Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

16-Müteşabihten məqsəd, başqası ilə aralarında bənzərlik

ol/tapılmasından ötəri, təfsiri müşkül olan ifadələrdir. Bu çətinliyin,

müşkülün, lafızla və ya mənala əlaqədar olması fərq etməz. Bu fikiri

Ragıb əl-İsfahani irəli sürmüşdür. Ragıb "əl-Tədris planı" adlı əsərində

bunları söyləyir:

Quranın təşbehlisindən məqsəd, başqa ayələrlə aralarında

bənzərlik olmasından ötəri təfsiri müşkül olan ayələrdir. Bu bənzərliyin

sözük və ya məna baxımından söz mövzusu olması fərq etməz.

Fiqh alimləri demişlər ki: Təşbehli, zahiri məqsədini çatdırmayan

ifadələrdir. İşin əsli budur: Ayələr, bir-birləri baxımından üç

qrupa ayrılarlar: Mütləq möhkəm, mütləq təşbehli, bir baxımdan

möhkəm, bir baxımdan da təşbehli olan ayələr.

O halda təşbehlilər ümumiyyətlə üç hissəyə ayrılarlar:

1- Yalnız sözük baxımından təşbehli olan ayələr.

2- Yalnız məna baxımından təşbehli olan ayələr.

292 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

3- Hər iki baxımdan da təşbehli olan ayələr.

Yalnız sözük baxımından təşbehli olan ayələr iki hissəyə ayrılarlar:

Bu qisimlərdən biri müfred lafızlarla əlaqədardır. Bu da ya sözün

qəribə və alışılmayan olması ilə əlaqədardır. "əl-ebb" və "yeziffun"

sözləri kimi ya da "yəd" (əl) və "ayn" (göz) sözlərində olduğu

kimi sözük ortaqlığı şəklində olar (yəni bir sözün bir neçə mənas(n)ı

olar). Digər qisim isə, mürəkkəb (mürəkkəb) sözün cümlə quruluşuyla

əlaqədardır. Bu da üç hissəyə ayrılır.

Bir qisimi kəlamın xülasə olmasıyla əlaqədardır. Bu ayədə olduğu kimi:

"Əgər yetim qızlar mövzusunda adeleti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən

qorxsanız, bu vəziyyətdə, sizə halal olan qadınlardan... evləndirin."

(Nisa, 3)

Bir qisim də ifadənin açıqlanması, genişlədilməsi ilə əlaqədardır:

"ONun bənzəri kimi heç bir şey yoxdur" ifadəsində olduğu kimi.

Çünki əgər: "Heç bir şey ONun bənzəri deyil." deyilsəydi, bu dinləyicilər

baxımından daha açıq bir ifadə olacaqdı.

Bir qisimi də kəlamın nizamı ilə əlaqədardır: "Kitabı qulu üzərinə

endirdi və onda heç bir əyrilik etmədi. Dümdüz bir kitabdır."

(Kəhf, 1-2) ayəsində olduğu kimi. Bu ifadənin təqdiri belədir: "Kitabı

qulu üzərinə dümdüz olaraq endirdi və onda heç bir əyrilik yoxdur."

"Əgər mömin kişilər ... olmasaydı, əgər seçilib ayrılmış olsadılar."

(Fəth, 25) ayəsini də buna nümunə göstərə bilərik.

Məna etibarilə təşbehliyə nümunə, uca Allahın sifətləri və

qiyamət gününün sifətləridir. Çünki bu sifətlər bizim qavrayacağımız

şəkildə təsvir edilməmişlər. Bunun səbəbi, bizim duyğu

orqanlarıyla qəbul edə bilmədiyimiz bir şeyin surətinin zehinimizdə diqqətə çarpanlaşmamasıdır.

Ya da bunların, bizim duyğu orqanlarıyla qəbul edə bildiyimiz

növdən olmamasıdır.

Həm məna həm sözük baxımından təşbehli, cəmi olaraq beş

hissəyə ayrılır:

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 293

Birinci qisim, halla əlaqədardır. İfadənin ümumi və ya xüsusi bir an-

lam daşıması kimi. "Müşriklərlə döyüşün" (Tövbə, 5) ifadəsi buna

nümunə göstərilə bilər [Görəsən bütün müşriklərinmi yoxsa müəyyən müşriklərin

mi nəzərdə tutulduğunu bilmirik].

İkincisi, xüsusiyyətlə əlaqədardır. İfadənin vacib və ya mendup xüsusiyyətli

bir hökm ehtiva etməsi kimi. "Qadınlardan sizə halal olanları evləndirin..."

(Nisa, 3) ayəsini buna nümunə verə bilərik.

Üçüncüsü, zamanla əlaqədardır. Nasih və mensuh ayələr kimi. "Allahdan

gərəyi kimi qorxun." (Al/götürü İmran, 12) ifadəsini buna nümunə

göstərə bilərik [Digər bir ayədə "Gücünüz çatdığı qədər Allahdan

qorxun" (Təğabun, 16) deyə iştirak etmişdir. Hansının nasih və hansının

mensuh olduğu bilinməməkdədir].

Dördüncüsü, məkanla və ya ayələrin endiyi mühitin obyektiv

şərtləriylə əlaqədardır. "Evlərə arxasından girməniz yaxşılıq deyil."

(Bəqərə, 189) və "Təxirə salma (nəsiyə) küfrdə daha irəli getməkdir."

(Tövbə, 37) ifadələri buna nümunə göstərilə bilər. Çünki Ərəblərin

cahiliyyə dövründəki ənənələrini bilməyənlərin bu ayənin təfsirini

qavramaları çətin olar.

Beşincisi, bir hərəkətin səhih, etibarlı və ya fasit, etibarsız olmasına

səbəb olan şərtlərlə əlaqədardır. Namazın və nikahın şərtləri kimi.

Bu xüsuslar bir bütün olaraq təsəvvür edildiyi zaman, təfsir

alimlərinin, təşbehli anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq irəli

sürdükləri bütün görüşlərin yuxarıdakı təsnifin xaricində olmadığı an-

laşılır.

Təşbehlidən məqsəd, "Əlif, lam, mimdir." deyənin fikiri,

Qatadanın: Möhkəm nasih, təşbehli də mensuhtur, şəklindəki

fikiri, Asemmin: Möhkəm, şərhi üzərində görüş birliyi təmin edilən

ifadələrdir, təşbehlisə, şərhi üzərində ixtilaf çıxan ifadələrdir,

şəklindəki fikiri kimi.

Bundan sonra, bütün təşbehlilər üç qrupda araşdırıla bilər:

294 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bir qrup təşbehli ayənin məzmununun mahiyyətini ağılın qavraması,

təsbit etməsi mümkün deyil. Qiyamətin zamanı, Dabbetul

ərzin (qiyamətə yaxın bir zamanda ortaya çıxacağı deyilən

şeyin) ortaya çıxışı və Dabbet-ul ərzin mahiyyəti kimi.

Bir qrup təşbehlinin mənasını qavramaq da ağıl baxımından

mümkündür. Qəribə sözüklər, incə və dəqiq hökmlər kimi.

Bir qrup təşbehli də bu iki qrup arasında dəyişən bir yer

işğal etməkdədir. Bunların gerçək mənalarının elmdə dərinləşən

insanlar tərəfindən bilinməsi, digər insanlarınsa, bunların mahiyyətlərini

bilməmələri mümkündür. Bu qrup təşbehliyə, Peyğəmbər

Əfəndimiz Hz. Əli (ə.s) ilə əlaqədar olaraq söylədiyi bu sözlərdə işə-

rədd etmişdir: "Allahım! Onu dində dərin qavrayış sahibi et" Peyğəmbərimizin

İbni Abbasla əlaqədar söylədiyi buna bənzər bir sözdə

də buna işarə edilmişdir." (əl-Tədris planı, Ragıp əl-İsfahani s. 443- 445)

Ragıbın sözləri burada sona çatdı. Ragıbın bu qiymətləndirməsi,

təşbehli ilə əlaqədar şərhlərin ən əhatəlisidir. Yuxarıda işarə

edilən bir çox görüşün bir araya gətirildiyi görülməkdədir.

Ancaq bu qiymətləndirmədə iki baxımdan əsassızlıq vardır:

Birincisi; onun təşbehli anlayışını, şifahi bənzərlikləri, ləfzi

qəribəlik, terkipsel bağlılıq, ifadənin ümumi və ya xüsusi olması kimi

lafızla əlaqədar tərəddüdləri əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirməsi, təfsirini

təqdim etdiyimiz ayənin zahiri ilə uyğun gəlməməkdədir. Çünki təfsirini

təqdim etdiyimiz ayə, möhkəm ayələri, təşbehli ayələrin baş

vuru qaynağı kimi göstərməkdədir. Bilindiyi kimi, ləfzi qəribəliklər və

bənzəri vəziyyətlər, möhkəm ayələrin dəlalətləriylə ortadan qalxacaq

xüsuslar deyil. Bu cür düyünlər, möhkəm ayələrə müraciət edilərək

həll edilməzlər. Bunların həll mərcis(n)i başqa bir şeydir.

Ayrıca, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, təşbehlilərlə əlaqədar olaraq,

fitnə çıxarmaq məqsədiylə onlara uyğun gələ biləcəyinə işarə edilir,

bilindiyi kimi, xüsusiləşdirici bir ünsürü göz qarşısında saxlamadan

ümumi xüsusiyyətli bir ifadəyə uyğun gəlmə, qeydləndirici bir ünsürü göz qarşısında

saxlamadan mütləq xüsusiyyətli bir ifadəyə uyğun gəlmək ya da söz

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 295

lük və lüğət kitablarına baş vurmadan qəribə bir ləfzin arxasına

düşmə hər dil əhlinin üsullarına zidddir. Heç bir dil əhlinin təbiətində

belə bir yanaşmaya icazə verilməz. Təbii olaraq, dildə bir

dayağı olmadığı üçün də belə ifadələrə təbii/tabe olmaq da fitnəni

oyandırıcı bir rol oynamaz.

İkincisi; təşbehlis(n)i, bütün insanlar tərəfindən aydın ola bilən,

heç kim tərəfindən aydın olmayan və bir seqment tərəfindən aydın ola bilən,

bir seqment tərəfindən də aydın ola bilməyən şəklində təsnif

etməsi, şərh faktını yalnız təşbehli ifadələrə xas etdiyinin

göstəricisidir. Ki biz bunun belə olmadığını sübut etdik.

Möhkəm və təşbehli anlayışlarının mənas(n)ı və obyektiv qarşılıqları

ilə əlaqədar olaraq deyilənlər bundan ibarətdir. Bu cür qiymətləndirmələrin

məqsədəuyğun olub olmadıqlarını gördük. Yenə təfsirini

təqdim etdiyimiz ayəyə baxdığımızda, ayənin işıqlıq işığında məsələni

müşahidə etdiyimizdə, gerçəyin bütün bu deyilənlərdən fərqli olduğunu

görmüş olduq. Əslində ayədən yola çıxaraq təşbehli anlayışını

belə anlamamız lazımdır:

Bir ayənin ayə olmasını qoruyaraq, yəni bir məna daşımanın

yanında, şübhəli və dəyişən bir anlama dəlalət etməsi deməkdir.

Ancaq şübhəli və dəyişən məna, ümumi və mütləq xüsusiyyətli bir

ifadənin xüsusi və qeydli bir ifadəyə çevirilərək və ya bənzəri bir

əməliyyat edilərək mənasının diqqətə çarpanlaşdırılması kimi dil əhlinin ənənəvi

üsulları baxımından həllə qovuşdurula bilən lafızla elin idili

faktlardan qaynaqlanmamaqdadır. Təşbehlilik vəziyyəti, mənasının

içində şübhə ol/tapılmayan və təşbehli ayələrin mənalarının

diqqətə çarpanlaşmasına köməkçi olan möhkəm bir ayənin mənas(n)ı ilə

uyğun gəlməməkdən qaynaqlanar.

Bilindiyi kimi, hər hansı bir ayənin bu xüsusiyyətə sahib olması, ancaq

uyğun gəlilməsi istənən mənanın, insanların ümumisinin zehinləri baxımından

alışılmış olması, sadə zehinlərin çətinlik çək/məcbur edilmədən təsdiq edə biləcəyi

xüsusiyyətdə olması ya da ayənin nəzərdə tutulan şərhinin, anlayışa

296 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

gücü zəif, akletme qabiliyyəti qeyri-kafi bu cür zehinlər tərəfindən

tez qəbul edilə bilər xüsusiyyətdə olması ilə mümkündür.

Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) sonra, gərək müxtəlif məlumatlar və

gərəksə praktik həyatın hökmləri məzmununda, İslamın nəzərdə tutduğu

dümdüz yoldan sapan bidət və heva əhlini, dağıdıcı məzhəbləri və

azğın qrupları araşdırdığımız zaman, bir çox dayaqlarının

təşbehlilərə uyğun gəlmək, ayələri uca Allahın məmnun olmayacağı bir

şəkildə şərh etmək olduğunu görərik.

Bir baxırsan, bir məzhəb, uca Allaha cisim isnad etmək

məzmununda, bir sıra ayələri öz azğın düşüncəsinə dayaq

etmiş. Bir başqas(n)ı, yenə Qurandan bəzi ayələri irəli sürərək cəbri,

uca Allahın insanları hərəkətləri əməliyyata/işləmə nöqtəsində məcbur etməsi düşüncəsini

müdafiə etmiş, bir başqası tam tənzih (Allahı nöqsanlıqlardan

uzaq sayma) adına sifətləri inkar etmiş, başqa bir qrup Allahın

sifətlərinin eyni insanların sifətləri kimi olduğuna və sifətlərin şəxsdən

ayrılığı adına Qurandan ayələr irəli sürmüş v. s. Bütün bunların

ortaq xüsusiyyətləri, hakimlik funksiyasını görəcək möhkəm ayələrə

çevirmədən təşbehli ayələri əsas al/götürməkdir.

Bir qrup deyir ki: Dini hökmlər, insanların Allaha çatmaları

üçün qoyulmuşdur. Əgər insanı bu məqsədə çatdıracaq daha kəsə

bir yol varsa, bu yolu izləyənlər baxımından qətilik qazanan bir

yol olar. Çünki məqsəd, mümkün olan hər hansı bir göndər Allaha u-

laşmaktır. Bir başqası çıxıb bunları irəli sürür: Dini öhdəçiliklər,

insanın kamal səviyyəsinə çatması üçün qoyulmuşlardır. Məqsədə

çatmaq surətiylə kamal səviyyəsinə çatıldıqdan sonra, öhdəçiliklərin

mənas(n)ı qalmaz. Kamil insan üçün təklif (dini öhdəçiliklər)

gərəksizdir.

Halbuki Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) zamanında, İslamın nəzərdə tutduğu

bütün hökmlər, bütün həddlər və dini siyasətlər suveren idi

və tətbiq olunmaqda idi. Heç kim bunlara zidd bir hərəkət

edə bilməzdi. İstisnasız hər kəs bu hökmlərin və qanunların gərəyini

etmək vəziyyətində idi. Nə oldusa, Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfa

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 297

tından sonra oldu. İslami hökumətlər əliylə hər gün bir hökm

qüvvədən qaldırıldı. Gün be gün İslamın praktik həyata bağlı

hökmləri sanki yonulurdu. Qüvvədən qaldırılan heç bir hökm,

tətbiq olunmayan heç bir hədd yoxdur ki, bunları qüvvədən qaldıranlar,

bunları tətbiq etməyənlər belə bir bəhanə irəli sürmüş

olmasınlar: Din, ancaq dünyanın islahı və insanların mənfəəti üçün

göndərilmişdir. Bu səbəbdən, dinin qarşısında bizim nəzərdə tutduğumuz

hökm və ya rəftar, Bu gün üçün insanların mənfəətinə daha uyğundur.

Gedə gedə bu cür iddialar və tətbiqlər bunu dəmə nöqtəsinə

gəlib söykən/dözdü: "Dinin tək məqsədi, dünyanın islahıdır. Din vasitəsilə

dünyanın abadlıq edilməsidir. Bu günki dünya konjonktürü, dini

siyasətləri həzm edəcək vəziyyətdə deyil. Tam tərsinə, Bu gün üçün

müasir sivilizasiyanın təsdiqlədiyi qanunlar edib tətbiq etmək lazımdır."

Daha irəli gedilərək yenə bunu da söylədilər: "Dini tətbiqlər,

dinin nəzərdə tutduğu əməlləri etmək, ürəyin təmizlənilməsi, onun quruluşçu

bir düşüncəyə və iradəyə yönəldilməsi üçündür. İctimai təhsildən

keçmiş, xalqa/halqa xidmət düşüncəsi ilə inkişaf etmiş nəfslərin dəstəmaz,

qüsl, namaz və oruc kimi dini təmizləmə üsullarına ehtiyacı

yoxdur."

Ədədləri sayılmayacaq qədər çox olan bu və bənzəri düşüncələr

üzərində düşündüyün və bir də: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar,

fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına

uyğunlaşdırar." ayəsini göz qarşısında saxladığın zaman, yuxarıda

etdiyimiz qiymətləndirmənin doğruluğundan şübhə etmədiyin

kimi, İslamı və Müsəlmanları can evindən vuran o qədər fitnə və

mihnetin ancaq təşbehlilərə uyğun gəlmək və Quranı şərh etməklə

mümkün ola bildiyinə qərar verərsən.

Qurani Kərimin -doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər-

bu mövzuda üzərində israrla dayanmasının və təşbehlilərə uyğun gəlməyi,

fitnə çıxarmağı məqsəd qoymağı, şərhə sapmağı, bəzi ayələri

inkar etməyə getməyi və Allahın ayələrini şərhlərkən həddi aşmağı,

onlar haqqında bir məlumata söykən/dözmədən danışmağı və şey

298 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

tanın addımlarına uyğun gəlməyi möhkəm möhkəmə qadağan etməsinin səbəbi bu olsa

lazımdır. Çünki Qurani Kərimin mesajını əsl cəhətdən sapdıracaq,

təməllərindən birini yıxaraq dinin bünyəsinin yox olmasına

səbəb olacaq xüsuslarda digər mövzulardan fərqli bir şəkildə sərt

reaksiya verməsi, onun ifadə tərzinin bir xüsusiyyətidir. Kafirləri dost

əldə etməyi qadağan edərkən, qohumları (Peyğəmbərin Əhli Beytini)

sevməyi əmr edərkən, Peyğəmbərimizin xanımlarının evlərində

oturmaları haqqında bəzi şərhlərə yer verərkən, faizlə rəftar

etməyi qadağan edərkən və din üzərində tək söz halında olunmasının

gərəyini və bənzəri şeyləri vurğularkən hamı/həmişə bu şiddətli rəftarını,

bu sərt ifadəsini seçmişdir.

Dünyaya bağlanmaqdan, dünyəvi dəyərlərə yapışıb qalmaqdan

və həvəsə uyğun gəlməkdən qaynaqlanan ürəklərdəki sürüşmə meyli və

fitnə çıxarma arzusu, ancaq qiyamət gününün xatırladılması ilə

xərcilə bilər və ortadan qaldırıla bilər. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurur: "İstək və ehtiraslara (hevaya) uyğun gəlmə; sonra səni

Allahın yolundan sapdırar. Şübhəsiz Allahın yolundan sapanlara,

hesab gününü unutmalarından ötəri

şiddətli bir əzab vardır."

(Sad, 26) Buna görə Quranı Rəblərinin məmnun olmayacağı

şəkildə

şərh etməkdən qaçınan elmdə dərinləşənlərin sözlərinin sonunda

buna işarə etdiklərini görürük: "Rəbbimiz, sən mütləq insanları

özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan.

Doğrusu Allah vadindən dönməz."