Məsələn yemə, içmə kimi bəslənmə ilə

əlaqədar bütün ləzzətlər təbiət qanunu içində, bədənin çürüməsini, bileşiminin

dağılmasını, yəni ölməsini önləməyə dönük faktlardır. Yenə

cinsi birləşmə kimi bir çox fakt da yaradılış sistemi içində növün

yox oluşuna və çürüyüşüne istiqamətli bir tədbir xüsusiyyətindədir. Əgər

insan üçün ölümsüz və yokoluşsuz bir varlıq, hər cür pisliyə və

istənməyən şeylərə qarşı etibarlı bir həyat fərz edilsə, bu vəziyyətdə

fərdin ya da növün varlığını qorumağa dönük olaraq bədəndə

fəaliyyət göstərən duyğu və güclərin nə növ faydas(n)ı ola bilər? Böyrək,

mesane, dalak və ciyər kimi bedensel orqanlar və do-nanımlar nə

kimi nəticələndirər verərdilər? Bunlar dünyadakı məhdud varlığın qorunması

istiqamətində faydalı olmaq üzrə fəaliyyət göstərən orqanlardır. Sonsuz

və əbədi qalıcılıq məzmununda (yəni axirətdə) hər hansı bir fəaliyyətləri

olmaz.

Yuxarıda işarə etdiyimiz problemə verəcəyimiz cavab budur:

Uca Allah, dünya həyatı ilə əlaqədar ləzzətləri və nemətləri yer üzünün

bəzəkləri olaraq yaratmışdır. Ki insan bunlara yönəlsin, onlar vasitəsilə

həyata bağlansın, dörd əllə sarılsın. Necə ki uca Allah bu

nöqtəyə belə təmas etməkdədir: "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki

şeyləri ona bir bəzək etdik." (Kəhf, 7) "Mal və uşaqlar, dünya

həyatının cazibədar bəzəyidir." (Kəhf, 46) "Dünya həyatının keçiciliyinə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 417

istəkli çıxarsınız." (Nisa, 94) Üzərində dayandığımız mövzunu vurğulamaq

baxımından daha əhatə edici olan bir başqa ayədə isə belə

buyurulur: "Onlardan bəzi qruplara, özlərini sınamaq üçün

faydalandırdığımız dünya həyatının bəzəyinə gözünü tikmə. Sənin

Rəbbinin ruzis(n)i daha xeyirli və daha davamlıdır." (Taha, 131) Bir başqa

ayədə də belə buyurulur. "Sizə verilən hər şey, yalnız dünya

həyatının əmtəəs(n)i və bəzəyidir. Allah qatında olan isə, daha xeyirli

və daha davamlıdır. Yenə də ağıllanmayacaqsınızmı?" (Qəsəs, 60)

Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə olaraq təqdim edə bilərik.

Haqqında danışılan ayələrin bütünü, bu dünyada olan nemətlərin və

bunlarla elin idili ləzzətlərin bu dünya həyatı üçün nəzərdə tutulan faktlar

olduqlarını, müddəti saylı bir neçə günü keçməyən bu məhdud həyat üçün

onlardan faydalanıldığını vurğulama nöqtəsində birləşməkdədirlər.

Əgər bu həyat olmasaydı, bu nemətlər də nə həyatın məqsədi olaraq

nəzərdə tutulardılar nə də yaradılardılar. Məsələnin özü budur.

Ancaq bunu qəti olaraq bilmək lazımdır ki; qalıcı insanın varlığı

bu müşahidə edilən varlıqdan başqası deyil. Müəyyən bir zaman dilimində

varlıq aləmində görünər, yaranma mərhələlərini qət edərək

kamala doğru irəliləyər. Bu isə bədəndən qaynaqlanan və ona suveren

olan ruhdan başqa bir şey deyil. Bədən bu elementlərdən

və aktiv güclərdən alınan parçaların cəmindən ibarətdir. Əgər

bizim qalıcılıq üçün hədəf olaraq nəzərdə tutduğumuz bu faktlar bir an

üçün ortadan qalxsalar, geridə nə varlıq qalar, nə də qalıcılıq. Demək

istəyirəm ki bunların yoxluğunu təsəvvür etmək, insanın yoxluğunu

də başdan fərz etmək deməkdir. İnsanın varlığının davamlılığının

ortadan qalxması deyil əlbəttə. Bununla nə demək istədiyimizi

anlamış olmalısınız.

O halda insan, fərdlər şəklində ortaya çıxan bir canlı növüdür.

Yer/yeyər, ehtiva et, cinsi əlaqəyə girər, hər şey üzərində al/götürüb-vermə şəklində

qənaətdə ol/tapılar. Qəbul edər/hisslər, düşünər, akleder, sevinər, sevinər,

coşar vs. Bunların hamısı, onun şəxsi ilə uyğunlaşma təmin etməkdədir. Ki şəxsi

də bunların cəmindən ibarətdir. Şübhəsiz bunların bəzisinin

418 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

digər bəzisinə görə prioriteti vardır. İnsan bir yumruda (öncüllerle

məqsədlər arasında) dönüb dayanmaqdadır.

Uca Allah onu keçici aləmdən qalıcı dünyaya köçürdüyündə və

onun üçün sonsuzluq nəzərdə tutduğunda, ya sonsuz mükafat və ya sonsuz

cəza ilə qalıcılığını reallaşdırdığında, bu, onun varlığını etibarsız

etmək və qalıcı bir varlıq olaraq var etmək şəklində

reallaşmaz. Tam tərsinə, keçicilik yurdunda davamlı bir dəyişməyə

təbii/tabe olan varlığını gücləndirmək şəklində reallaşar. Bu səbəbdən

insan, qaçınılmaz olaraq, ya dünya nemətləriylə türdeş, amma qalıcı

olan nemətlərdən faydalanar, ya da dünya müsibətləriylə türdeş

fəlakətlərə məruz qalar. Bunlar da ya cinsi birləşmə, ya yemək ya

içki/içəcək, ya geyəcək, ya sığınacaq, ya yoldaş ya sevinc və ya buna

bənzər başqa bir nemət şəklində reallaşar.

Bu halda insan eyni insandır. Möhtac olduğu və əskikliklərini

tamamlamasına köməkçi olan şeylər, daha əvvəl möhtac olduğu

və əskikliklərini aradan qaldırdığı məqsədi və arzularının eynisidir. Aradakı

tək fərq iki dünyanın qalıcılığının fərqliliyi və buna bağlı olaraq

ortaya çıxan faktların dəyişikliyidir.

Bu gerçək, insanın bünyəsinin gerçək mahiyyətini izah edən uca

Allahın bu sözündən də qəbul edilməkdədir: "And olsun, biz insanı,

süzmə bir palçıqdan yaratdıq. Sonra onu bir su damlası olaraq,

müdafiə etməsi möhkəm bir qərar yerinə yerləşdirdik. Sonra o su damlasını

embrion olaraq yaratdıq; ardından o embrionu bir dişlək

et/ət parçası olaraq yaratdıq; daha sonra o dişlək et/ət parçasını sümük

olaraq yaratdıq; beləcə sümüklərə də et/ət geydirdik; sonra bir

başqa yaradılışla onu tikdik. Yaradıcıların ən gözəli olan Allah,

nə ucadır. Sonra bunun ardından siz həqiqətən öləcək olanlarsınız.

Sonra siz həqiqətən qiyamət günü dirildiləcəksiniz."

(Mu'minun, 12-16)

Ayədə keçən "yaratdıq" sözünə diqqət yetirin! Yaratma top-

lama və birləşmiş halına gətirməkdir. "Tikdik" ifadəsinə də diqqət

edin/əldə et. Bu da yaratma və meydana gətirmə şəklinin dəyişməsini

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 419

ifadə etməkdədir. Bir də: "Sonra siz həqiqətən qiyamət günü" ifadəsinə

baxın! Bu ifadəyə həmsöhbət olanlar, başqa bir yaradılışla

tikilən kəslərdən başqası deyil.

Başqa bir ayədə belə buyurulur: "Dedi ki; orada yaşayacaq,

orada öləcək və ondan çıxarılacaqsınız." (Ə'RAF, 25) Bu ayədən

aydın olur ki, insanın həyatı, yer üzü mənşəli bir həyatdır.

Yer üzünün nemətlərindən və ağrılarından meydana gəlmişdir.

"İnsanlar tək bir ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən, bu

mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

Uca Allah, bu yer üzü nemətləri haqqında: "Bunlar dünya

həyatının əmtəəsidir" buyurmuşdur. Başqa bir yerdə də: "Halbuki dünya

həyatı, axirətdə bir əmtəədən başqa bir şey deyil." (Rə'd, 20) buyurmuş,

beləcə şəxsən dünya həyatının, ahirettte faydalanılan bir

əmtəə olduğunu ifadə etmişdir. Heç şübhəsiz bu, fövqəladə bir bəyandır.

Bir qapıdır ki, yaxşıca düşünənlər üçün min qapının açılmasını

təmin edər. Bu, eyni zamanda Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) bu sözünü

də təsdiqləməkdədir: "Necə yaşasanız elə ölərsiniz, necə ölsəniz

elə dirilərsiniz."

Qısacası, dünya həyatı, ondan əldə etdiyi gözəl və pis ünsürlərlə

birlikdə insanın dünya mənşəli varlığıdır. Axirətdə də, xoşbəxtlik

və bədbəxtlik məzmununda, yəni insanın dünyada özü üçün müvəffəqiyyət

və qurtuluş gördüyü şeylərlə, uduzma və hüsran olaraq gördüyü

şeylər məzmununda yenə bu həyatdan faydalanılacaq. Bu səbəbdən

bunların zövqünə çatmaq surətiylə xoşbəxt olar, ya da bunlardan

məhrum olar. İşdə bunlar cənnətin nemətləri və cəhənnəmin əzabıdır.

Daha açıq bir ifadəylə; insanın fərd və növ olaraq davamını

möhkəmə məzmununda, təbiət qanunu gərəyi bir xoşbəxtliyi, bir də

bədbəxtliyi söz mövzusudur. Bunlar da insanın yemə, içmə və cinsi

birləşmə kimi təbii hərəkətlərinə bağlıdır. Haqqında danışılan faktlar ön

ləzzətlərlə bəzəkli və cazibədar qılınmışlar. Bu, təbiət qanununun bir

gərəyidir. Sonra insan əlavə-sikliklerini tamamlama və şüurlu və ira

420 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dəyə söykənən fəaliyyətlər sərgiləmə müddətinə girincə növ olaraq şüuru

və iradəsinə söykənən olaraq seçdiyi şeylər onun kamalı olar. İnsanın

qəbul etmədiyi və iradə etmədiyi bir şey, bu şüurlu və iradə sahibi

varlıq üçün kamal olaraq qiymətləndirilə bilməz. Bunlar təbii xoşbəxtlik

dediyimiz faktlar da/də/dahi olsalar. Tam tərsi üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Qəbul etmədiyimiz şeylərdən zövq almarıq; bunlar təbii kamal

və xoşbəxtlik dediyimiz faktlar da/də/dahi olsalar. Bədən sağlamlığı, mal və

uşaq kimi. Biz qəbul etdiyimiz ləzzətlərdən zövq alarıq; bunlar, xaricimizdəki

objeler dünyasıyla üst-üstə düşməsələr də; sağlam olduğuna inanan

bir xəstə kimi və bunun bənzəri nümunələr. İşdə bu ön ləzzətlər,

təbiətin irəli sürdüyü ön kəmalat növündən da/də/dahi olsalar, insan

üçün bir gerçək kamala çevrilərlər.

Bu səbəbdən uca Allah, insanı bir şəkildə sonsuz bir qalıcılığa

qovuşdurunca, onun xoşbəxtliyi, yenə onun dilədiyi ləzzətlərin şəxsində

diqqətə çarpanlaşar. Bədbəxtliyi də istəmədiyi şeylərin şəxsində

ortaya çıxar. Bunların təbii olaraq irəli sürülmüş ön faktlar olub

olmaması arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Bu açıq-aşkar bir gerçəkdir

ki, adamın və ya iradə sahibi şüurlu gücün yaxşılığı adamın bildiyi və

dilədiyi şeydə, pisliyi də bildiyi amma diləmədiyi şeydədir.

Bundan anlayırıq ki, insanın xoşbəxtliyi, axirətdə, dünyadaykən

de-lediği yemə, içmə, cinsi birləşmə və ya bunların üstündə olan

ləzzətlər əldə etməsidir. İşdə bu cənnətdir. Bədbəxtliyi də bütün

bunları əldə edə bilməməsidir. Bu da cəhənnəm əzabıdır. Necə ki

uca Allah belə bu-yurmuştur: "Orada onların hər dilədikləri şey

vardır." (Nəhl, 31)