Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

MÖHKƏM, TƏŞBEHLİ VƏ ŞƏRH ANLAYIŞLARININ

DETALLI ŞƏRHİ

Bura qədər, Möhkəm, təşbehli və şərh anlayışlarıyla əlaqədar

olaraq etdiyimiz şərhlər, uca Allahın kəlamı üzərində dərin

düşüncədən çıxan nəticələndirər və Əhli Beyt İmamlarından (ə.s) gələn

rəvayətlərdən aydın olan xüsuslardır. Biz bu rəvayətlərə ayələ əlaqədar

rəvayətləri ələ aldığımız hissədə yer verəcəyik.

Ancaq təfsirçilər bu barədə ixtilafa düşmüşlər. İxtilaf

yayılmış və aralarında sapma meyli böyük bir təcil qazanmışdır.

Əslində bu ixtilafların keçmişi, İslamın ilk dövrlərinə, səhabə və

təbiin qurşağına mənsub təfsir alimlərinə qədər söykən/dözür. Bizə

köçürülənlər arasında yuxarıda təqdim etdiyimiz şərhə tamamilə

uyğun gəlmələri

belə dayansın, buna yaxın şərhlərə belə çox az rast gəlinər.

Bu geniş diametrdəki ixtilafın səbəbi, möhkəm və təşbehli mövzuları

ilə şərh anlayışının mənas(n)ı üzərinə edilən araşdırmaların bir-birlərinə

qarışdırılaraq reallaşdırılmasıdır. Bu da çaşdırıcı bir qarışıqlığa

səbəb olmuşdur. Məsələ buna görə dolaşıq hala gəlmiş, araşdırmanın

xüsusiyyəti tam fərqli bir ölçü qazanmış və bundan çıxan

nəticə də eyni nisbətdə kompleks olaraq diqqətə çarpanlıq qazanmışdır.

Bu mövzularla əlaqədar detallı şərhləri, əlimizdən gəldiyincə deyilənlərin

hansı mövzuya bağlı olduqlarını təyin edərək nələrin deyildiyini,

bu mövzuda nələrin seçildiyini və hansının gerçəyi

əks etdirdiklərini bir neçə hissədə açıqlayacağıq.

1- Möhkəm və Təşbehli

"İhkam" və "teşabüh" söz mənaları bilinən sözlərdir.

Uca Allah kitabını bu anlayışların ikisi ilə də xarakterizə etmişdir: "Ayələri

möhkəm qılınmış bir kitabdır." (Hud, 1) "Allah... təşbehli, ikili

bir kitab halında endirdi." (Zumər, 23) Kitabın hamısı üçün istifadə edilən

bu iki xüsusiyyətdən ancaq kitabın ehtiva etdiyi nəzm və şərh

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 279

növünün möhkəmliyi (möhkəm olması) və ayələrin möhkəm nəzm və

şərhin ən/en doruk nöqtəsinə çatma baxımından bir-birlərinə

bənzəməsi (müteşa-bih olması) nəzərdə tutulmuşdur.

"Sənə kitabı endirən Odur. Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir

ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə təşbehlidir..." ayəsində,

hamısı möhkəm olaraq xarakterizə edilən kitabın ayələrinin

möhkəm və təşbehli olmaq üzrə iki kateqoriyaya ayrıldıqlarına

işarə edilməkdədir. Buradan anlayırıq ki, bu ayədə işarə edilən

möhkəmlik və təşbehlilik kitabın hamısının xüsusiyyəti olaraq işə-

rədd edilən möhkəmlik və təşbehlilikdən fərqlidir. Bundan ötəri,

ayələri araşdırmaq surətiylə bu iki anlayışın mənasını təyin etmək,

obyektiv qarşılığını təsbit etmək lazımdır.

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq ondan çox görüş irəli sürülmüşdür.

1-Muhkemlerden məqsəd, Ən'am surəsində iştirak edən üç ayədir:

"Də ki: "Gəlin sizə Rəbbimizin nələri haram etdiyini oxuyum:

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın..." (Ən'am, 151-152-153)

Təşbehlilərdən məqsəd isə, Yəhudilərin anlaya bilmədiyi və başqa

şeylərlə qarışdırdığı xüsuslardır. Bunlar da bəzi surələrin başlarında

iştirak edən "Əlif, lam, mim" "Əlif, lam, rə" və "Ha, mim" kimi

mukattaa (bir-birindən qopuq) hərflərdir. Yəhudilər bunları hərflərə

rəqəmlər verilmək surətiylə edilən hesabları əsas al/götürərək şərh

etmişlər və bundan hərəkətlə bu ümmətin ömürünün nə qədər olduğunu

təsbit etməyə çalışmışlar. Bu səbəbdən bu barədə yanıldılar.

Bu görüş səhabədən İbni Abbasa nisbət edilmişdir.

Bu şərhə bağlı qiymətləndirməmiz budur: Bu görüş dəlilsiz

olaraq irəli sürülmüşdür. Əgər doğruluğu təslim edilsə, bu səfər,

möhkəm və təşbehli ayələrin sırf bunların ikisinə təsis edilməsinin

hər hansı bir dəlili yoxdur. Ayrıca bunun qəbul edilməsi,

nə möhkəm, nə də təşbehli olan bir üçüncü ayələr kateqoriyasının

varlığını tələb etməkdədir. Ayənin zahiri isə, belə bir ehtimala

yer/yeyər buraxmayacaq qədər qətidir.

280 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ancaq bu görüşün İbni Abbasa nisbət edilməsi gerçəyi əks etdirməməkdədir.

Ondan edilən nəql onun söz mövzusu üç ayəs(n)i möhkəm saydığı

şəklindədir. Möhkəm ayələr, yalnız bu üç ayədən ibarətdir, şəklində deyil.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Səid b. Mənsur, İbni Əbu Xatəm,

səhih deyə xarakterizə edərək Hakim və İbni Mürdeveyhin Abdullah b.

Kays kanalıyla köçürdüklərinə görə, o İbni Abbasın "Ondan bir

qisim ayələr möhkəmdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq: Ən'am surəsinin

"Də ki: Gəlin..." deyə başlayan ayə ilə ondan sonrakı iki ayədən

ibarət olan/yaranan son üç ayə möhkəmdir." dediyini eşitmişdir. (c. 2, s. 4)

Yenə eyni əsərdə ondan nəql edilən bu rəvayət də bu

qiymətləndirməyi dəstəkləməkdədir. Rəvayətə görə, İbni Abbas,

möhkəm ayələr ilə əlaqədar olaraq: "Də ki: Gəlin..." deyə başlayan

ayə və sonrasındakı iki ayə bu möhkəm ayələrdəndir. "Rəbbin

özündən başqasına ibadət etməmənizə hökm etdi" deyə

başlayan ayə ilə ondan sonra gələn iki ayə də bu möhkəm

ayələrdəndir" demişdir. Hər iki rəvayət də onun bu ayələri

möhkəm ayələrə nümunə olaraq zikr etməsini, yalnız bu ayələr

möhkəmdir, demək istəmədiyini dəstəkləməkdədir.

2- Bu görüş yuxarıdakı görüşün tam tərsidir. Buna görə, möhkəm

ayələrdən məqsəd, bəzi surələrin başlarında iştirak edən

mukattaa yəni bir-birindən qopuq hərflər, təşbehli ayələrdən

məqsəd isə, geriyə qalan digər bütün ayələrdir. Əbu Fahitenin belə

dediyi rəvayət edilər: "Onlar kitabın anasıdır." ifadəsi ilə surələrin

giriş qisimləri nəzərdə tutulmuşdur. Quran bunlardan çıxarılmışdır. Məsələn:

"Əlif lam mim. Bu kitab..." ifadəsindən Bəqərə surəsi, "Əlif

lam, mim. Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir.

Sürüşümdür (varlıqlarını qoruyub idarəçidir)" ifadəsindən Al/götürü

İmran surəsi çıxmışdır."

Yenə: "Onlar kitabın anasıdır." ifadəsi ilə əlaqədar olaraq Səid b.

Cübeyrin belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar kitabın əslini meydana gətirər.

Çünki bunlar bütün kitablarda yazılıdır." Bu rəvayətlər, hər ikisinin

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 281

də surələrin başlanğıcında iştirak edən hərflərlə bu hərflərin sözüklərinin

nəzərdə tutulduğu fikirini müdafiə etdiklərini göstərir. Buna görə,

demək istənən budur: "Sizin üzərinizə endirilən kitab, bu bir-birindən

qopuq hərflərdən meydana gəlməkdədir. Sözlər və cümlələr

bu hərflərdən meydana gələr." Necə ki, bəzi surələrin başlarında yer/yeyər

alan/sahə bir-birindən qopuq hərflərlə əlaqədar olaraq belə bir görüş vardır.

Bu şərh et əlaqədar olaraq bunu deyirik: Bu görüş, qətiliklə dəlili

olmayan bir qiymətləndirməyə yəni bəzi surələrin başlarında yer/yeyər

alan/sahə bir-birindən qopuq hərflərin deyilən şəkildə şərh olunmasına

söykən/dözmənin yanında, şəxsən ayənin özü ilə uyğun gəlməməkdədir.

Çünki, belə bir şeyin qəbul edilməsi ilə birlikdə, kimi surələrin

giriş qisimində iştirak edən bir-birindən qopuq hərflərin xaricindəki bütün

Quran ayələri təşbehli kateqoriyasına girmiş olar. Halbuki uca Allah

təşbehli ayələrə uyğun gəlməyi yermiş və bu davranışı ürəklərin

sürüşməsi olaraq xarakterizə etmişdir. Kənar yandan Qurana uyğun gəlməyi də

tərifləmişdir, daha doğrusu öhdəçiliklərin ən zərurisi olaraq xarakterizə etmişdir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Onunla

birlikdə endirilən nuru izləyənlər..." (Ə'raf, 157) Bunun kimi daha bir

çox ayə nümunə göstərilə bilər.

3- Təşbehli mücməl olaraq adlandırılan ayələr, möhkəm

də mübeyyen olaraq adlandırılan açıq və aydın olar ayələrdir.

Bu şərh et əlaqədar olaraq bunu deyirik: Bu ayədə möhkəm və

təşbehli ayələrlə əlaqədar olaraq işarə edilən xüsusiyyətlər, mücməl və

mübeyyen anlayışlarıyla üst-üstə düşməməkdədir. Bunu belə açıqlaya bilərik:

Bir ləfzin mücməl olması, mənasının bəzi istiqamətlərinin, digər

bəzi istiqamətlərinə qarışmış olması, içində itməsi, nəzərdə tutulan istiqamətin

digərlərindən ayırdedilmez halda olmasıdır. Bu vəziyyət həmsöhbətin

və ya dinləyicinin, nəzərdə tutulan istiqamətin təyin olunması nöqtəsində

qarışıqlıq içinə girməsinə səbəb olar. İnsanların ənənəsində, bir

mesajın verilməsi, bir mənanın aktarımı nöqtəsində bu cür lafızlara

uyğun gəlilməməsi əsasdır. Bunun üçün daha açıq və eyni zamanda mücməl

olan ləfzi də açıqlayıcı xüsusiyyətdə olan digər bir ləfzin istifadəsi

282 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

seçilər. Beləcə, bir az əvvəlki mücməl sözük də açıqlanmış olar.

Bundan sonra buna uyğun gəlilməsinin bir qorxusu da yoxdur.

Mücməl ifadənin, açıqlayıcısı mövqesindəki bir başqa ifadə qarşısındakı

vəziyyəti bundan ibarətdir. Əgər möhkəm və təşbehli

şəxsən mücməl və mübeyyen deməksələr, əgər təşbehlilər

möhkəmlərə çevirilərək açıqlansa bu vəziyyətdə təbii/tabe olunan,

təşbehli ayələr olmuş olar, möhkəm ayələr deyil. [Necə ki

mücməl və mübeyyen mövzusunda, məqsəd təyin olunduqdan sonra

uyğun gəlilən mücməldir, mübeyyen deyil] Belə bir təbii/tabe olmağı isə,

danışma və razılaşma faktlarının təbiəti qaldırmaz. Dilçilərin ənənəsində

bunun bir nümunəsinə rast gəlinməz. Bu nöqtədə ürəklərində

sürüşmə olanlarla, elmdə dərinləşənlər arasında bir fərq yoxdur. Və

yenə təşbehliyə uyğun gəlmək tənqid edilməz və ürəklərin sürüşməsini tələb edən

bir vəziyyət olmazdı.

4- Təşbehlilərdən məqsəd, mensuh (hökmləri qüvvədən

qaldırılmış) ayələrdir. Çünki hökmləri qüvvədən qaldırılmış

mensuh ayələrə inanılar; ancaq onlarla əməl edilməz.

Muhhemlerden məqsəd də, nasih (özlərindən əvvəl enən ayələrin

ehtiva etdikləri hökmləri qüvvədən qaldıran hökmlər ehtiva edən)

ayələrdir. Bunlara həm inanılar, həm də əmrləri istiqamətində

əməl edilər. Bu görüş, İbni Abbas, İbni Məsud və bəzi səhabələrə

nisbət edilmişdir. Bu səbəblə İbni Abbas Quranın şərhini bildiyini

sanardı.

Bu görüşün doğru olduğu qəbul edilsə belə, təşbehli anlayışının

sırf mensuh ayələri ehtiva etdiyinə bağlı konkret bir dəlil tapmaq

mümkün deyil. Çünki uca Allahın təşbehlilərə təbii/tabe

olmanın xüsusiyyətlərindən biri olaraq sözünü etdiyi fitnə çıxarmağı və

şərh etməyi məqsəd qoyma vəziyyəti mensuh olmayan bir çox ayə üçün

də etibarlıdır. Allahın sifətləri və hərəkətləri ilə əlaqədar ayələri buna nümunə

göstərə bilərik. Bir dəfə bu fikiri mənimsəmək, möhkəm ilə

təşbehli arasında bir vasitəsinin varlığını qəbul etməyi lazımdır

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 283

mektedir. [Məsələn Allahın sifətləri və hərəkətləri ilə əlaqədar ayələr, nə

nasih və nə də mensuhturlar]

İbni Abbasdan köçürülən şərhlərdən aydın olduğu qədəriylə,

onun möhkəm və təşbehli ilə əlaqədar fikiri, nasih və mensuh

sərhədlərini aşan ümumilikdədir. Elə aydın olur ki, o bu ikisini sırf

nümunə olsun deyə zikr etmişdir. Məsələn et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirdə

belə deyilir: İbni Cərir, İbni Munzir və İbni Əbu Xatəm, Əli

kanalıyla İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: Möhkəmlərdən

məqsəd, Quranın nasihi, halalı, haramı, həddləri, fərzləri və inanılması

lazım olan hökmləridir. Təşbehlilərdən məqsəd, Quranın

mensuhu, mukaddemi (önə alınmışı), muahharı (təxirə salınmışı), nümunələri,

andları və inanılan ancaq əməl edilməyən ifadələridir."

5- Möhkəmdən məqsəd dəlili açıq və parlaq olan ifadələrdir.

Allahın birliyi, qüdrəti və hikməti ilə əlaqədar dəlillər/sübut edər kimi.

Təşbehlidən məqsəd isə, başa düşülməsi üçün düşünməyə və təfəkkür

etməyə ehtiyac duyulan ifadələrdir.

Əgər dəlilin açıq və parlaq ya da düşünmə və təfəkkürə möhtac

olmasından məqsəd, söz mövzusu ayənin məzmununun bədihi və ya

ona yaxın bir ağılı dəlilə sahib olması ya belə olmaması isə, bu,

hökm və fərzlər və bənzəri mövzularla əlaqədar ayələrin də parlaq və

açıq bir ağılı dəlilə sahib olmadıqları üçün təşbehlilər kateqoriyasında

qiymətləndirilmələrini tələb etməkdədir. Bu səbəbdən bu cür

ayələrə uyğun gəlmək, gerçəkdə vacib olduğu halda, tənqid edilmiş olar. Yox

əgər bundan məqsəd, söz mövzusu ayənin kitabın özündən qaynaqlanan

açıq və parlaq bir dəlilə sahib olması və ya olmaması

isə, kitabda iştirak edən hər ayə, eyni mövqedədir. Necə olmasın ki?

O, ikili təşbehli bir kitabdır. Nurdur. Açıq və açıqlayıcıdır. Bu

tərz bir yanaşmanın gərəyi, bütün kitabın möhkəm olması və bunun

əleyhdarı olan təşbehlilik vəziyyətinin ortadan qalxmasıdır. Bu isə,

həm Quranın nassına, həm də fərziyyəyə zidddir.

6-Muhkemden məqsəd, diqqətə çarpan və ya örtülü bir dəlil vasitəçiliyi

ilə məlumat əldə etməyə imkan təmin edən ifadələrdir. Təşbehlilikdən

284 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

məqsəd isə, məlumat əldə etməyə heç bir şəkildə imkan verməyən ifadələrdir.

Qiyamətin qopma zamanı və bənzəri xüsusların bilinməsi

kimi.

Heç şübhəsiz, möhkəmlik və təşbehlilik, kitabın ayəs(n)i üçün

istifadə edilən bir sifətdir. Ayənin mənas(n)ı isə, ilahi məlumatlardan hər hansı

birinə dəlalət edən işarədir. Kitabın ayələrindən birinin dəlalət

etdiyi bir şeysə, özünə çatmağa gedəcək bir yoldan məhrum

olmadığı kimi, başa düşülməsi də qeyri-mümkün deyil. Bu ayə ya özündən

ötəri aydın olar ya da başqa bir ayənin vasitəçiliyi ilə aydın olar.

Ayənin ləfzi ilə bir şeyin qəsd edilməsi, sonra da bu sözük vasitəçiliyi ilə

bu məqsədə çatılmaması mümkün müdir? Halbuki, kitabın təməl

xüsusiyyəti yol göstərici, hidayət edici, nur və açıq olmasıdır. Bu

kitab möminlər belə dayansın, kafirlərin də anlamasına əlverişli

olaraq təqdim edilmişdir. Necə ki Quranda belə buyurulur:

"Bu Quran, Rəhman və Rəhmdən endirilmişdir. Bilən bir qövm

üçün ayələri açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir kitabdır. Müjdələyici

və bir xəbərdarlıqçı olaraq (göndərilmişdir). Amma çoxu üz çevirmişdir;

onlar eşitməzlər." (Fussilət, 2-3-4) "Onlar Quranı yaxşıca

düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı,

şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa,

82)

Bu halda bir xüsusla əlaqədar olaraq kitabda bir ayə iştirak etmişsə, o

şeyin aydın ola bilməməsi qeyri-mümkündür. Söz mövzusu şeyi qavramaq üzrə

düşünmək nəticəsiz qalmayacaq. Bu vaxt üzərində dayanıb

obyektiv qarşılığını təsbit etməyə imkan ol/tapılmayan qiyamətin

zamanı kimi gizli qeyb pərdəsinin gerisindəki faktlar üçün hər hansı

bir ayənin lafızları etibarilə açıqlamaq üzrə təqdim edilmiş olması söz

mövzusu deyil. Bu səbəbdən bu baxımdan bu cür ayələri təşbehli

olaraq xarakterizə etmək mümkün deyil.

Bunun yanında, yuxarıda qiymətləndirdiyimiz fikirdə,

təşbehli anlayışı ilə ayənin şərhi bir-birlərinə qarışdırılmışdır.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 285

7-Muhkemlerden məqsəd, hökmlər ehtiva edən ayələrdir.

Təşbehlilərdən məqsəd isə, bir-birləriylə uyğunlaşma içərisində olmayan

digər ayələrdir. Bu görüş Mücahidə və başqalarına nisbət

edilmişdir.

Əgər burada işarə edilən uyğunlaşmazlıq sözündən məqsəd, xüsusiləşdirici

bir ünsür vasitəçiliyi ilə xüsusiləşdirmək və qeydləndirici ünsür

vasitəçiliyi ilə ifadəni qeydli etmək və xüsusi vəziyyətlərdə diqqətə çarpanlaşan

karinelerde olduğu kimi lafızdan nəzərdə tutulanı konkretləşdirməyə köməkçi

olan bütün vəziyyətlər isə, bu vəziyyətdə, hökmlər ehtiva edən ayələr

də digərləri kimi təşbehli olar. [Çünki hökmlər ehtiva edən

ayələrin bəzisi ümumi ifadəli, bəzisi xas ifadəlidir. Bəzisi mütləq,

bəzisi mukayyettirler] Əgər, işarə edilən uyğunluq və anlaşırlık

sözündən, nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığa istiqamətli dəlaləti üzərində bir

bağlılıq və bir neçə ehtimal söz mövzusu olmayan və beləcə özündən

nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığın özü vasitəçiliyi ilə diqqətə çarpanlaşması

və bunun vasitəçiliyi ilə digər şeylərin obyektiv qarşılıqlarını

diqqətə çarpanlaşması vəziyyəti [yəni təşbehlidə uyğunlaşmazlıq sözündən

nəzərdə tutulan ayənin dəlaləti üzərində tam bir bağlılıq olması, bir

çox ehtimalların söz mövzusu olduğundan obyektiv qarşılığının bilinməməsi,

beləcə özüylə nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığın nə özü

vasitəçiliyi ilə və nə də obyektiv qarşılığı olan digər ayələr vasitəçiliyi

ilə diqqətə çarpanlaşmaması vəziyyəti] nəzərdə tutulmuş isə, bu vəziyyətdə hökmlər

ehtiva edən ayələrin xaricindəki bütün ayələrin təşbehli olduğu

fikirini müdafiə etmək, hökmlərin xaricində Qurandan başqa bir

şeyin öyrənilməməsini tələb edir. Çünki fərziyyəyə görə,

Quranda təşbehli ayələrin müraciət qaynağını meydana gətirəcək və

mənalarının diqqətə çarpanlaşmasına köməkçi olacaq möhkəm ayələr

yoxdur.

8-Muhkemden məqsəd, yalnız bir anlama şərh olunma ehtimalı

olan ifadələrdir. Təşbehlidən məqsəd isə, bir çox an-

lama gəlmə ehtimalı olan ifadələrdir. Bu görüşŞafiiyə nisbət

edilmişdir. Bildiyim qədəriylə burada nəzərdə tutulan xüsus budur:

286 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Möhkəm, mənas(n)ı ancaq bir şəkildə diqqətə çarpanlaşan ifadə deməkdir.

Nass (mənas(n)ı dəqiq və qəti) və bir mənada güclü bir şəkildə diqqətə çarpanlaşan

ayələr kimi. Təşbehli isə, bunun tam əksinədir.

Bu qiymətləndirmə bir söz yerinə bir başqa sözün

istifadə edilməsindən başqa bir şey deyil. Məsələn "möhkəm"

sözünün yerinə, "birdən çox mənas(n)ı olmayan" ifadəsi

qoyulmuşdur. "Təşbehli" isə, bir çox anlama gələ bilən şəklində

ifadə edilmişdir. Ayrıca bu yanaşmada, şərh anlayışı təfsir

şəklində, yəni lafızdan nəzərdə tutulan şey hesab edilmişdir. Daha

əvvəl bunun səhv olduğunu söylədik. Əgər şərh şəxsən təfsir

olsaydı, şərhi bilmək yalnız uca Allaha ya da uca Allah ilə

birlikdə elmdə dərinləşənlərə xas qılınmasının bir mənas(n)ı

olmazdı. Çünki Quranın bir qisimi, digər bir qisimini təfsir

etməkdədir. Bu mövzuda, mömin, kafir, dində dərinləşənlər və

ürəklərində sürüşmə olanlar arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

9-Muhkemden məqsəd, içində peyğəmbərlərlə ümmətləri

arasında keçən hadisələrə bağlı xəbərlərin detallı və möhkəm qılınmış

olaraq təqdim edildiyi ifadələrdir. Təşbehlidən məqsəd isə, peyğəmbərlərin

hekayələrində, müxtəlif surələrdə təkrarlanan ifadələrin

içindəki bənzər ifadələrdir. Bu yanaşmas(n)ı qəbul etmək, ayədə işə-

rədd edilən ayrı-seçkiliyi sırf hekayələrlə əlaqədar ayələrə xas olmağı tələb etməkdədir.

Bu şərhin qiymətləndirməsinə gəlincə; bu tərz bir xas etmənin

heç bir dəlili yoxdur. Ayrıca uca Allahın möhkəm və

təşbehli ayələrin xüsusiyyətləri olaraq işarə etdiyi xüsuslar, məsələn

təşbehlilərə təbii/tabe olma məzmununda sözünü etdiyi fitnə çıxarmağı

məqsəd qoymaq və şərhlərini etməyi arzulamak kimi xüsuslar,

bununla uyğun gəlməməkdədir. Çünki uca Allahın işarə etdiyi

xüsusiyyətlərə peyğəmbər hekayələrini mövzu əldə edən ayələrdə rast gəlinə bildiyi

kimi, başqa mövzularla əlaqədar ayələrdə də rast gəlinə bilər. Təkrarlanan

bir çox hekayədə rast gəlinə bildiyi kimi, -xəlifəlik vəzifəsinin yer/yeyər

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 287

yüzünə xas qılınmasını izah edən hekayə nümunəsində olduğu kimi- bir

tək hekayədə də rast gəlinə bilər.

10-Müteşabih, şərhi tələb edən ifadələrdir. Möhkəm isə,

şərhə ehtiyac duymayan ifadələrdir. Bu yanaşma İmam

Əhmədə nisbət edilmişdir.

Bu yanaşmaya gəlincə; hökmləri ehtiva edən ayələr, qəti olaraq

möhkəm olduqları halda, bir çox dəfə də işarə etdiyimiz kimi,

Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) tərəfindən açıqlanmağa möhtacdırlar.

Ayrıca mensuh ayələr də təşbehlidirlər və daha əvvəl də

söylədiyimiz kimi, bunların açıqlanmağa ehtiyacları yoxdur. Çünki

onlar da digər bəzi hökm ehtiva edən ayələr kimidirlər.

11-Muhkemden məqsəd, inanılan və əməl edilən ifadələrdir.

Mü-teşabihten məqsəd isə, inanılan, ancaq əməl edilməyən ifadələrdir.

Bu görüş, İbni Teymiyeyə nisbət edilmişdir. O, bu yanaşmasıyla

bunu nəzərdə tutmuş olsa lazımdır: Xəbər xüsusiyyətli ifadələr

təşbehlidirlər. İnşas(n)ı ifadələr də möhkəmdirlər. Necə ki bəziləri

bu şəkildə qəbul etmişlər. Yoxsa, bu yanaşma başlı başına bir görüş

olaraq qiymətləndirilməzdi. Çünki daha əvvəl açıqlanan bir çox

fikirlə üst-üstə düşər olacaqdı.

Bu fikirlə əlaqədar olaraq bunu deyirik ki: Bu görüşün

mənimsənməsi vəziyyətində, hökm bildirməyən bütün ayələrin

təşbehli qəbul edilməsi lazımdır. Bunun bir gərəyi də, hökmlər

xaricində heç bir ilahi məlumatın qəbul edilə bilməməsidir. Çünki bu sahədə

bir hökm yoxsa hər hansı bir əməl də söz mövzusu olmaz, digər

tərəfdən məlumat əldə etmək üçün təşbehlilərin çeviriləcəyi hər hansı

bir möhkəm ayə də yoxdur. Bir başqa xüsus: Mensuh ayələr,

inşasıdırlar; ancaq qətiliklə möhkəm deyildirlər.

Heç şübhəsiz, o, "Möhkəmə inanılar və əməl edilər. Təşbehliyə

isə, əməl etmədən inanılar." deyərkən ayədə iştirak edən bu ifadənin

mənasını göz qarşısında saxlamışdır: "Ürəklərində bir sürüşmə

olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan

təşbehli olanına uyğunlaşdırar... Elmdə dərinləşənlər isə: "Biz ona

288 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." deyərlər." Ancaq bu iki fakt,

yəni möhkəm olan ayələrə inanmaq və məzmunlarına görə əməl

etmək ilə təşbehlilərə inanmaq və məzmunlarına görə əməl etməmək

faktları, kitaba inanan hər kəsin vəzifələri olduqlarından,

belə bir insanın vəzifəsini yerinə yetirmədən əvvəl həm möhkəmi,

həm də təşbehlis(n)i təyin etməsi lazımdır. Bu vəziyyətdə də möhkəm

və təşbehliləri bu faktlarla tanımanın, onların təyin olunması və

obyektiv qarşılıqlarının təsbit edilməsi baxımından bu faktların kafi

olmayacağı açıqdır.

12-Müteşabihler, bir sıra xüsusi sifətləri ehtiva edən ayələrdir. İstər

alim, qədr, hakim və habir sifətləri kimi Allahın sifətlərini ehtiva edən

ayələr olsun, istər peyğəmbərlərin sifətləri ilə əlaqədar ifadələri ehtiva edən

ayələr olsun. Hz. İsa ilə əlaqədar bu ifadəni buna nümunə göstərə bilərik:

"ONun sözüdür. Onu Məryəmə yönəltmişdir və Ondan bir ruhdur."

(Nisa, 171) Buna bənzər ayələr də bu məzmunda qiymətləndirilər.

Bu görüş də İbni Teymiyeyə nisbət edilmişdir.

Sifətlərlə əlaqədar ayələrin təşbehlilər kateqoriyasına girdiyini

qəbul etməmizə baxmayaraq, təşbehlis(n)i sırf bunlarla məhdudlaşdırmaq

dəlili olmayan bir iddiadır.

Yuxarıdakı fikiri irəli sürən İbni Teymiyedən nəql edilən uzun

şərhlərdən aydın olduğu qədəriylə, o, möhkəm və

təşbehli anlayışlarını lügavi mənalarını əsas alan/sahə bir qiymətləndirməyə

təbii/tabe tutmuşdur. Buna görə, möhkəm, dəlaləti möhkəm olan,

təşbehli isə bir-birinə bənzəyən müxtəlif ehtimalları eyni anda

ehtiva edən ifadələr deməkdir. Bu iki məna nisbi və nisbidir. Bir aya-

tin mənas(n)ı xalqın ümumisinə naməlum gələ bilər. Amma alimlər onu araşdırıb

öyrənərlər. Bu xüsus, sifətlərlə əlaqədar mövzuları ehtiva edən ayələrdə

daha diqqətə çarpandır. Çünki bu cür ayələrin mənas(n)ı, xalqın ümumisi baxımından

naməlumdur. Başqa şeylərlə qarışdırıla bilər xüsusiyyətdədir. Bilindiyi

kimi insanların ümumisinin zehni tutumları, maddi hisslərin

kənarına keçmə, maddəni aşma baxımından qeyri-kafidir, Buna görə

uca Allahın öz şəxsiylə əlaqədar olaraq söz mövzusu etdiyi elm, kud

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 289

rədd, eşitmə, görmə, razılıq, qəzəb, əl, göz və bənzəri faktları cismani

şeylər və ya gerçək olmayan mənalar hesab edirlər. Bundan

ötəri fitnə çıxır, bidətlər baş göstərir, müxtəlif məzhəblər ortaya

çıxır. İşdə möhkəm və təşbehlidən nəzərdə tutulan budur. Bunların

hər ikisi vasitəçiliyi ilə bir məlumata çatmaq mümkündür. Qavranması

və bilinməsi mümkün olmayan şeysə, təşbehlilərin gerçək

mənalarına şərh edilmələridir. Sifətlərlə əlaqədar ayələr kimi ayələrin

ehtiva etdiyi nümunələrin işarə etdikləri xüsusların bilinməsidir. Deyək

ki, biz, "Allah, hər şeyə qadirdir." və "Allah hər şeyi bilər" ifadələrinin

mənasını bilirik; amma biz, ONun bilməsinin, qüdrətinin və

digər sifətlərinin gerçək mahiyyətlərini və ONA xas hərəkətləri qavraya bilmərik,

bilməyik. İşdə Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi

təşbehlilərin şərhlərindən məqsəd budur." İbni Teymiyenin fikirləri

xülasəylə bundan ibarət idi. Şərh anlayışından danışarkən, inşallah,

onun bu sözləriylə əlaqədar şərhlərdə ol/tapılacağıq.

13-Muhkemden məqsəd ağılın qavraya bildiyi ifadələrdir.

Müteşa-bihten məqsəd də bunun əksinədir.

Bu görüşün hər hansı bir dəlili yoxdur. Quran ayələri, ağılın

qavraya bildiyi və ağılın qavraya bilmədiyi

şəklində iki qisimə bölünsələr

də, bu, bu anda təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə işarə edilən

möhkəm və təşbehli ifadələriylə də bu xüsusların nəzərdə tutulduğu

mənasını verməz. Qaldı ki, ayədə işarə edilən möhkəm və

təşbehlilərin xüsusiyyətləri bu bölünmələ tam olaraq uyğun gəlməməkdədir.

Ayrıca bu ölçü hökm ehtiva edən ayələrlə etibarlılığını itirər.

Çünki bu cür ayələr möhkəmdirlər və ağılın bunları qavraması

mümkün deyil.

14-Muhkemden məqsəd, ifadənin zahiri nəzərdə tutulan ayələrdir.

Mü-teşabihten məqsəd də, zahirinin əksinə nəzərdə tutulan ayələrdir. Bu

görüş bir çox son qurşaq araşdırmaçılar tərəfindən irəli sürülmüşdür.

Şərhlə əlaqədar olaraq inkişaf etdirdikləri nəzəri hörgü də bu görüşə

söykən/dözür. Buna görə şərh, sözün zahirinə tərs düşən məna deməkdir.

Sanki bu fikiri müdafiə edənlər də bunu nəzərdə tutmuş kimidirlər:

290 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Möhkəm ayə, şərhi, indirilişi demək olan ayədir. Təşbehli isə,

ancaq şərhlə aydın ola bilən ayədir."

Bu yanaşmaya gəlincə: Bu, tam bir termindir. Ayədə möhkəm və

təşbehlilərin xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq işarə edilən xüsuslar,

bununla uyğunlaşmamaqdadır. Təşbehlinin təşbehli olması,

madlulunun (obyektiv qarşılığının) və nəzərdə tutulan mənanın olmasından

irəli gəlməkdədir. Və yenə şərh, təşbehlilə nəzərdə tutulan məna

demək deyil ki səbəbindən təşbehlinin şərhə sahib olmaq baxımından

möhkəmdən ayrıldığı

şəklində bir nəticəyə çatılsan. Tam

tərsinə ayədə işarə edilən şərhdən məqsəd, Quranın möhkəm,

təşbehli bütün ayələrini əhatə edən bir vəziyyətdir. Biz bu xüsusa

daha əvvəl işarə etdik.

Bunun yanında, Quranda, zahiri mənasından fərqli, ona tərs

düşən bir məna nəzərdə tutulan hər hansı bir ayə yoxdur. Əgər bəzi

ayələrdə bu cür bir vəziyyətə eyham edən ifadələr varsa, bununla,

başqa möhkəm ayələrin onlara qazandırdığı mənalar nəzərdə tutulmuşdur.

Çünki Quranın bir xüsusiyyəti, bəzi ifadələrinin digər bəzi ifadələr

tərəfindən təfsir edilməsidir, bağlı ifadənin digər bəzi ifadələr

vasitəçiliyi ilə açıqlığa qovuşdurulmasıdır. Bilindiyi kimi, bitişik və ya

ayrı qar/qazancınaların bir sözə qazandırdıqları məna, onun zühurunun

xaricində deyildirlər. Xüsusilə, natiq tərəfindən, bir qisiminin

digər bir qisimiylə elin idili bir şəkildə deyildiyi, bir qisiminin

digər bir qisiminə şahidlik etdiyi, var olduğu sanılan bütün ixtilafların

və bütün ziddiyyətlərin üzərində düşünülməsi vəziyyətində ortadan

qalxacağı açıqca ifadə edilən bir mətn/mətin baxımından bu vəziyyət çox

daha dəqiq bir xüsusdur. Uca Allah mövzuya bağlı olaraq belə buyurur:

"Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan

başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz

bir çox şey tapardılar." (Nisa, 82)

15-Asemdən belə bir görüş köçürülmüşdür: Möhkəmdən məqsəd,

şərhi üzərində görüş birliyi təmin edilən ayələrdir. Təşbehlidən

məqsəd də, şərhi haqqında ixtilafa düşülən ayələrdir. Burada, gö

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 291

rüş birliyi (icma) və görüş ayrılığı (ixtilaf) ilə, ayənin obyektiv qarşılığı

haqqında bütün görüşlərin eyni nöqtədə toplanması ilə belə olmaması

nəzərdə tutulmuş olsa lazımdır.

Belə bir qiymətləndirmə, kitabın hamısının təşbehli olmasını

tələb edir ki bu, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin işarə etdiyi bölünmələ

uyğun gəlməməkdədir. Çünki Quranda heç bir ayə yoxdur ki,

haqqında hər hansı bir ixtilaf olmasın. Ya ayənin ləfzi ya mənas(n)ı ya

də mənasının açıq və ya örtülü olması baxımından mütləq bir sıra

ixtilaflar söz mövzusu olmaqdadır. Belə ki bəziləri: "Təşbehli (bənzəməli)

bir kitab" (Zumər, 23) ayəsinə söykən/dözərək Quranın hamısının

təşbehli olduğunu söyləmişlər. Bu qiymətləndirmənin,

söz mövzusu çıxarsamanın, dəlil olaraq təqdim etdikləri ayənin möhkəm

bir ayə olması əsasına söykən/dözdüyünü göz ardı etmişlər. Dəlil olaraq

təqdim etdikləri ayə müdafiə etdikləri fikirlə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Bir başqa

qrup da Quran ayələrinin zahirinin dəlil meydana gətirmədiklərini, yəni

zahiri mənasının olmadığını irəli sürmüşlər.