Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Şərh sözünün kökü "evl"dir. Bu kökün mənasında diqqətə çarpan

olan ünsür dönmə mənasıdır. [Şərh isə çevirmə mənasını ifadə

edər.] Buna görə təşbehli ayələri şərh etmək, onları dönük olduqları

qaynaqlara çevirmək deməkdir. Quranın şərhi də, Quran

təlimlərinin alındığı əsl qaynaqlardır.

Uca Allah kitabının dəyişik yerlərində "şərh" sözü istifadə etmişdir.

Məsələn bir ayədə belə buyurulur: "And olsun, biz onlara

bir kitab gətirdik; iman edəcək bir birliyə bir hidayət və rah

41........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

met olmaq üzrə bir məlumata söykən/dözərək onu müxtəlif formalarda

açıqladıq. Onlar onun şərhindən başqasına baxmazlarmı? Onun

şərhinin gələcəyi gün, daha əvvəl onu unudanlar, deyəcəklər ki:

Həqiqətən Rəbbimizin elçiləri bizə haqqı gətirmişlər idi." (Ə'RAF, 5253)

Yəni elçilərin Allahın onların gerçək mövlaları olduğu, ONun

xaricində qulluq təqdim etdikləri və çağırdıqları saxta ilahlar və çağırılarının

batil olduğu, peyğəmbərliyin və dinin haqq olduğu, Allahın

qəbirlərdə olanları dirildəcəyi barəsində vermiş olduqları xəbərlərin

hamısı haqqdır. Qısacası qiyamət günü, Peyğəmbərin eşitdirdikləri

bu şeylərin gerçəyi və haqq olduğu ortaya çıxacaq.

Bundan ötəridir ki bəziləri

belə demişlər: Bu ayədə sözü

edilən şərh, doğru xəbərin üst-üstə düşdüyü zehin xarici objedir. Eynilə, qiyamət

günü müşahidə edilən hadisələr kimi ki onlar peyğəmbərlərin, rəsulların

və kitabların xəbər verdikləri şeylərin üst-üstə düşdüyü objelerdir.

Bunu bu sözlər rədd edər: Bu mənada şərh, ancaq sifətlərdən,

bəzi hərəkətlərdən və qiyamət günü meydana gələcək hadisələrdən söz

edən ayələrə xas bir termin olaraq istifadə edilər. Hökmlərin konuluşunu

mövzu əldə edən ayələr isə; bunlar inşas(n)ı ifadələrdir, objeler dünyasında

obyektiv qarşılıqları yoxdur. Eyni

şəkildə, ağılın açıq-aşkar hökm

verdiyi bəzi əxlaqi qanunlar da bu əhatə girər ki, bunların da

şərhləri bərabərindədir. Yenə peyğəmbərlərin hekayələrinə və keçmiş

cəmiyyətlərin başından keçən hadisələrə işarə edən ifadələr də elə.

Bunların şərhləri, bu mənasıyla daha əvvəldir və qiyamət gününə

qədər təxirə salınmaz. Halbuki adı çəkilən ayə, şərh faktını kitabın

bütününə izafə edir, müəyyən bir qisim ayələrinə deyil.

Bu ayə te adı çəkilən ayəyə bənzəyir: "Bu Quran Allahdan başqası

tərəfindən yalan olaraq uydurulmuş deyil… Yoxsa: "Bunu

özü yalan olaraq uydurdu" mu deyirlər?… Xeyr, onlar elmini

əhatə edə bilmədikləri və özlərinə hələ şərhi gəlməmiş bir şeyi

yalanladılar. Onlardan əvvəlkilər də belə yalanlamışlar idi. Zülm edənlərin

necə bir nəticəyə uğradıqlarına bax." (Yunus, 37-39) Gö

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ...................................................................................42

rüldüğü kimi, bu ayələrdə də şərh faktı kitabın bütününə izafə edilmişdir.

Bundan ötəri bəziləri

bu qiymətləndirmələrdə ol/tapılmışlar:

Şərh, konkret və zehin xarici bir faktdır. Danışma buna söykənən olaraq

reallaşar. Verilən xəbərlə əlaqədar olaraq şərh, zehin xarici reallıq haqqında

verilən məlumat və hadisədir. Bu zehin xarici fakt, peyğəmbərlərin

hekayələri və keçmiş ümmətlərə bağlı xəbərlər kimi, keçmişdə ola bildiyi

kimi, Allahın sifətlərindən, adlarından, vədlərindən və

qiyamət günü ortaya çıxacaq şeylərdən danışan ayələrdə ifadəsini

bulan gələcəkdəki faktlar da ola bilər. İnşas(n)ı ifadələrin sözgəlişi

hökmləri ehtiva edən ayələrin şərhi isə, objeler dünyasında reallaşan

məsləhətlərdir. Bu ayədə olduğu kimi: "Ölçdüyünüz zaman

ölçünü tam yapış və dümdüz bir çəki/tərəziylə çəki/tərəzin; bu, daha xeyirlidir

və şərh (nəticə) baxımından daha gözəldir." (İsra, 35) Çünki

ölçünü tam tutmanın və çəki/tərəzini doğru dartmanın şərhi, bu rəftarın

cəmiyyətə dönük məsləhətidir ki, bundan insan cəmiyyətinin doğru

istiqamət üzrə həyatını davam etdirməsi nəticəs(n)i doğular.

Bu fikirdə bir neçə baxımdan əsassızlıq vardır:

Birincisi: Bu ayənin zahirindən, şərh faktının zehin xarici hadisə

olduğu və konkret bir fəaliyyət olaraq diqqətə çarpanlaşdığı və insanların

obyektiv dünyadakı hərəkətlərinə -ki burada ölçümün tam olaraq edilməsinə

və çəki/tərəzinin əskiksiz reallaşdırılmasına- terettüp etdiyi

aydın olmaqdadır. "Ölçdüyünüz zaman ölçünü tam yapış..." ifadəsi

nin ehtiva etmiş olduğu teşrii əmr və qanunuma ilə əlaqədar bir vəziyyət söz

mövzusu deyil. Bu halda şərh, zehin xarici obyektiv bir hadisədir və başqa

bir obyektiv faktın mərcis(n)i və çevril yeri mövqesindədir. Bu səbəbdən,

ayələrin (keçmiş və gələcəyə bağlı xəbərlərdə olduğu kimi)

zehin xarici mənalara köçürücü olmasına və yaxud (inşas(n)ı ifadələrdə

olduğu kimi) şərhləri olan hərəkət və ya zehin xarici faktlara işarə etmələrinə

söykən/dözərək Quran ayələrinin şərhi ol/tapıldığını söyləmək,

gerçək mənada ayələrin özü deyil də onlarla elin idili olan

şeyləri, şərh faktıyla xarakterizə etməkdir.

43........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İkincisi: Hərçənd şərh, bir şeyin mərcis(n)i və tərəfinə döndüyü nöqtədir;

ancaq bu, xüsusi bir çevir. Tərəfinə dönülən hər şey, şərh

mənasını ifadə etməz. Məsələn, başçısı olan kimsə başçısına

dönər və ona müraciət edər; ancaq bu onun şərhi deyil. Ədəd də "bir"ə

çevirilər, ancaq "bir" də onun şərhi sayılmaz. Bu səbəbdən şərh,

xüsusi bir mərci və dönülən yerdir, mütləq mənada bir çevril yeri

mənasını ifadə etməz. Musa və Xıdır (salam üzərlərinə olsun) hekayələriylə

əlaqədar ayələr də buna dəlalət etməkdədir: "…İndi sənə

üzərində səbir göstərməyə güc çatdıra bilmədiyin şeylərin şərhini xəbər

verəcəyəm." (Kəhf, 78) Bu ayə də eyni anlama işarə etməkdədir:

"İşdə, sənin səbir göstərməyə güc çatdıra bilmədiyin şeylərin şərhi

budur." (Kəhf, 82)

Xıdırın Musaya xəbər verdiyi şeylər, üç xüsusla əlaqədar olaraq

sərgilədiyi hərəkətlərə bağlı surətlər və ünvanlardır ki Musa bu surət

və ünvanlardan xəbərsiz idi. Bunların yerinə, söz mövzusu üç yerdə

də etirazını tələb edici başqa surətlər və ünvanlar təsəvvür etmişdi.

Bu üç hadisəyə bu ayələrlə işarə edilir: "Necə ki bir gəmiyə minincə,

o bunu deşdi." (Kəhf, 71) "Necə ki bir uşaqla qarşılaşdılar, o

dərhal tutub onu öldürdü." (Kəhf, 74) "Nəhayət bir qəsəbəyə gəlib

yemək istədilər, lakin qəsəbə xalqı onları konuklamaktan qaçındı.

Ondan yıxılmağa üz tutmuş bir divar tapdılar; dərhal onu

tikdi." (Kəhf, 77)

Musanın (ə.s) bu üç hadisədə qəbul etdiyi və gördüyü surət və

ünvanlar bunlardır: "İçindəkiləri batırmaq üçünmü onu deşdin?

And olsun sən çaşdırıcı bir iş etdin." (Kəhf, 71) "Bir cana qarşılıq

olaraq olmadan, tərtəmiz bir canımı öldürdün? And olsun sən,

çirkin bir iş etdin." (Kəhf, 74) "Əgər istəsəydin həqiqətən buna

qarşılıq bir ödəniş ala bilərdin." (Kəhf, 77)

Xıdırın bu hadisələrə bağlı olaraq göstərdiyi şərhlər isə bunlardır:

"Gəmi, dənizdə işlə/çalışan yoxsulların idi. Onu qüsurlu etmək

istədim, çünki irəlidə hər gəmini zorbalıqla ələ keçərən bir kral

vardı. Uşağa gəlincə; onun ana və atası mömin kəslər idi.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .....................................................................................44

Bundan ötəri, onun özlərinə azğınlıq və inkar çətinini istifadə etməsindən

narahatlıq edib-qorxduq. Beləcə, onlara Rəblərinin

ondan təmiz olmaq baxımından daha xeyirlisi, mərhəmət baxımından

də daha yaxın olanını verməsini dilədik. Divar isə, şəhərdə

iki yetim uşağın idi. Altında onlara aid bir xəzinə vardı;

ataları saleh biriydi. Rəbbin dilədi ki, onlar yetkinlik çağına çatsınlar

də Rəbbindən bir rəhmət olaraq öz xəzinələrini çıxarsınlar."

(Kəhf, 79-82) Daha sonra Hz. Musanın bütün etirazlarını cavablandıracaq

xüsusiyyətə sahib bir cümlə dedi: "Bunları mən özlüyümdən

etmədim." (Kəhf, 82)

Görüldüyü kimi, bu ayələrdə keçən şərh anlayışı ilə bir şeyin

öz obyektiv qarşılığına və konkret ünvanına çevirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Dayaq atmanın tərbiyəyə və hacamat etmənin müalicəyə

çevirilməsi kimi; təbii/tabe, "Zeyd gəldi" şəklindəki sözümüzün

Zeydin obyektiv dünyadakı gəlişi hadisəsinə çevirilməsi deyil.

Şərh anlayışı Yusuf hekayəsində bir neçə dəfə buna yaxın bir

mənada istifadə edilmişdir: "Hanı Yusuf atasına: Atacığım, həqiqətən

mən, yuxumda on bir ulduz, günəşi və ayı gördüm; mənə səcdə

etməkdələrkən gördüm, demişdi." (Yusuf, 4) "Atasını və anasını

taxta çıxarıb oturtdu; onun üçün səcdəyə bağlandılar. Dedi ki: Ey

atam, bu, daha əvvəlki yuxumun şərhidir. Doğrusu Rəbbim onu

gerçək etdi." (Yusuf, 100)

Hz. Yusufun daha əvvəl gördüyü yuxunu, ana-ata və

qardaşlarının özünə səcdə etmələrinə dönük olması, heç cür

çevirmə olsa belə, məsələn bənzərə çevirilməsi növünün

əhatəsinə girər.

Eyni

şəkildə bu ayələri də bu şəkildə qiymətləndirə bilərik: "Hökmdar:

Mən yuxumda yeddi qidalı inək görürəm, onları yeddi

zəif inək yeyir; bir də yeddi yaşıl başaq və digərləri isə qupquru.

Ey qabaqda gələnlər, əgər yuxu şərh edirsinizsə mənim bu yuxumu

həll edin, dedi. Dedilər ki: Bunlar karmakarışık xülyalardır. Biz

belə xülyaların şərhini bilənlər deyilik. O iki adamdan xilas olmuş

45......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olanı, nə qədər zaman sonra xatırladı və: "Mən bunun şərhini sizə xəbər

verərəm, dərhal məni zindana göndərin" dedi. (Zindana gedib:)

Yusuf, ey doğru şifahi/sözlü insan... Yeddi qidalı inəyi yeddi zəif inəyin

yediyi və yeddi yaşıl başaqla digərləri quru olan yuxu mövzusunda

bizə fətva ver... Dedi ki: Siz yeddi il, əvvəllər kimi əkin, yediyinizin

az bir qisimi xaricində, biçdiklərinizi başağında buraxın. Sonra bunun

arxasından çətinlikli yeddi il gələcəkdir, saxladığınız az bir miqdar

xaricində, daha əvvəl yığdığınızı yeyib bitirəcək." (Yusuf, 43

48)

Aşağıdakı ayələr də buna nümunə meydana gətirməkdədir: "Onunla

birlikdə iki gənc də zindana girmişdi. Biri: "Mən yuxumda özümü

şərab sıxırkən gördüm" dedi. O biris(n)i: "Mən də özümü başımın

üstündə çörək daşıyırkən gördüm; quş da ondan yeməkdə idi"

dedi. Bunun şərhindən bizə xəbər ver. Doğrusu biz səni, yaxşılıq edənlərdən

görməkdəyik... Ey zindan yoldaşlarım, ikinizdən biri

əfəndisinə şərab içirəcək, digəri isə asılacaq, quş onun başından

yemək. İşdə haqqında soruşduğunuz iş, dəqiqləşmişdir." (Yusuf, 36

41)

Surənin axışı içində şərh sözü bir neçə dəfə daha

istifadə edilməkdədir: "Sözlərin şərhindən sənə öyrədəcək." (Yusuf, 6)

"Ona sözlərin şərhini öyrədək." (Yusuf, 21) "Mənə sözlərin

şərhindən öyrətdin." (Yusuf, 101)

Yusuf hekayəsinin axışı içində şərh anlayışı keçdiyi hər yerdə,

yuxunun dönük olduğu hadisələr mənasında istifadə edilmişdir. Yuxular,

yatan insanın uyğun bir şəkildə gördüyü şəkillər və nümunələrdir.

Bu vəziyyətdə şərhin, [hadisələrin] şərhi olana [yəni yuxulara] nisbəti,

mənanın özü vasitəçiliyi ilə diqqətə çarpanlaşdığı surətlə olan nisbətinə

və canlı həqiqətin özü vasitəsilə sərgiləndiyi və göründüyü

örnəklə olan nisbətinə bənzər. Hz. Musa və Hz. Xıdır hekayəsində

toxunduğumuz hadisələr də bu çərçivədə ələ alınmalıdır. Yenə bu ayədə

də məsələ bu tərzdə ələ alınmışdır: "Ölçdüyünüz zaman ölçünü

tam yapış... bu, şərh baxımından daha gözəldir." (İsra, 35)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .......................................................................................46

Qiyamətlə əlaqədar ayələr üzərində düşünüldüyü zaman, bu

ayələrdə keçən şərh anlayışı ilə də eyni

şeyin nəzərdə tutulduğu

görüləcək: "Xeyr onlar elmini əhatə edə bilmədikləri və hələ

özlərinə şərhi gəlməmiş olan bir şeyi inkar etdilər..." (Yunus, 39)

"Onlar şərhindən başqasına baxmazlarmı? Onun şərhinin

gələcəyi gün..." (Ə'RAF, 53)

Çünki: "And olsun, sən bundan qəflət içində idin; işdə biz də

sənin üzərindəki örtünü açıb-qaldırdıq. Artıq Bu gün, görüş gücün

itidir." (Qaf, 22) ayəs(n)i və bənzəri ayələr, kitabın xəbər verdiyi,

peyğəmbərlərin haqqında məlumatlar təqdim etdikləri faktların qiyamət

günü müşahidə edilməsi, dünyada vərdiş etdiyimiz maddi faktların

müşahidə edilməsi növündən olmayacağını bildirməkdədir. Eyni

şəkildə,

bunların meydana gəlişləri və bunlara suveren olan nizam da

dünyada vərdiş etdiyimiz və müşahidə edə gəldiyimiz nizamdan

tamamilə fərqlidir. Bu mövzuyla əlaqədar daha detallı şərhə yer/yeyər

verəcəyik. O halda, kitabların və peyğəmbərlərin xəbər verdikləri

faktların qiyamət günü diqqətə çarpanlaşacaq məzmunlarına dönük olması

hadisəs(n)i, gələcəyə bağlı xəbərlərin gələcəkdəki reallaşdırma edişlərinə

dönük olmalarına bənzəməz. [Qiyamət günündəki dönük olmaqla

dünyadakı dönük olma fərqlidir]

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən bu nəticələndirər çıxır:

1) Bir ayənin çeviriləcəyi bir şərhə sahib olması vəziyyəti

ilə, bir ayənin təşbehli olub möhkəm bir ayəyə çevirilməsi

vəziyyəti bir-birindən fərqli

şeylərdir.

2) Şərh, sırf təşbehli ayələrə xas bir vəziyyət deyil. Bütün

Quranın bir şərhi vardır. Təşbehli bir ayənin şərhi olduğu kimi,

möhkəm bir ayənin də şərhi vardır.

3) Şərh, sözüklərin dəlalət etdiyi mənalar növündən deyil.

Tam tərsinə şərh, objeler dünyasındakı konkret varlıqlar növündəndir.

Ayələri şərhi ol/tapılmaqla xarakterizə etmək, ayələri şəxsən özüylə

əlaqədar bir xüsusiyyətlə deyil də ayələrlə elin idili olan faktlarla əlaqəli bir

xüsusiyyətlə xarakterizə etməkdir. Ancaq şərh anlayışının istifadə edilib ləfzin zahiri

mənasından fərqli bir mənanın nəzərdə tutulması şəklindəki anlayış,

47............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Quranın enişindən sonra ortaya çıxmış yeni bir yanaşmadır. Və:

"Şərhini etmək üçün... Onun şərhini Allahdan başqası bilməz..."

ayəs(n)i ilə belə bir mənanın nəzərdə tutulduğuna bağlı heç bir dəlil yoxdur.

Eyni şəkildə, şərh anlayışı ilə elin idili olaraq irəli sürülən digər bir

çox mənanın da bir dayağı yoxdur. İrəlidə bu mənalara da toxunacağıq.

"Onun şərhini Allahdan başqası bilməz." İfadənin zahiri, əvəzliyin

"təşbehli olanına" ifadəsinə dönük olduğunu göstərir. Çünki

əvəzliyə ən yaxın ifadə odur. Eyni vəziyyət "şərhini etmək" ifadəsi

üçün də etibarlıdır. Yuxarıda, bu vəziyyətin, şərhin sırf təşbehlilərə

xas olmasını tələb etmədiyini izah etmişdik. "Ondan təşbehli

olanı..." ifadəsindəki əvəzlik kimi, bunun da kitaba dönük olması

müm-kündür.