Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində: "İnkar edənlərə də ki: Yaxında

məğlub olacaqsınız..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq Məhəmməd b. İshakın

rəvayət zəncirində iştirak edən adamlara söykən/dözərək belə dediyi rəvayət

edilər: Rəsulullah (s. a. a) Bədirdə Qureyşi uduzmaya uğradıb Mədinəyə

gəlincə, Yəhudiləri Kaynuka bazarında yığdı və onlara belə

dedi: "Ey Yəhudi birliyi, Bədir günü Qureyşin üzərinə enən

müsibətin bir bənzərinə qarşı Allahdan çəkinin. Onların başına

gələn, sizin başınıza gəlmədən əvvəl Müsəlman olun. Sizlər mənim

elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbər olduğumu bilirsiniz. Mənim

haqqımdakı məlumatları kitablarınızda tapırsınız." Bunun üzərinə

belə dedilər: Ey Məhəmməd, döyüş təcrübələri olmayan bir

birliklə qarşılaşıb onları uduzmaya uğratmış olmağın səni yanıltmasın.

Allaha and olsun ki, əgər səninlə döyüşsəydik, sən bizim

necə insanlar olduğumuzu anlar idin." Bunun üzərinə yuxarıdakı

ayə endi. (c. 2, s. 413, Tahran nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Eyni hədisi, et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni İshak

və İbni Abbasdan, Beyhaki isə et-Delail adlı əsərində İbni AB-

basdan rəvayət etmişdir. Buna yaxın bir rəvayətə Təfsir-ul Qummuda

yer verilmişdir. Daha əvvəl bunu söyləmişdik: Ayələrin axışı, bunların

Yəhudilər haqqında endikləriylə tamamilə üst-üstə düşmür. Ayələrin

axışına ən uyğun olanı, bunların Uhud döyüşündən sonra enmiş

olmalarıdır, Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

El-Kafidə, Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi

rəvayət edilər: "İnsanlar, nə dünyada, nə də axirətdə, qadınlardan

al/götürdükləri ləzzətdən daha böyüyünü dadmazlar. Necə ki uca Allah

belə buyurmuşdur: "Qadınlara, oğullara duyul/eşidilən ehtiraslı şəhvət

insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı." Ardından belə demişdir: "Cənnət

xalqı, nikahdan al/götürdükləri zövqü heç bir şeydən al/götürməzlər, nə ye

432 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

meden nə də içmədən." (əl-Kafi, c. 5, s. 321, h: 10; Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,

s. 164, h: 10)

Mən deyərəm ki: Bu çıxarsama, ayədəki ehtiraslı şəhvətlərlə əlaqədar

sıralamadan alınmışdır. Çünki qadınlara duyul/eşidilən şəhvət, digərlərindən

daha əvvəl zikr edilmişdir. Ardından bu şəhvətlər dünya həyatının

əmtəəs(n)i olaraq xarakterizə edilmiş, sonra cənnətdəki şəhvətlərin

bunlardan daha yaxşı olduqları vurğulanmışdır.

İmamın (ə.s) cinsi birləşməyi, ləzzətlərin ən böyüyü olaraq

xarakterizə etmək surətiylə etdiyi bu təsnif etmə nisbi və nisbidir.

Yəni, cinsi birləşmə, insan bədəniylə elin idili şəhvətlərin ən böyüyüdür.

İnsanın öz varlığından və ya Allah dostlarından birinin

Rəbbinə yaxın olmaqdan, ONun böyük ayələrini, məmnuniyyət və

ikram lütflərini müşahidə etməkdən al/götürdüyü ləzzət, İmamın (ə.s) sözlərinin

əhatəsinin xaricindədir. Elmi dəlillərlə ortaya qoyulmuşdur

ki, insan ən böyük zövqü öz yaranma nemətindən al/götürər və yenə varlıqların

Rəblərinin varlığı qarşısında duy/eşitdikləri zövq, öz varlıqlarından

duy/eşitdikləri zövqdən daha böyükdür. Bir çox rəvayətdə, qulun

Allaha yaxın olmaqdan ötəri duy/eşitdiyi zövqün hər cür zövqdən

daha böyük olduğu ifadə edilmişdir. el-Kafidə İmam Misin (ə.s)

belə dediyi rəvayət edilər: İmam Zeynel-abidin (ə.s) belə dərdi/deyərdi:

"Nəfsimi, bizimlə əlaqədar ölüm və öldürmələrin erkən olması üçün son

dərəcə comərd edən Uca Allahın bu ayəsidir: "Bizim yerə gəlib

ətrafından azaltdığımızı görməzlərmi?" (RƏ'D, 41) Burada alimlərin

ortadan qalxmaları nəzərdə tutulmuşdur. Kitabımızın uyğun yerlərində

bu cür rəvayətlərə toxunacağıq. (əl-Kafi, c. 1, s. 30, h: 6)

Mecma-ul Bəyan təfsirində: "Tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və

gümüş" ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam Mis və İmam Sadiğin (hər

ikisinə salam olsun): Tərəzi, dolu bir öküz dərisi qızıl deməkdir"

dediyi rəvayət edilər." (c. 2, s. 417)

Təfsir-ul Qummuda, İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi ifadə edilər:

"əl-Hayl-ul musavveme" meraya çərşənbə axşamınmış atlar deməkdir." (c. 1, s. 97)

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 433

Məhrum La Yahzuruh-ul Fakih və əl-Hisal adlı əsərlərdə İmam

Sadı-kın (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər. "Bir kimsə vitr namazını

edərkən ayaqda yetmiş dəfə: "esteğfirullahe və etubu

ileyh=Allah'tan bağışlanma diləyirəm, tövbə edib ONA yönəlirəm",

dərsə/desə və bunu bir il bonun tərəfindən davam etdirsə, uca Allah, qatında

onu, "səhərləri istiğfar edənlərdən" yazar və Allah tərəfindən

bağışlanması vacib olar." (əl-Fakih, c. 1, s. 309, h: 4; əl-Hisal, s. 581, h: 3)

Mən deyərəm ki: Bu mənanı verən ifadələr başqa kanallardan da

Əhli Beyt İmamlarından rəvayət edilmişdir. Peyğəmbərimizin (s. a. a)

sünnələrindən biridir. Buna yaxın bir hədis et-Dürr-ül Mensur

təfsirində İbni Cərirdən, o da Cəfər b. Muhameddən bu şəkildə

rəvayət edilmişdir: "Kim gecənin bir vaxtında namaz qılar, sonra

gecənin sonunda yetmiş dəfə istiğfar etsə, istiğfar edənlərdən

yazılar." (c. 2, s. 12)

İmamın (ə.s): "Allah tərəfindən bağışlanması vacib olar" sözü,

uca Allahın möminlərin dilindən köçürdüyü bu ifadədən qəbul edilmişdir:

"Elə isə günahlarımızı bağışla." Çünki, onların dualarının

geri çevrilmədən rəvayət edilmiş olması təsdiqləndiyinin, qəbul

edildiyinin göstəricisidir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 15

[YUXARI GIT] <javascript:window.scrollTo(0,0)>

19- Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır. Kitab verilənlər,

ancaq özlərinə elm gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıq

üzündən, ayrılığa düşdülər. Kim Allahın ayələrini inkar etsə,

(bilsin ki) həqiqətən Allah, hesabı çox tez görəndir.

20- Əgər səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mənə uyanlarla

birlikdə mən özümü Allaha təslim etdim. Və kitab verilənlərlə

ümmilere (müşriklərə) də ki: "Siz də təslim oldunuz mu?" Əgər

təslim oldularsa, həqiqətən hidayətə çatmışlar. Lakin üz çevirdilərsə,

artıq sənə düşən yalnız təbliğ etməkdir. Allah, qulları haqqıyla

görəndir.

21- Allahın ayələrini inkar edənlər, peyğəmbərləri haqsız yerə

öldürənlər və insanlardan ədaləti əmr edənləri öldürənlər; işdə onlara

kədərli bir əzabı müjdələ.

22- Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa getmiş olanlardır

və onların heç bir köməkçiləri də yoxdur.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 .................................................................. 435

23- Özlərinə Kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi? Aralarında

hökm etməsi üçün Allahın Kitabına çağırılırlar da, sonra

içlərindən bir qrup üz çevirərək dönürlər.

24- Bu, onların: "Atəş bizə saylı günlər xaricində, qətiliklə toxunmayacaq"

demələrindən irəli gələr. Uydurduqları

şeylər, onları

dinləri mövzusunda yanıltmışdır.

25- Artıq onları, özündə şübhə olmayan bir gün üçün yığdığımızda

və hər bir nəfsə -haqsızlığa uğradılmadan- qazandığı

tam olaraq ödəndiyində necə olacaq?

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Yuxarıdakı ayələrdə əhli kitabın vəziyyəti gözlər önünə sərilir.

Daha əvvəl vurğuladığımız kimi, bu surədə vəziyyəti irdələnilən

üç qrupdan sonuncusu əhli kitabdır. Ki surənin ümumi axışının məqsədi

nəzərdə saxlanıldığında bu üç qrupun ən əhəmiyyətlisi,

Yəhudi və xristianlardan ibarət olan/yaranan əhli kitabdır. Çünki surənin əhəmiyyətli

bir qisimi onlarla əlaqədardır, onların rəftarları üzərinə enmişdir,

nəticə etibarıyla onlara dönükdür.

(Al/götürü İmran / 19) "Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır."

Daha əvvəl "İslam" sözünün söz olaraq ifadə etdiyi məna üzərində dayandıq. Kitab

verilənlərin, özlərinə elm gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıqdan

ötəri ixtilafa düşdüklərindən danışılmış olmasını bir ipucu

olaraq qəbul etsək, İslam sözünün daha əvvəl üzərində

dayandığımız lüğət mənasında istifadə edildiyini söyləyə bilərik.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Uca Allah qullarına bu tək dindən

başqasını əmr etməmişdir. Peyğəmbərlərinə endirdiyi kitabları vasitəsilə

yalnız bu dini açıqlamışdır. Dəlil xüsusiyyətindəki ayələri də

ancaq onu göstərsinlər deyə gözlər önünə sərmişdir. Və o din İslamdır.

Haqqa təslim olmaq yəni inanc və əməldə haqqa boyun

əymək.

436 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Digər bir ifadəylə: İslam; uca Rəblik mövqesindən məlumat və hökm

məzmununda qaynaqlanan şərhlərə təslim olmaq deməkdir.

Bu din, uca Allahın nəbi və rəsullarına endirdiyi şəriətlər

əsasında hal və xüsusiyyət olaraq dəyişik formalarda pratize edilmiş

olsa da -necə ki uca Allah bu fərqli əks olunmalara kitabında işarə

etmişdir- gerçəkdə tək bir dindən başqa bir şey deyil. Dinin praktikdəki

əks olunmalarından iba-ret olan şəriətlərin fərqliliyi, əskiklik

tamamlıq etibarıyladır, ziddiyyət təşkil etmə və bir-birini mənfiləmə etibarıyla

deyil. Bunlar arasındakı üstünlük dərəcə fərqliliyindən qaynaqlanar.

Bütün şəriətlərin ortaq nöqtəsi, uca Allahın elçiləri vasitəsilə

qullarından istədiyi şeylərə uyğun gəlib itaət etmək, təslim olmaqdır.

Uca Allahın qullarından istədiyi və qullarına açıqladığı din, işdə

budur. Bundan ötəri, insanın bu dinlə elin idili olaraq dəqiq bir şəkildə

ordaya qon/qoyulan məlumatları al/götürməsi, mənimsəməsi, şübhəli nöqtələrdə

dayanıb nəfsindən qaynaqlanan qənaətlərdə ol/tapılmaması

bir çətininlikdir. Ya-hudi və Xristianlardan ibarət olan/yaranan əhli kitab birliklərinin,

özlərinə ilahi kitab endirilmiş olmasına, uca Allahın

qatındakı dinin İslam ol-duğunu açıqlamış olmasına baxmayaraq, din-

də ixtilaf etmiş olmaları, işin əslini və dinin təkliyini bilməmələrindən

qaynaqlanan bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə, onlar bu gerçəyi

bilirdilər. Onları dində ixtilafa sürüyən faktor, qısqanclıqları

və zülmləri olmuşdur. Bu mövzuda heç bir bəhanələri yoxdur.

Onların bu tutumu, özlərinə işin əslini gərəyi kimi açıqlayan

Allahın ayələrini inkar etmək mənasını verər. Şübhəsiz Allahı

inkar etmirdilər. ONun varlığını açıq bir şəkildə qəbul edirdilər.

Allahın ayələrini inkar edənlər bilsinlər ki, Allah hesabları tez

görəndir. Onların hesabını həm dünyada həm də axirətdə tez

görər. Dünyada rüsva olmaq, dünyəvi xoşbəxtlikdən məhrum

buraxılmaq, axirətdə isə, əzab verici bir əzaba çarpdırmaq şəklində

hesablarını görər.

Hesabları tez görmənin, həm dünyanı, həm də axirəti

əhatə edəcək şəkildə ümumi bir fakt olduğunun dəlili, iki ayədən

sonra iştirak edən bu ifadədir: "Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 437

iştirak edən bu ifadədir: "Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa

getmiş olanlardır. Və onların köməkçiləri yoxdur."

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar

açıqlığa qovuşur:

Birincisi: Dinin Allah qatında olması, hazır mövcudluğu, qanunuma

xüsusiyyətli bir meydana gəl, bir mövcudluqdur. Yəni tək bir şəriətdir. Ancaq

dərəcələr və dəyişik millətlərin fərqli tutumlarına görə bir sıra

fərqliliklərinin olmasından başqa bir ixtilaf olmaz. Yoxsa dinin

yaratma, varoluşsal təkliyi nəzərdə tutulmur. Yəni tək bir dinin tək bir

tərzdə insan fitrətinə yerləşdirilmiş olması nəzərdə tutulmur. [Dindən

məqsəd, insanların fitrəti deyil.]

İkincisi: Ayədə işarə edilən "ayələr"dən məqsəd vəhy yoluyla

endirilənlərdir. Uca Allahın peyğəmbərlərinə bildirdiyi şərhlər

yəni. Allahın təkliyinə və buna bağlı olan digər ilahi məlumatlara

işarə edən yaratma, universal ayələr nəzərdə tutulmur.

Ayə, qısqanclıqdan ötəri ixtilaf etdiklərini vurğularkən, bir

baxıma əhli kitabı qisas almaqla təhdid etməkdədir. Necə ki bundan

əvvəlki: "İnkar edənlərə də ki: Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb

cəhənnəmə sürtüləcəksiniz" ifadəsi ilə də müşrik və kafirlər təhdid

edilmişdir. Bir sonrakı ayədə keçən: "Kitab verilənlərlə ümmilere

də ki: Siz də təslim oldunuz mu?..." ifadəsində, əhli kitabla müşriklərin

birlikdə zikr edilməsinin səbəbi də bu olsa lazımdır. Ki bu

ifadədən də təhdid havası al/götür-gılanmaktadır.

(Al/götürü İmran / 20)"Eğer səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: Mənə uyanlarla birlikdə,

mən özümü Allaha təslim etdim..." "Əgər səninlə çəkişib mübahisə et/müzakirə etsələr"

ifadəsindəki əvəzliyin əhli kitaba dönük olduğu açıqdır. Burada

nəzərdə tutulan, ixtilaf barəsində Peyğəmbərimizlə mübahisə/müzakirəyə girib:

"İxtilafımız, bizə istiqamətli şərhdən sonra aramızda ya-şanan

kıskançıktan qaynaqlanmır. Tam tərsinə, buna, ağılımız, anlayışımız

və dinin gerçəklərinə bağlı məlumatlar əldə etməyə istiqamətli

səylərimiz bizi çatdırdı. Uca Allaha təslim olmağı heç bir zaman

buraxmış deyilik. Sənin nəzərdə tutduğun və bizi dəvət etdiyin də bu cür

438 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bir şeydir ey Məhəmməd" və bənzəri sözlər sərf etmələridir. Buna

bağlı dəlil də: "Də ki: Mən özümü Allaha təslim etdim" və "ki-

tapın verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuz mu?" ifadələridir.

Çünki hər iki cümlə, onlarla mübahisə/müzakirəni buraxmağa istiqamətli

deyil də mübahisə/müzakirələrini və rəqibliklərini kəsmək məqsədiylə ayənin

axışı içində iştirak etmişdir.

Əvvəlki ifadəylə əlaqəli olaraq ayəyə baxdığımız zaman belə

bir məna əldə edirik: Allah qatında din, İslamdır. Bu xüsusun

həqiqəti nöqtəsində Allahın endirdiyi kitablar arasında ixtilaf

olmaz. Ağılısalım da bundan şübhə etməz. Buna bağlı olaraq sənin

bir Müsəlman olaraq təslim meydana gəlin əleyhinə hər hansı bir dəlil

irəli sürtülə bilməz. Əgər din ilə əlaqədar olaraq səninlə mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki:

Mənə uyanlarla birlikdə mən özümü Allaha təslim etdim. İşdə din

budur. Din ilə əlaqədar olaraq dindən daha prioritetli dəlil olarmı?

Sonra bu sualı onlara yönəlt: Siz də təslim oldunuz mu? Əgər

təslim olsalar, şübhəsiz doğru yolu tapmış olarlar. Bu səbəbdən

uca Allahın sənə və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə endirdiyi ayələri

qəbul etmələri lazımdır. Bunu etsələr, artıq onların əleyhinə

bir dəlil irəli sürtülə bilməz, sizinlə onlar arasında çəkişmə və mübahisə/müzakirə

də olmaz. Əgər üz çevirsələr, onlarla çəkişmə, mübahisə/müzakirəyə

girmə. Çünki açıq-aşkar məsələlərdə mübahisə/müzakirəyə girmək yersizdir.

Dinin, Allaha təslim olmaq demək olduğu açıq-aşkar bir mövzudur. Bu

gerçəyi açıq bir şəkildə eşitdirməkdən başqa məsuliyyətin yoxdur.

Uca Allah: "Kitab verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim

oldunuzmu?" ifadəsində, əhli kitabla ümmileri bir nöqtədə

görüşdürür. Bunun səbəbi, tövhid və şirk kimi iki ayrı axına bağlı

olmalarına qarşı, dinin hər iki tərəfin ortaq problemi olmasıdır.

"Vəch" sözündən bir şeyin insana baxan/nazir tərəfi və ya xüsusi

mənada yüz/üz nəzərdə tutulmuşdur. Bunun səbəbi, duyğu orqanlarının böyük

bir qisimini əhatə edən yüzün təslim olmasının, bütün bədənin

təslim olması demək olduğuna söykən/dözər. Ayədə təslim olmanın

"vəch" ilə elin idiləndi-rilmiş olması, uca Allahın əmrinə yönelişi və

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 439

boyun eğişi göstərməyə istiqamətlidir. "Biz təslim olduq" ifadəsi yerinə,

"mənə uyanlarla birlikdə..." deyilərək Peyğəmbərə ətf edilməsi,

"təbii/tabe olma" mövqesini qoruma və peyğəmbərimizin prioritetli mövqesinə

vurğu edərək şərəflənmə məqsədinə istiqamətlidir.

"Və kitab verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuz mu?..."

Ayədə haqqında danışılan ümmilerden məqsəd müşriklərdir. Bu şəkildə

xarakterizə edilmələrinin səbəbi, qarşılarındakıların əhli kitab olaraq

adlandırılmış olmasıdır. Ayrıca uca Allahın bir ayədə işarə etdiyi

kimi əhli kitab da müşrikləri bu şəkildə təyin edirdilər: "Ümmiler

mövzusunda üzərimizdə bir məsuliyyət yoxdur." (Al/götürü İmran, 75)

Ümmi, oxuma-yazma bilməyən deməkdir.