Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"O, Tövratı və İncili də endirmişdi daha əvvəl, insanlara yol göstərici

olaraq." "Tövrat" sözü, İbranicedə şəriət mənasını verər. İncil

isə, Yunanca bir sözdür. Bəziləri sözün əslinin Farsca və

mənasının müjdə olduğunu söyləmişlər. "Gerçək budur ki, biz Tövratı,

içində bir hidayət və nur olaraq endirdik..." (Maidə, 44) ayələrini

araşdırarkən, iki kitab haqqında detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Qurani Kərim, israrla Hz. İsanın təbliğ etdiyi dinin kitabını

‘İncil' şəklində tək olaraq adlandırır və onun Allah qatından

endirildiyini vurğulayır. Halbuki, bir çox İncil vardır. Ayrıca bu günki

tanınan dörd İncil, Quranın enişindən əvvəl və endiyi dövrdə

mövcud idi. Bu İncillərin yazıçıları Luka, Markos, Matda və Yuhanna

adlı şəxslərdir. Bir çox İncil ol/tapıldığı halda, adlandırmanın tək

edilməsi və onun da Allah qatından endirildiyinin vurğulanması,

əldəki İncillərdə təhrif və çıxartmaların ol/tapıldığına istiqamətli bir

işarədir. Hər vəziyyətdə surənin başlarında iştirak edən bu ayədə, Tövrat

və İncildən danışılmış olmasının, Yəhudi və Xristianların

tutumlarına, irəlidə işarə ediləcəyi kimi Hz. İsanın doğumuna,

peyğəmbər oluşuna və göyə yükseltilişine bağlı rəftarlarına etiraz

istiqamətli iynələyici üslubunu da göz ardı etməmək lazımdır.

(Al/götürü İmran / 4) "Furqanı da endirdi." əsixah adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə

"furqan" haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran şey deməkdir. Ancaq söz

maddəsi etibarilə, bu mənadan daha geniş əhatəlidir.

Yəni fərqli iki şeyi bir-birindən ayıran hər şey üçün bu söz istifadə edilə bilər.

Bir ayədə uca Allah belə buyurur: "Furqan (ayrılma)

günü, iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi gündə" (Ənfal, 41) Bir başqa

ayədə də belə buyurur: "Sizə bir furqan (doğrunu səhvdən ayıran)

verər." (Ənfal, 29) Allah qatında istənən ayrım, hidayətə çatma

mənas(n)ı ilə elin idili olduğuna görə, burada nəzərdə tutulan, inanc və məlumatlar

məzmununda haqq olanla batil olanı bir-birindən ayırma və dünya

15............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

həyatı boyunca adamın sərgilədiyi əməllər məzmununda qulluq vəzifəs(n)i

əhatəsinə girən davranışlarla, bu əhatə girməyən davranışları

ayırdetmedir.

Bu səbəbdən, istifadə edilən anlayışın mənas(n)ı, uca Allahın vəhy yoluyla

peyğəmbərlərinə endirdiyi təməl və detal xüsusiyyətli məlumatları

əhatə edər. İstər bu vəhy kitabda açıqlansın, istər kitabda olmayıb da

peyğəmbərlər vasitəsiylə açıqlansın. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "And olsun, biz Musa və Haruna Furqan (haqq

ilə qərbli bir-birindən ayıran)ı verdik." (Ənbiya, 48) [Bu ayədə Musa

və Haruna endirilən şeylərin bütününə furqan adı verilmişdir.] Bir

ayədə də belə buyurmuşdur: "...Musaya Kitabı və Furqanı verdik."

(Bəqərə, 53) [Tövratın yanında Musaya endirilən əmrlərə

furqan deyilmişdir.] Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Aləmlərə

xəbərdarlıqçı olsun deyə, quluna Furqanı endirən Allah nə ucadır."

(Furqan, 1)

Uca Allah Furqan anlayışının ifadə etdiyi bu mənas(n)ı, mizan

sözü ilə də izah etmişdir. "And olsun, biz elçilərimizi açıq-aşkar sənədlərlə

göndərdik və insanlar ədaləti dəstək olsunlar deyə, onlarla

birlikdə kitabı və mizanı endirdik." (Hədid, 25) [Bu ayədə kitab

və furqan yerinə, kitab və mizan deyilmişdir.] Bu ayə aşağıdakı

ayələ eyni mənas(n)ı və mesajı ehtiva etməkdədir. "İnsanlar tək bir ümmət idi.

Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi

və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər

mövzusunda aralarında hökm vermək üzrə haqq kitablar endirdi."

(Bəqərə, 213) Bu halda mizan da eynilə furqan kimi, insanlar

arasında, ehtiva etdiyi məlumatlar və qulluq vəzifələriylə birlikdə, ədalətlə

hökm etmək üzrə göndərilən dinin özüdür. Yenə də doğrusunu

uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Bir görüşə görə; furqan anlayışı ilə Quran nəzərdə tutulmuşdur. Digər

bir qiymətləndirmədə furqan anlayışı, haqq ilə qərblin

ayırdedilmesini təmin edən yol göstəricilik şəklində mənalandırılmışdır.

Bəzilərinə görə, furqan, Hz. İsa haqqında mübahisə et/müzakirə edənlərə qarşı

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................16

Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) təqdim etdiyi qəti hüccet və dəlil deməkdir.

Zəfər və ağıl olaraq mənalandıranlar da olmuşdur. Ancaq

ən yaxşı şərh bizim yuxarıda izah etdiyimizdir.

"Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli bir əzab

vardır. Allah güclüdür, intiqam alıcıdır." Deyildiyi kimi intiqam almaq,

pislik edənə pisliyinin qarşılığını vermək mənasında istifadə edilər;

amma bu mənanın kin və gayzı dindirmək, ürəyi soyutmaq məqsədiylə

reallaşması mənasını ehtiva etməsi bir zərurət deyil.

Bu duyğu, biz insanlar arasında etibarlı olan intiqam almalar üçün

söz mövzusudur. Çünki pislik edən kimsənin bu davranışı, bir

əskikliyə və zərərə gətirib çıxarar. Buna görə, ürəyimizi soyudacaq, kinimizi

dindirəcək şəkildə şiddətli bir cəzalandırma istiqamətinə getmək

surətiylə, uğradığımız zərəri aradan qaldırmaq, bizim tərəfimizdə meydana

gələn nöqsanlığı tamamlamaq gərəyini duy/eşidərik.

Uca Allaha gəlincə O, qulların davranışlarından ötəri faydalanmaqdan

və ya zərərə uğramaqdan münəzzəhdir. Bunun yanında

O, qulları arasında haqqı yerinə yetirəcəyini vəd etmişdir (ONun

vadi də haqqın da özüdür) Qulların etdikləri xeyrsə, xeyr olaraq,

şərsə şər olaraq qarşılığını verəcək. Uca Allah bir ayədə

belə buyurur: "Allah haqq ilə hökm edər." (Mömin, 20) Bir başqa

ayədə də belə buyurur: "Ta ki, pislik edənləri, etdikləri

bu səbəbdən cəzalandırsan, gözəl davranışda ol/tapılanları da daha

gözəliylə mükafatlandırsın." (Nəcm, 31) Bu belədir, çünki O, kutsiyetinin

tapdalanmasından münəzzəhdir, mütləq olaraq əzizdir (üstündür).

Bu cür cəhdləri qəti olaraq maneələr/mane olar. Bir görüşə görə, Əziz

sözünün mənasının təməlində maneə törətmə gücünə sahib olma

yatmaqdadır.

"Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli bir a-

zap vardır." ayəsində əzab anlayışı mütləq olaraq istifadə edilmişdir və

axirət günüylə ya da qiyamətlə məhdudlaşdırılmamışdır. Bu səbəbdən bu

ifadədə axirət əzabı məzmununda bir təhdid söz mövzusu olduğu kimi,

dünya əzabı məzmununda da bir təhdid söz mövzusudur. Əslində bu,

17............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Quranın əhatə etdiyi təməl gerçəklərdən biridir; ancaq araşdırmaçıların

əksəriyyəti bunu lazım olduğu şəkildə açıqlaya bilməmişlər. Bunun

səbəbi, biz insanların ancaq bədənə acı/ağrılı verən şeyləri, maddi

nemətlərdə bir azalma və ya pozulmağı, malların heder olması,

sevilənlərin ölümü ya da bədənin taqətsizləşməsi kimi şeyləri əzab

hesab etməmizdir. Halbuki Qurani Kərim, məlumatları vasitəsilə

bizə bundan kənarını izah etməkdədir.

QURANda ƏZAB ANLAYIŞININ İFADƏ ETDİYİ MƏNA

Qurani Kərim, Rəbbini unudan kəslərin həyatlarını,

dolanışıqlarını o qədər genişliyinə və bollu görünüşlü olmasına baxmayaraq

çətinlikli və çətin bir həyat olaraq xarakterizə etməkdədir. Uca Allah belə

buyurur: "Kim məni xatırlamaqdan üz çevirsə, onun üçün dar və

çətinlikli bir dolanışıq vardır." (Taha, 124) Nemət və nuş olaraq

qəbul etdiyimiz mal və uşaqları, Qurani Kərim əzab olaraq

xarakterizə etməkdədir. "Onların malları və övladları səni qibtə etdirməsin;

Allah onlara dünyada bunlarla əzab etməyi və kafir olaraq

canlarının çıxmasını istəyir." (Tövbə, 85)

"Və dedik ki: Ey Adəm, sən və bərabər/yoldaşın cənnətdə yerləş." (Bəqərə,

35) ayəsini təfsir edərkən, ana xəttləriylə açıqladığımız kimi, işin əsli

budur: Birincisi; insanın sevinci, sevinci, hüznü, dərdi, arzusu, qorxusu,

əzab duy/eşitməsi və nemətlənməsi onun xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik

hesab etdiyi faktlar ətrafında mərkəzləşməkdədir. İkincisi;

gərək nemət, gərəksə əzab və bunlara yaxın faktlar, izafə edildikləri

şeyin vəziyyətinə görə fərqlilik göstərərlər. Məsələn, ruhun ken-

dinə görə bir xoşbəxtliyi və bir bədbəxtliyi vardır. Bədənin də bir

xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi vardır. Eyni

şəkildə bu məzmunda insanın

özünə xas bir mövqes(n)i və heyvanın da özünə xas bir mövqes(n)i

vardır. vs.

Allahın əxlaqıyla əxlaqlanmanılan, yüzü/üzü dünyaya dönük materialist

insan, Allahın ədəbiylə ədəblənmədiyi üçün, əsl xoşbəxtliyi

maddi xoşbəxtlik hesab edər və mənəvi xoşbəxtlik olaraq ifadə

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 18

edilən ruhi xoşbəxtliyə etibar etməz. Buna görə mal, övlad, və

mövqe sahibi olmağa məşğul olar, iqtidar və qüdrətini yaymanın

yollarını axtarar. Bu insan, nəfsi vasitəsilə arzuladığı bu şeyləri, yalnız

xəyalinin özünə təsvir etdiyi nemətlənməyə və ləzzətə

çatmaq üçün ifadə etmişdir. Arzusuna qovuşunca da, bir ləzzətin gerisində

min ağrının gizli olduğunu görər. Bunlara qovuşmadığı zaman,

içində həsrət və ümid bəsləyər, qovuşduğunda isə, arzuladığından

fərqli bir vəziyyətlə qarşılaşar. Çünki bir sıra əskiklərinin olduğunu

görəcək, bərabərində ağrılar daşıdığını fərq edəcək.

Ürəyi güvən və hüzur/dinclik tapacağı səbəblər sonrası Allaha maraq duymadığından

güvənib söykən/dözdüyü səbəblərin özünü yüz/üz üstü buraxdığını

acı/ağrılı bir təcrübəm/təcrübə olaraq anlayacaq. Sonunda yenə həsrət, yenə

təminsizlik onu gözləməkdədir. İnsan, əldə etdiyi şeylər məzmununda

davamlı acı/ağrılı duy/eşidər, ondan üz çevirər, ondan daha xeyirlisini

istər, bəlkə ürəyinin dərdi və ağrısı bu sayədə dinsən. Əldə etmədiyi

şeylər mövzusunda da davamlı həsrət, ağrılar və ürək sızıları içində

üzər. İşdə insanın əldə etdiyi və qovuşa bilmədiyi

şeylər məzmunundakı

gerçək vəziyyəti...

Quran insanı, sonsuz ruhla, çevrilə bilən və dəyişənlik xüsusiyyətinə

sahib bədənin bileşiminden ibarət bir varlıq görər. İnsan

Rəbbinin hüzur/dincliyinə çatıb sonsuzluğa qovuşana qədər, bu xüsusiyyətini

davam etdirər. Bu səbəbdən, elm və bənzəri şeylər kimi sırf ruhu üçün

xoşbəxtlik vasitəs(n)i olan faktlar onun üçün də xoşbəxtlik qaynağı meydana gətirərlər.

Eyni şəkildə, həm bədənin, həm də ruhun xoşbəxtliyinə səbəb

meydana gətirən mal və övlad kimi faktlar da, onu Allahın zikrindən

uzaqlaşdırmadıqları və yerin dəyərlərinə çaxılıb qalmasına səbəb

olmadıqları müddətcə, onun üçün də xoşbəxtliyə səbəb olarlar və nə də

gözəl xoşbəxtlikdir bu. Bunun yanında, Allah yolunda öldürülmək,

bu uğurda malın xərclənməsi kimi bədənə acı/ağrılı verən amma ruhu xoşbəxt

edən şeylər də insanın xoşbəxtliyi sayılarlar. Bu eynilə, sağlamlığı uzun

müddət qorumaq üçün insanın dərmanın acı/ağrılı verən dadına dözüm göstərməsinə

bənzər.

19............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bədənə xoşbəxtlik verdiyi halda ruha acı/ağrılı verən şeylər, insan üçün

bədbəxtlik və əzab səbəbi olarlar. Qurani Kərim, tək başına badenin

xoşbəxtliyini, çox əhəmiyyət verilməməsi lazım olan az bir faydalanma

olaraq xarakterizə edər. Uca Allah bir ayədə belə buyurur:

"İnkar edənlərin ölkə ölkə gəzib dönmələri səni aldatmasın. Bu

az bir faydalanmadıyar. Sonra bunların sığınma yerləri cəhənnəmdir.

Nə pis bir yataqdır o!" (Al/götürü İmran, 196-197)

Qurani Kərim, bədənə və ruha birlikdə bədbəxtlik verən şeyləri

də əzab olaraq xarakterizə edər, eynilə insanların bunu əzab olaraq

qəbul etmələri kimi. Ancaq, məsələyə dünyagörüşü fərqlidir. Bu cür bir

vəziyyət insanların yanında əzab mövqesindədir, çünki bədənə

əziyyət verməkdədir. Qurana görə də əzabdır, çünki ruha əziyyət

etməkdədir. Keçmiş birliklərin üzərinə enən əzab növləri bunun

bir nümunələridirlər. Uca Allah bu mövzuda belə buyurur:

"Rəbbinin Ad qövmünə nə etdiyini görmədinmi? Yüksək

sütunlar sahibi İrəmə? Ki şəhərlər içində onun bir bənzəri

yaradılmış deyildi. Və vadilərdə qayaları oyub biçən Səmuda? Və

payalar sahibi Firona? Ki onlar şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi.

Beləcə oralarda fəsadı yaymış-artırmışlar idi. Bundan

ötəri Rəbbin onların üzərinə bir əzab kamçısı çarpdı. Çünki

Rəbbin, həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Şəfəq, 6-14)

Şüur sahibi varlıqlar baxımından xoşbəxtlik və bədbəxtlik faktları

duyumsamaya və qəbul etməyə söykən/dözər. Məsələn biz, əldə etdiyimiz

amma qəbul etmədiyimiz ləzzətli bir şeyi özümüz üçün xoşbəxtlik olaraq

qiymətləndirmərik. Eyni

şəkildə acı/ağrılı verdiyi halda duyğularımızla

qəbul etmədiyimiz bir şeyi də bədbəxtlik saymarıq. Bundan aydın olur

ki, Quranın bu bədbəxtlik və xoşbəxtlik faktlarına bağlı təlimi

maddi təlimlərin yanaşmasından fərqlidir. Bundan ötəri maddəyə

ehtirasla bağlı olan insanın, elə bir təhsildən keçməsi lazımdır

ki, insan üçün gerçək xoşbəxtliyin Quranın konkretləşdirdiyi xoşbəxtlik

olduğunu və gerçək bədbəxtliyin də Quranın bədbəxtlik

olaraq xarakterizə etdiyi şey olduğunu bilsin. Quran bu məqsədlə məhrum

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .....................................................................................20

suplarına könüllərini Allahdan başqasına bağlamamalarını təlqin

edər. Onların, Rəblərinin hər şeyin sahibi tək suveren olduğunu,

heç bir şeyin ONsuz meydana gəlmədiyini, ONun xaricində heç bir

şeyin hədəf əldə edilməyəcəyini bilmələrini istər.

Belə bir insan, nəfsi üçün dünyada yalnız xoşbəxtlik görər. Halbuki

bəzi

şeylərdə həm bədənin, həm ruhun, bəzi

şeylərdə də yalnız

ruhun xoşbəxtliyi söz mövzusudur. Bunun xaricindəki şeyləri də

yalnız əzab və fəlakət olaraq qiymətləndirər. Nəfsinin ehtirasına və

dünyanın maddi həyatına bağlı olan insan, hər nə qədər sahib olduğu

dünyanın cazibədar bəzəklərini, özü üçün xoşbəxtlik, xeyr və ləzzət

olaraq görürsə də, o, çox keçmədən yanıldığını anlayacaq,

xoşbəxtlik sandığı

şeyin gerçəkdə bədbəxtlik olduğunu görəcək.

Uca Allah bu mövzuda belə buyurur: "Bu halda sən, özlərinə

vəd edilən əzab günlərinə qovuşana qədər onları burax; dalıb

oynasınlar, əylənsinlər." (Mea-ric, 42)

Bir başqa ayədə belə buyurur: "And olsun, sən bundan qəflət

içində idin; işdə biz də sənin üzərindəki örtünü açıb qaldırdıq. Artıq

Bu gün görüş gücün itidir." (Qaf, 22)

Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Bu halda sən, bizim zikrimizə

arxa çevirən və dünya həyatından başqasını istəməyəndən

üz çevir. İşdə onların çata biləcəkləri məlumat (sərhədi) budur." (Nəcm,

29-30)

Bu da var ki, dünyaya ehtirasla bağlı olan insanlar, tamamilə

dərddən və çətinlikdən təmizlənmiş bir xoşbəxtliyi dadma imkanı heç bir

zaman əldə edə bilməzlər.

Buradan aydın olur ki: Allah əhli, xüsusilə Quran dəyərlərinə

görə düşünən insanların sahib olduqları qavrayış və düşüncə tərzi,

digər insanların sahib olduqları qavrayış və düşüncə tərzindən

fərqlidir. Eyni növə, yəni insanlıq növünə mənsub olmalarına baxmayaraq

bu vəziyyət belədir. Ayrıca, bu qavrayış və düşüncə tərzinin də

öz içində dəyişik mərtəbələri vardır. İnsanların bir qisimi, ilahi

21............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

təhsil və tərbiyə müddətini hələ tamamlamadıqları üçün fərqli bir

mövqedə ola bilərlər.

Uca Allahın sözündən əzab anlayışına bağlı olaraq bunu

qəbul edirik. Bununla birlikdə, ilahi kəlam bədəni bədbəxtliyi də

əzab olaraq xarakterizə etməkdən qaçınmaz. Ancaq nəhayət, bedensel

bədbəxtlik bədənlə məhdud ruha çata bilməyən bir əzab mərhələsidir.

Uca Allah Eyyüp peyğəmbərin diliylə belə buyurur: "Şeytan,

mənə bir yorğunluq və əzab toxundurdu." (Sad, 41) Bir başqa ayədə

isə belə buyurur: "Hanı sizə əzabın ən pisini edən, qadınlarınızı

sağ buraxıb oğlanlarınızı öldürən Firon ailəsindən

sizi qurtarmışdıq. Bunda Rəbbinizdən sizin üçün böyük bir imtahan

vardı." (Ə'RAF, 141) Bu ayədə uca Allah Fironun onlara etdiklərini

özündən bir imtahan və ediləni özü etibarıyla əzab olaraq

xarakterizə edir. Özü tərəfindən göndərilən bir əzab olaraq

xarakterizə etmir.

* * * *