Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

7- Sənə kitabı endirən Odur. Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir

ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə təşbehlidir. Ürəklərində

bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan

təşbehli olanına uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası

bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə: "Biz ona inandıq, bütünü

33............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Rəbbimizin qatındandır" deyərlər. Təmiz ağıl sahiblərindən başqası

öyüd al/götürüb-düşünməz.

8- Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə

və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən, ən çox

hədiyyə edənsən.

9- Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan

bir gündə yığacaqsan. Doğrusu Allah, vadindən dönməz.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 34

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

(Al/götürü İmran / 7) "Sənə kitabı endirən Odur...." Uca Allah burada,

peyderpey endirməyi ifadə edən "endirmə" sözü yerinə, bir dəfədə endirməyi ifadə

edən "inzal" sözünü istifadə etmişdir. Çünki, bu izahatdan məqsəd,

endirilən kitabın bütününün bəzi ümumi xüsusiyyətlərinin və xüsusiyyətlərinin

açıqlanmasıdır. Bu xüsusiyyət, Allah tərəfindən endirilən kitabın

bir qisimi möhkəm və bir qisimi də yenə möhkəm ayələrə söykən/dözərək

açıqlana bilən təşbehli ayələr ehtiva etməsidir. Kitab bu baxımdan

bir bütün olaraq ələ alınmışdır. Fərqli və çox parçaları olduğuna

baxılmamışdır. Bu səbəbdən endirmə yerinə inzal sözünün istifadə edilmiş

olması daha uyğun düşmüşdür.

"Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir ki, onlar kitabın anasıdır. Digərləri

isə təşbehlidir." "H. k. m" maddəsinin təməli, bir şeyin özünü

ifsad edən, bölən ya da pozan şeyləri maneə törədici bir vəziyyətdə

olmasını ifadə edər. "İhkam və təhkim" (sağlamlaştırma), qərar

vermə və mühakimə mənasını verən "hökm", tam məlumat, qəti və

faydalı elm demək olan "hikmət" və atın düzümü mənasında istifadə edilən

"hekmet" sözləri buradan gəlir. Görüldüyü kimi bu kökdən

törəyən sözlərin hamısında önləyicilik və möhkəmlik mənas(n)ı

əsas alınmışdır. Belə də deyilmişdir: Bu kök, quruluşçuluq və islahatçılıq

mənas(n)ı ilə birgə maneə törətmə mənasına dəlalət edər.

Burada, möhkəm ayələrin sağlamlaştırılmış olmasından

nəzərdə tutulan məna, onların ehtiva etdikləri mənada, təşbehli

ayələrdə olduğu kimi, bir bənzəmənin ol/tapılmayışıdır. Hərçənd uca

Allah bir yerdə kitabını ayələri sağlamlaştırılmış bir kitab olaraq

xarakterizə edilir: "Bu, ayələri möhkəm qılınmış, sonra hökm və

hikmət sahibi və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən bir

bir açıqlanmış bir kitabdır." (Hud, 1) Lakin bu ayədə, möhkəm

qılınmışlıqdan sonra, bir-bir açıqlanmaqdan danışılır ki, bu

möhkəm qılınmışlıqla, kitabın endirilmədən əvvəlki bir vəziyyətinin

nəzərdə tutulduğunu göstərər. Kitabın bir bütün olaraq, bölünməmiş və

35............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

diğini göstərər. Kitabın bir bütün olaraq, bölünməmiş və ayələr

şəklində endirilməmiş halı yəni. Bununla kitabın bölünmədən əvvəlki

möhkəmliyi nəzərdə tutulmuşdur. Bu səbəbdən haqqında danışılan möhkəmlik,

kitabın ümumisinin bir xüsusiyyəti olaraq təqdim edilir. Ancaq burada, bəzi

ayələrinin, digər bəzisindən fərqli olaraq möhkəm və möhkəm qılınmış

olması, yəni mənasında bənzəmə ünsürünün ol/tapılmaması

vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur.

Digər bir ifadəylə: "Ondan, bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar

kitabın anasıdırlar. Digərləri isə təşbehlidir." ayəs(n)i, kitabın

ayələrinin möhkəm və təşbehli deyə iki hissəyə ayrıldığı

şəklində bir məna ehtiva etdiyi üçün, bundan hərəkətlə, bu möhkəmliklə kitabın

hamısı üçün etibarlı olan və "Bu ayələri möhkəm qılınmış bir kitabdır."

ayəsində vurğulanan möhkəmlikdən fərqli bir möhkəmliyin

nəzərdə tutulduğunu anlamış olduq. Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə

haqqında danışılan təşbehlilik: "Təşbehli, ikili bir kitab..." (Zumər,

23) ayəsində olduğu kimi kitabın ümumisi üçün etibarlı olan bir xüsusiyyət

olaraq təqdim edilən təşbehlilikdən fərqli bir vəziyyətə işarə etməkdədir.

Möhkəm ayələr kitabın anası olaraq xarakterizə edilmiş.

Ümm=ana sözü, mənasının əsli etibarilə bir şeyin döndüyü yer/yeyər

və şeyi ifadə edər. Bu ayələrin bu şəkildə xarakterizə edilmiş olması,

sırf təşbehli ayələrin bunlara döndüklərindən ötəridir. Bu halda

kitabın bir qisimi, yəni təşbehli ayələr, digər bir qisiminə,

yəni möhkəm ayələrə dönər. Buradan anlayırıq ki: "Ümm-ül kitap=

kitabın anası" cümləsindəki izafə və tamamlama, "ümm-ül

atfal=çocukların anası" cümləsində olduğu kimi "lam" mənasını

ifadə etməz. Tam tərsinə, burada("ımın" ədatını ifadə edən) bizim:

"Nisa-ül kavm=kavmin qadınları" və "küdema-ül

fükaha=fıkıhçıların irəli gələnləri" deməmiz kimi bir vəziyyət söz mövzusudur.

Buna görə, kitab bəzi ayələr ehtiva etməkdədir ki, bu ayələr

digər bəzisinin anası mövqesindədir. Ana sözünün çoxluq deyil

də tək olaraq istifadə edilmiş olması, möhkəm ayələrin bir-birlərin

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................36

deyil fərqli olmadıqlarını, bir-birləriylə uyğun və qaynaşmış olduqlarını

göstərər.

Ayəs(n)i kərimədə möhkəm ifadəsinə qarşılıq olaraq "Digərləri

isə təşbehlidir" ifadəsi istifadə edilmişdir. Teşabüh, yəni bənzəmə,

bir-birindən fərqli olan şeylərin bəzi xüsusiyyət və keyfiyyətdə birləşmələri

deməkdir. Uca Allah bir yerdə bütün kitabını bu şəkildə xarakterizə etmişdir:

"Allah, təşbehli ikili bir kitab olaraq sözün ən gözəlini

endirdi. Rəblərinə qarşı içləri titrəyərək qorxanların ondan

dəriləri ürpərər." (Zumər, 23) Burada, qətiliklə kitabın ayələrinin

ifadə tərzinin gözəlliyi və üslubunun möhkəmliliyi, gerçəkləri və

hikmətləri açıqlayıcılığı, açıq-aşkar haqqa yönəldən xüsusiyyətdə olması

etibarıyla tam bir uyğunlaşma göstərmələri və bənzərlik ifadə etmələri nəzərdə tutulur.

Ayədə iştirak edən bəzi ifadə qeydləri də buna dəlalət edər.

Bu halda ayədə keçən təşbehlilik bütün kitab üçün etibarlı olan

bir xüsusiyyətdir.

Amma təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə söz mövzusu olan

təşbehliliyə gəlincə, bunun qarşısında "Ondan, bir qisim ayələr

möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdırlar." ifadəsi istifadə edilmişdir.

Yanında ürəklərində əyrilik ol/tapılanların fitnə çıxarmaq və şərhə

getmək üçün onlara uyğun gəldiklərinə işarə edilir. Bütün bunlar göstərir

ki, təşbehli ifadəsi ilə bir ayənin yalnız duyul/eşidilməsi ilə dinləyici

tərəfindən aydın olmaması vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur. Dinləyici,

bir o məna bir bu məna arasında gedib gəlir, ta ki kitabın möhkəm

olan qisimlərinə baş vurana qədər. Bununla o ayələrin an-

lamı diqqətə çarpanlıq qazanar, açıqlığa qovuşar. Beləcə təşbehli olan

bir ayə, möhkəm olan bir başqa ayənin vasitəsilə möhkəmləşər.

Möhkəm ayəsə, özbaşına möhkəmdir. Məsələn: "Rəhman

ərşə ekvator etdi." (Taha, 5) ayəsini bir insan ilk dəfə duy/eşitdiyində,

mənasını tam olaraq qavraya bilməz, bəzi

şeylərlə qarışdırar. Lakin: "Heç bir şey ONun bənzəri deyil." (Şura, 11)

ayəsinə müraciət etdiyində əvvəlki ayənin mənas(n)ı, zehinində diqqətə çarpanlıq qazanar, mənas(n)ı

oturar. Bunun, uca Allah üçün muhal olan cisim olmanın bir gərəyi

37 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olaraq bir məkana yerləşmədən və bir yerə söykən/dözmədən mülkə

suveren olma və bütün varlıqları əhatə etmə mənasında istifadə edildiyini

qavrayar.

Eyni vəziyyət "Rəbbinə baxar" (Qiyamət, 23) ayəs(n)i üçün də etibarlıdır.

Ancaq: "Gözlər ONU görməz, amma O gözləri görər." (Ən'am, 103)

kimi bir ayəyə müraciət edildiyində, bu baxma ilə maddi mənada

bir baxmanın nəzərdə tutulmadığı aydın olar.

Eyni şəkildə, mensuh bir ayələ nasih bir ayə müqayisə edildiyi

zaman, mensuh ayədən nasih ayələ məhdud olan bir hökmün nəzərdə tutulduğunu

görərsən.

Möhkəm və təşbehli anlayışıyla ifadə edilən və bu ayənin

ümumisindən qəbul edilən sadə məna budur: "Sənə kitabı endirən Odur.

Ondan, bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdırlar.

Digərləri isə təşbehlidir." Çünki, Quranın bütününün

təşbehli olduğu fərz edilsə belə, bu ayə möhkəmdir.

Əgər bu ayə də təşbehli isə, bu vəziyyətdə Quranın bütün

ayələri təşbehli hökmünə girər. "Ondan, bir qisim ayələr..."

şəklində başlayan bölünmə etibarsız olar və "Onlar kitabın anasıdır"

ifadəsinin ortaya qoyduğu problemi həll etmə yersiz olar. "Bilən bir

qövm üçün, ayələri açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir kitabdır; bir

müjdəçi və xəbərdarlıqçı olaraq -göndərilmişdir-..." (Fussilət, 3-4) ayəsindəki

şərh təsdiqlənməmiş olar. "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca

düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı,

şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar."

(Nisa, 82) ayəsindəki dəlil yerini tapmamış olacaqdı. Bunun kimi,

Quranın nur, hidayət, şərh, bəyan, açıq və zikr olduğunu vurğulayan

bir çox ayə, məqsədinə çatmamış olacaqdı.

Qaldı ki, Quranı başdan sona qədər araşdıranlar, onda obyektiv

bir qarşılığı olub da mənasını ifadə etməyən və məqsədini ortaya

qoymayan bir ayənin olmadığından şübhə etməzlər. Tam tərsinə,

obyektiv bir qarşılığı (madlulu) olmayan hər hansı bir ayədən söz

edilə bilməz. Bu ya, ifadələrin mahiyyətini bilən hər kəsin qəbul edəcəyi

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................38

tək bir qarşılıq və mənadır ya da bir-birinə qarışmış bir neçə qarşılıqdır.

Bir-birinə qarışmış olan bu qarşılıqların da ayənin gerçək

məqsədini ehtiva etmələri bir zərurətdir. Əks halda bilindiyi kimi

bütün məna pozular, bir şeyə dəlalət etmə xüsusiyyəti ortadan qalxar.

Ayənin məqsədinin gerçək qarşılığı olan bu tək məna və qarşılıq

zəruri olaraq, yaradıcının varlığı, təkliyi, peyğəmbərlərin göndərilişi,

hökmlərin konuluşu və axirət həyatı kimi Quranda qəti bir

dillə vurğulanan təməl prinsiplərə xarici ola bilməz. Əksinə, bunlara

uyğun olar. Çünki belə bir məna daşımasını tələb edən, onu

ortaya çıxaran və olabiləcək olan dəyişik mənalar arasında gerçək

məqsədin diqqətə çarpanlaşdırmasını təmin edən bu təməl prinsiplərdir.

Quranın bir qisimi, digər bir qisiminin açıqlayıcısı, bir qisimi,

digər bir qisiminin təməl dayağı mövqesindədir.

Bir kimsə bu şərhlərdən sonra, Quranı araşdırarkən: "Ondan

bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri

isə, təşbehlidir." ifadəsinə rast gəlsə, möhkəm ilə Quranın

qəti olaraq ortaya qoyduğu təməl prinsipləri ehtiva edən, təşbehli

ilə də mənas(n)ı, bu təməl prinsiplərə görə diqqətə çarpanlıq qazanan, dəqiq-

leşen ayələrin nəzərdə tutulduğundan şübhə etməz.

Əgər naxış/desən ki: Dərinliklərə kök salmış təməllərin və ondan

ayrılan budaqların ol/tapıldığı bir yerdə budaqların köklərə dönük olması

şübhə edilməyən bir gerçəkdir. Bu həm Quran üçün, həm də başqa

şeylər üçün etibarlı olan bir xüsusdur. Ancaq bu vəziyyət bənzəməyi

(teşabühü) tələb etmir. Bu halda, belə bir istifadənin məqsədi

nədir?

Mən deyərəm ki: Burada iki məqsəddən biri söz mövzusudur. Çünki

Quranın təqdim etdiyi məlumatlar iki hissəyə ayrılır: Bunların bir qisimi uca

məlumatlardır ki maddi duyul/eşidilərin kənarındadırlar. Sıravi anlayışlar,

onlarla qarşılaşdıqlarında, maddi cismani hökmlə maddi cismani

olmayan hökm arasında gedib gəlirlər. Bu ifadələrdə olduğu kimi:

"Çünki sənin Rəbbin həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Şəfəq, 14)

"Rəbbin gəldiyi zaman..." (Şəfəq, 22) Bu ayələr oxunduğunda, so

39............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

mut hökmləri qəbul etməyə alışmış olan zehin, dərhal cisimlərə xas

xüsusiyyət və xüsusiyyətləri ehtiva edən mənaları qəbul edər/hisslər və düşünər. Ancaq

bu vəziyyət, mövzuya bağlı olaraq, maddilik və cismanilik hökmünü

ortadan qaldıran təməl prinsiplərə müraciət edildiyi anda ortadan

qalxar. Bu qiymətləndirmə, fizika sonrası, duyğulardan aşan bütün məlumatlar

və araşdırmalar üçün etibarlı olan bir qanundur. Sırf Qurani Kərimə

xas bir vəziyyət deyil. Uca məlumatlar ehtiva edən təhrif edilməmiş səmavi

kitablar üçün də bu vəziyyət etibarlıdır. Yenə fəlsəfənin ilahiyyata

bağlı araşdırmalarında da bu vəziyyət ol/tapılar. Qurani Kərim dəyişik

bir üslubla bu gerçəyə işarə etmişdir: "Allah, göylərdən bir su

endirdi də dərələr öz miqdarın tərəfindən o su ilə çağlayıb axdı." (Rə'd,

17) "Həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir

Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır;

çox ucadır, hikmət sahibidir." (Zuxruf; 3-4)

Bir qisimi də ictimai qanunlara və detal xüsusiyyətli hökmlərə

əlaqəndir. Quranın ehtiva etdiyi məlumatların bu qisimi, yasamayı tələb edici

məsləhətin dəyişməsinə paralel olaraq nasih və mensuh kimi faktları

əhatəsinə al/götürməsi bir tərəfdən, Quranın hissə hissə enməsi

də digər bir tərəfdən, ayələrində teşabüh və bənzəmənin olmasını

tələb etmişdir. Təşbehli olan ayələr, möhkəm olanlara,

mensuh olan ayələr də nasih olanlara çevirilmək surətiylə,

teşabüh və bənzəmə vəziyyəti ortadan qalxar.

"Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək

üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar." Ayənin orijinalında olan

"zeyğ" sözü, doğrudan sapma deməkdir. Bu, ürəyin

narahatlığının və çətinliklər içində olmasının zəruri bir

nəticəsidir. Ayənin sonundakı, əleyhdar rəftarı izah edən ifadədə buna

bağlı bir ipucu vardır: "Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq,

bütünü rəbbimizin qatındandır." Çünki ayə, insanların möhkəm və

təşbehli ayələriylə Quran qarşısındakı rəftarlarını təsvir etməkdədir.

Buna görə, bəzi insanların ürəklərində əyrilik vardır. Bunlar

haqqdan sapma meylinə sahib ürəkləri narahat olan kəslərdir.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ...............................................................................40

Bu səbəbdən fitnə çıxarmaq və olmadıq şərhlərə vəsait tapmaq

üçün təşbehli ayələrin arxasına düşərlər. Bir qisim insanlar isə,

elmdə dərinləşmişlər. Ürəkləri dayanılmış, sabitliyə qovuşmuşdur.

Tutum və davranışlarına möhkəm ayələrin ehtiva etdiyi qanunları əsas

al/götürər, təşbehli ayələrə də inanarlar. Bu vaxt, uca Allahdan,

özlərini hidayətə çatdırdıqdan sonra ürəklərini sürüşdürməməsini

diləyərlər.

Buradan anlayırıq ki: Təşbehli ayələrin arxasına düşmək

ifadəsiylə, əməli bir izləmə nəzərdə tutulmuşdur, onlara iman etmə deyil.

Bu səbəbdən, təşbehli ayələrə uyğun gəlməyə yönəldilən tənqid və tənqid,

onları möhkəm ayələrə çevirmədən izləməyə istiqamətlidir. Əksinə

təqdirdə, bu vəziyyətdə təşbehli ayələr deyil gerçəkdə, möhkəm

ayələr izlənililmiş olar və möhkəm ayələrə yönəlmə tənqidə təbii/tabe

tutulmaz.

Fitnə çıxarmaqdan məqsəd, insanları sapdırma məqsədini daşımaqdır.

Çünki, fitnə anlayışı məna etibarıyla sapdırma anlayışıyla

yaxındır. Bu səbəbdən bu ayədə uca Allah bizə bu mesajı verir:

Ürəklərində sapma meyli olan insanlar, təşbehli ayələrin

arxasına düşməklə, insanları Allahın ayələrindən sapdırmağı

məqsəd qoyurlar. Bundan daha da əhəmiyyətlisi, Quranın şərhini ələ keçərmək

və o mövzuda məlumat əldə etmək, halal və haram hökmlərinin

qaynağını bilmək və beləcə dinin möhkəm və açıq-aşkar əmrlərinə

təbii/tabe olmanın gərəksizliyini vurğulayaraq bir addım kənarda Allahın

dininin tamamilə ortadan qaldırılmasını təmin etməyi məqsəd qoyurlar.