Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Ayyaşidə deyilir ki: İmam Sadiqdən (ə.s) möhkəm

və təşbehli haqqında bir sual soruşuldu. Buyurdu ki: "Möhkəm,

onunla əməl edilən, təşbehli isə ona cahil olana qarşı qarışıq

gələn ifadələrdir." (c. 1, s. 162)

İmamın bu sözlərində, təşbehlis(n)i bilmənin mümkün

olduğuna bağlı bir işarə vardır.

342 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Yenə eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Quran möhkəm və təşbehli ifadələrdən meydana gəlir;

möhkəm olan ifadələrə inanarsan, onunla əməl edərsən və hökmlərinə

boyun əyərsən (onları hökmlərin qaynağı hesab edərsən).

Təşbehli ifadələrə isə, inanarsan, ancaq onlara görə əməl etməzsən.

İşdə ayədə buna işarə edilər: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar,

fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına

uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz. Elmdə

dərinləşənlər isə: "Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır"

deyərlər". Elmdə dərinləşənlərdən məqsəd, Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) Əhli Beytidir." (c. 1, s. 162-163)

Elmdə dərinləşənlər Hz. Məhəmmədin Əhli Beytidir, sözünün

nə məna ifadə etdiyini irəlidə açıqlayacağıq.

Yenə eyni əsərdə Mes'ede b. Sədəqənin belə dediyi ifadə edilər:

İmam Sadiğə (ə.s), nasih, mensuh, möhkəm və təşbehli haqqında

bir sual soruşdum. Buyurdu ki: "Nasih dəyişməz və gərəkləri

yerinə yetirilən ayələrdir. Mensuh isə, lazımınca əməl edilib də

sonradan bir başqa ayənin gəlməsi ilə hökmü qüvvədən qaldırılan

ayədir. Təşbehli isə, cahillərə qarışıq gələn ifadələrdir." (c. 1,

s. 11, h: 7)

Digər bir rəvayətdə isə, belə dediyi ifadə edilər: "Nasihten məqsəd,

dəyişməz ifadələrdir. Mensuh isə, köhnədən tətbiq olunan ifadələrdir.

Möhkəm, lazımınca əməl edilən, təşbehli isə, bir-birinə bənzəyən

ifadələrdir." (c. 1, s. 10, h: 1)

əl-Kafi adlı əsərdə İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə dediyi

rəvayət edilər: "... Bu səbəbdən mensuh ayələr, təşbehlilər kateqoriyasına

girərlər." (c. 2, s. 28, h: 1)

Yatılı Ahbar-ir Razılıq adlı əsərdə İmam Razılığın (ə.s) belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Quranın təşbehli ifadələrini möhkəm

ifadələrinə çevirərək anlamağa çalışan bir kimsə dümdüz yolu

tapar." Ardından bunları söylədiyi ifadə edilər: "Heç şübhəsiz, bizdən

köçürülən xəbərlər içində də Quranınkına bənzər təşbehli ifadə

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 343

ler vardır. Eynilə Qurandakına bənzər möhkəm ifadələr də vardır.

Bizdən köçürülən xəbərlər içində təşbehli olanları, möhkəm olan

sözlərimizə çevirərək anlayın. Bizim sözlərimiz arasında

təşbehli olan ifadələrə uyğun gəlməyin ki havalanarsınız." (c. 1, s. 290, h: 39)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, təşbehli anlayışının mənas(n)ı

ilə əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlər, bir-birlərinə yaxın şeylərə təmas

etməkdədir. Rəvayətlər, daha əvvəl etdiyimiz şərhi dəstəklər

xüsusiyyətdədir. Demişdik ki: Benzeşmelik, təşbehlilik, ortadan qaldırıla biləcək

bir vəziyyətdir. Bunu ortadan qaldırmanın yolu da

möhkəm ifadələr vasitəsilə onları təfsir etməkdir. Mensuh ifadələrin

təşbehlilər kateqoriyasına girməsi məsələsinə gəlincə, bu da

yuxarıda etdiyimiz şərhin əhatəs(n)i içində açıqlığa qovuşdurulmuşdur.

Mensuh ifadələrin təşbehlilikləri, ətrafda hökmün

davam edir olması və qalıcılıq xüsusiyyətinə qovuşmuş olması ilə

elin idilidir. Bu səbəbdən, nesheden bir ifadə, davamlılığının kəsilməyə

uğradığını vurğulamaq surətiylə, onu bizim üçün təfsir etmiş olar.

əlinində iştirak edən rəvayətdə, işarə edilən: "Bizdən köçürülən

xəbərlər içində də Quranınkına bənzər təşbehli ifadələr vardır.

Eynilə Qurandakına bənzər möhkəm ifadələr də vardır." sözünə

gəlincə, Əhli Beyt İmamlarından bu mənas(n)ı dəstəkləyən

müstafiz həddində bir çox rəvayət köçürülmüşdür. Ağılı qiymətləndirmə

də bunu dəstəkləməkdədir. Çünki hədislər, ancaq Quranın ehtiva etdiyi

şeyləri ehtiva edərlər. Onlar, yalnız Quranın işarə etdiyi şeyləri açıqlayarlar.

Necə ki daha əvvəl belə demişdik: Təşbehlilik, sözün işə-

rədd etdiyi mənanın xüsusiyyətidir. Bununla da mənanın həm nəzərdə tutulana,

həm də başqa bir şeyə uyğunlaşdırıla bilər olması nəzərdə tutular. Yoxsa

təşbehlilik, ləfzin bir anlama işarə etmək məzmununda xüsusiyyəti

deyil. Qəribə ya da mücməl bir lafızda olduğu kimi. 1 Sözük və an-

lamın hər ikisini əhatə edən bir xüsusiyyət də deyil.

1- [Qəribə: Az istifadə edildiyindən ötəri mənas(n)ı gizlilik qazanan ləfzə deyilir. Mücməl

isə, bir neçə məna daşıdığından ötəri nəzərdə tutulan mənanın təyin olunması və məna

məzmununda bir neçə ehtimalın söz mövzusu olduğu ləfzə deyilir.]

344 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Digər bir ifadəylə: Heç şübhəsiz, Quran ayələri içində bəziləri

üçün benzeşmelik (təşbehlilik) vəziyyətinin ortaya çıxmış olması,

yalnız onların şərhlərinin, ilahi, haqq əsaslı məlumatlar baxımından

bir nümunə mövqeyində olması ilə elin idili bir vəziyyətdir. Bu xüsus

isə, şəxsən nəql edilən rəvayətlər üçün də söz mövzusudur. Bu səbəbdən

onlarda da Qurandakına bənzər möhkəmlik və təşbehlilik vəziyyəti

vardır. Necə ki Peyğəmbər Əfəndimizin belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Biz, peyğəmbərlər birliyi, insanlarla ağıllarının

tutumuna görə danışarıq." (Üsulu Kafi, c. 1, s. 25, h: 15)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin atasından (hər ikisinə salam

olsun) belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: Adamın biri möminlərin

əmri Hz. Əliyə (ə.s) belə soruşdu: "Bizim ONA istiqamətli sevgimizi və

məlumatımızı artıracaq şəkildə Rəbbimizi bizə vasfedersənmi?" Bu sual

Əmr-ül Mömininin hirslənməsinə səbəb oldu və orada olan

insanlara xütbə oxuyarkən sual soruşana istiqamətli belə səsləndi:

"Ey Allahın qulu, Rəbbinin sifətləri barəsində Quranın

vasfettiği miqdara və yenə səndən qabaqda olan Rəsulullahın da

ONU tanımana çatacaq qədər ol/tapıldığı şərhlərinə bax. O-

nun yol göstəriciliyinin nurundan işıqlan. Heç şübhəsiz o, sənə

verilən bir nemət və bir hikmətdir. Sənə verilənə möhkəm möhkəmə sarıl və

şükr edənlərdən ol. Bu mövzuda kitabın sənə fərz etmədiyi, Rəsulun

və yol göstərici imamların sünnəsində də bu xüsusla əlaqədar bir

məlumat olmadığı halda, Şeytan bir nöqtədə səni məcbur etməyə cəhd etsə,

onu rədd et. Bu cür şeylərə bağlı bütün xüsusların məlumatını Allaha

burax. Allahın əzəmətini, böyüklüyünü ölçməyə qalxma.

Ey Allahın qulu; bil ki: Şübhəsiz elmdə dərinləşənlər, Uca Allahın,

qeyb pərdələrinin gerisindəki məsələlərə girməkdən müstağni

etdiyi kəslərdir. Onlar, örtülü qeyb əhatəsinə girib təfsirini

bilmədikləri xüsusları topluca qəbul etmişlər, onlara inandıqlarını

vurğulamışlar. "Biz bütününə inandıq. Bütünü də

Rəbbimizin qatındandır." demişlər. Uca Allah, məlumat tərəfindən əhatə edə bilmədikləri

xüsuslar qarşısında acizliklərini etiraf edən bu insanlar

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 345

dan təriflə danışmışdır. Öhdəçilikli olmadıqları xüsuslarda dərin

araşdırma etməkdən qaçınma şəklində sərgilədikləri rəftarı, elmdə

dərinləşmə olaraq xarakterizə etmişdir. Sən də bu qədəriylə kifayətlən və

şuncacık ağılınla Allahı ölçməyə qalxma. Yoxsa həlak olanlardan

olarsan. (c. 1, s. 163, h: 5)

Mən deyərəm ki: İmamın "Ey Allahın qulu, bil ki: Elmdə dərinləşənlər..."

ifadəsi ayədəki, "vav" hərfinin atif ədatı olaraq

qəbul edilmədiyini göstərməkdədir. Buna görə yeni bir cümlə

başladığı qiymətləndirməsi əsas alınmışdır. Biz də ayələ əlaqədar

olaraq bu nöqtəni vurğuladıq. Buna görə, ayənin zahiri, elmdə

dərinləşənlərin şərhi bildiklərini göstərən bir işarə

ehtiva etməməkdədir. Lakin eyni zamanda, belə bir şeyi bilmələrinin

mümkün olmadığını da ifadə etməməkdədir. Bu ayə, elmdə

dərinləşən kəslərin təşbehli ayələrin şərhini bildiklərini ifadə

edən bir başqa nassın ol/tapılmasına da maneə deyil. Necə ki biz

bu nöqtəyə də toxunduq. İrəli də görəcəyimiz kimi, Əhli Beyt

İmamlarından köçürülən bəzi rəvayətlərin zahiri bu çıxarsamağı

pekiİşmamdırıçı mahiyyətdədir. ın: "...Uca Allahın qeyb pərdələrinin

gerisindəki məsələlərə girməkdən müstağni etdiyi kəslərdir..." ifadəsi, cümlənin

başındakı "inne=şüphesiz" ədatının xəbəri mövqesindədir. Bu ifadə,

həmsöhbəti, elmdə dərinləşənlərin yolunu izləməyə təşviq etməyə

dönükdür. Bilməzliyini, qavraya bilmədiyi məsələlər qarşısında

acizliyini etiraf etməyə təşviq etməkdir ki beləcə həmsöhbət onlardan

biri olsun. Bu da göstərir ki, Əmr-ül Möminin "elmdə dərinləşənləri"

"bildiklərinə görə hərəkət edən və bilmədiklərinin də arxasına

düşməyən kəslər" şəklində açıqlamışdır.

Hz. Əlinin sözləri arasında keçən "qeyb pərdələrinin gerisindəki

məsələlər"dən məqsəd, təşbehli ifadələrlə nəzərdə tutulan, amma

xalqın ümumisinin anlayışına açıq olmayan mənalardır. Buna görə

Hz. Əli, məqsədini ikinci bir cümlə ilə şərh gərəyini duy/eşitmişdir:

"Təfsirini bilmədikləri xüsusları topluca qəbul etmişlər" Diqqət

346 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

edilsə İmam, "şərhini bilmədikləri xüsusları" demir. Bu incəliyə

diqqət yetirin.

əl-Kafi də İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:

Bizlər (Əhli Beyt) elmdə dərinləşənlərik (rasihun) və biz onun şərhini

bilərik. (c. 1, s. 213, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdən qəbul etdiyimiz qədəriylə, ayədə keçən

"elmdə dərinləşənlər" ifadəsi, "Onun şərhini Allahdan başqası

bilməz" ifadəsinə ətf edilmiş hesab edildiyini göstərər. Ancaq

etdiyimiz şərhlərdən və təqdim etdiyimiz rəvayətdən bu görünüş

ortadan qalxır. Bu rəvayətdə keçən şərh anlayışı ilə, təşbehli

ifadəsinin mənasının nəzərdə tutulmuş olması tamamilə uzaq bir ehtimal

deyil. Çünki şərh anlayışının təşbehlinin təfsir edilməsi ilə

bərabər olan bu mənada istifadə edilməsi İslamın ilk dövrlərində yay-

gın bir istifadə idi.

"Bizlər elmdə dərinləşənlərik." sözünə gəlincə, Təfsir-ul

Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s): "Elmdə dərinləşənlər, Hz. Məhəmmədin

Əhli Beytidir." dediyi ifadə edilmişdir. Bu ifadə başqa rəvayətlərdə

də iştirak edər. Bu mövzuyla əlaqədar bütün rəvayətlər uyğunlaşdırma və üst-üstə düşmə

daxilində qəbul edilmək vəziyyətindədirlər. Bundan əvvəl

köçürdüyümüz və bundan sonra yer verəcəyimiz rəvayətlər bunun

şahididir.

el-Kafidə Hişam b. Hakimin belə dediyi rəvayət edilər: İmam

Əbul-Həsən Musa Qazıntım (ə.s) mənə dedi ki: "...Ey Hişam; uca Allah

bizə salehlərdən meydana gələn bir qövmün bu sözlərini köçürür:

"Rəbbimiz, bizi hidayətə çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə

və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz, sən ən çox

hədiyyədə ol/tapılansan." Onlar bilirdilər ki, ürəklər sürüşər və köhnə

korluğuna, alçaq həyatına geri dönər. Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan

və maneə törədilməyən [qoruma altına alınmayan) insan

Allahdan qorxmaz. Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və zəncirə

vurulmayan [Allahın qoruması altına alınmayan] insanın ürəyi ona

baxacağı və gerçəyini ürəyində tapacağı dəyişməz bir məlumat üzərin

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 347

də stabillik göstərməz və bir insanın hərəkətləri sözlərini təsdiqləmədiyi,

açığı ilə gizlisi uyğunlaşmadığı müddətcə belə bir səviyyəyə çata bilməz.

Çünki uca Allah, ağılda gizli olan şeylər üçün dəlil olaraq sərgilənən

rəftarları və deyilən sözləri göstərər." (c. 1, s. 14, h: 12)

Mən deyərəm ki: "Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və maneə törədilməyən

[qoruma altına alınmayan] insan Allahdan qorxmaz."

ifadəsi bu ayənin mənasını xatırladar: "Qulları içində Allahdan ancaq

bilənlər qorxar" (Fatır, 28) "Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan

və zəncirə vurulmayan [Allahın qoruması altına alınmayan]

insanın ürəyi..." ifadəsi isə, elmdə dərinləşmə anlayışına bağlı

təəccüblü və ən yaxşı bir şərh xüsusiyyətindədir. Çünki bir iş, üzərində

gərəyi kimi düşünülüb tam mənasıyla qavranmadığı müddətcə, özüylə

əlaqədar ehtimalların yolları bağlanmış olmaz. Ürək belə bir şeyə

inanma və onu təsdiq etmə nöqtəsində davamlı bir qərarsızlıq içində

tərəddüd edər. Amma insan gərəyi kimi düşünüb ürəyi də onunla əlaqədar

tam bir stabilliyə qovuşunca artıq, heva mənşəli başqa bir şeyin arxasına

düşmək surətiylə ona müxalif çıxmaq vəziyyətində qalmaz.

Ürəyində olan, ancaq bedensel orqanları tərəfindən sərgilənən

şeylər olar. Söylədikləri, etdiklərinin eynisi olar. İmamın "...Bir

insanın hərəkətləri sözlərini... müddətcə, belə bir səviyyəyə çata bilməz."

sözü, elmdə dərinləşmənin əlamətinə istiqamətli bir işarədir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir, İbni Əbi Xatəm və

Taberani Ənəsdən, Əbu Emamedən, Vaile b. Eskafdan və Əbu

Dərdədən belə rəvayət edərlər: Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a)

elmdə dərinləşənlər haqqında bir sual soruşuldu. Peyğəmbərimiz

cavab olaraq buyurdu ki: "Andı yalandan bəri olan, dili doğru

söyləyən, ürəyi istiqamət üzrə olan, qarınını və cinsi orqanını

haramdan və iffətsizlikdən qoruyan kimsədir. İşdə bunlar elmdə

dərinləşmiş kəslərdəndirlər." (c. 2, s. 17)

Bu hədisi, bundan əvvəlki hədisin mənas(n)ı istiqamətində şərh etmək

mümkündür.

348 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

el-Kafidə İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Elmdə

dərinləşən kəslər, məlumatları haqqında ixtilafa düşməyən kəslərdir."

(c. 1, s. 245)

Mən deyərəm ki: Bu ifadə ayənin mənasıyla uyğunlaşmaqdadır. Çünki

ayələrin axışı içində elmdə dərinləşənlərin meydana gətirdiyi tablo/cədvələ

qarşılıq ürəklərində sürüşmə olanların meydana gətirdiyi bir qarşı tablo/cədvəl

sərgilənir, Bu da göstərir ki, elmdə dərinləşmək, elm sahibinin

məlumatı haqqında ixtilafa düşməməsi, şübhələnməməsidir.

et-Dürr-ül Mensurda İbni Əbi Şeybe, Əhməd, Tirmizi, İbni

Cərir, Taberani və İbni Mürdeveyh Ümmü Sələmədən belə rəvayət

edərlər: Rəsulullah bu duanı çox edərdi: "Allahım! Ey ürəkləri

çevirən, ürəyimi dinin üzərində sabit et." Dedim ki: "Ya

Rəsulullah, ürəklər də dönərlərmi?" Buyurdu ki: "Bəli, Adəmoğulları

içində uca Allahın yaratdığı heç bir insan yoxdur ki, ürəyi, Allahın

barmaqlarından ikisinin arasında olmasın. Əgər diləsə o

ürəyi sabit edər, diləsə sürüşdürər." (c. 2, s. 8)

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət fərqli

kanallarla, Cabir, Nuvas b. Sxemin, Abdullah b. Ömər və Əbu

Hureyre kimi bir çox səhabədən də köçürülmüşdür. Bu mövzuda ən/en

məşhur olanı, Nuvasdan nəql edilən hədisdə iştirak edən xüsusdur: "A-

demoğlunun ürəyi, Rəhmanın barmaqlarından iki dənəsi arasındadır."

Zənn etsəm Şərif Razi "əl-Mecazatın Nəbəviyyə" də bu

hədisi eyni lafızlarla rəvayət etmişdir.

Hz. Əliyə (ə.s): "Sizin yanınızda vəhydən hər hansı bir şey var

mı?" deyə soruşular. O bu cavabı verər: "Xeyr. Dənəni yaran və canlıları

yaradan Allaha and olsun ki, Allahın bir qula kitabı anlamağı

bəxş etməsindən başqa bir şey söz mövzusu deyil." (əs-Safı Təfsiri,

c. 1, s. 19)

Mən deyərəm ki: Bu çox qiymətli, əhəmiyyətli mesajlar ehtiva edən bir hədisdir.

Heç olmasa bu mənas(n)ı ehtiva etməkdədir: Hz. Əlinin elm mövqesindən

qaynaqlanan və bizlərə köçürülən o axılara durğunluq verən

fövqəladə gerçəklər, Qurani Kərimdən alınmışlar.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 349

el-Kafidə, İmam Sadiğin atasından, o da atalarından (hamısına

salam olsun) belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: Rəsulullah əfəndimiz

(s. a. a) buyurdu ki: "Ey insanlar, sizlər sükunət yurdundasınız

və səfərə çıxmaq üzrəsiniz. Səfəriniz də ala bildiyinə sürətli

reallaşmaq vəziyyətindədir. Gecənin, gündüz, günəşin və ayın

hər yenini köhnəltdiklərini, hər uzağı yaxınlaşdırdıqlarını, hər

vəd ediləni gətirdiklərini gördünüz. Bu halda uzaq məsafələri

qət etmək vəziyyətində olduğunuz bu səfərə azuqə hazırlayın."