Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Uca Allah bir başqa ayədə belə buyurur: "O, əlbəttə qiymətli

bir Qurandır. Gizli bir kitabdadır. Ki ona, təmizlənib-təmizlənmiş

olanlardan başqası toxunmaz." (Nəhayət, 77-79) Bu ayələrin zahiri

ilə, dəyişmə və pozulmağa qarşı qoruma altına alınan və gizli tutulan

kərim Qurana Allahın təmizlənmiş qullarının toxuna bildikləri

vurğulanır. Zehinlərin ona girib çıxması surətiylə bir sıra qənaətləri

də dəyişmə əhatəsinə girər. (Ki bu, bütün dəyişmələrdən

qoruma altına alındığına görə, bu cür dəyişmədən də qorunmuşdur

deməkdir). Əslində ayədə, işarə edilən 'toxunmadan məqsəd

anlayış və bilişin çatmasından başqa bir şey deyil. Bilindiyi

kimi, yuxarıda üzərində dayandığımız ayədə haqqında danışılan "Qorunmuş,

saxlanmış kitab"dan məqsəd "Allah dilədiyini aradan qaldırar, dilədiyini

buraxar. Kitabın anası ONun qatındadır." (Rə'd, 39) "O, bizim

320 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

qatımızda ana kitabdadır. Ucadır, hikmət doludur." (Zuxruf, 4) ayələrində

keçən "ana kitab"dır.

Bunlar bir birlikdirlər ki, ürəklərində təmizlənmə enmişdir. Bu a-

rınmayı endirən uca Allahdan başqası deyil əlbəttə. Çünki uca

Allah, hər harada bu təmizlənmədən danışmışsa, onu özünə nisbət

edərək söz mövzusu etmişdir: "Allah yalnız siz Əhli Beytdən çiryi

aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istər." (Əhzab, 33) "Amma sizi təmizləmək

istər." (Maidə, 6) Qurani Kərimdə hər nə zaman mənəvi

təmizlənmədən danışılmışsa, mütləq bu xüsus uca Allaha nisbət

edilmiş və ya ONun icazəsinə söykənilmişdir. Təmizlənmə isə, çiryin və pisliyin

ürəkdən aradan qaldırılması deməkdir. Ürəyin insan orqanizmindəki

funksiyas(n)ı isə anlayışa və iradə etmə vasitəs(n)i olmasıdır.

[Qurandakı ürək anlayışıyla dilimizdə məşhur olan ürək anlayışı

fərqli şeylərdir.]

Bu səbəbdən ürəyin təmizlənilməsi, insan nəfsinin inancları və iradəsi

baxımından təmizlənməsi mənasını və pisliyin bu iki baxımdan

aradan qaldırılmasını ifadə edər. Bunun nəticəs(n)i, ürəyin haqq xüsusiyyətli inanclar

və gerçək məlumatlar üzərində sabitləşməsi, şübhəyə meyl göstərməməsi,

haqq ilə qərbli qarışdırmaması və praktikada bildiyi gerçəklərin

gərəklərini yerinə yetirməsi, hevaya təbii/tabe olmaq kimi bir meyl

göstərməməsi və elmi müqaviləs(n)i tapdalamamasıdır. İşdə elmdə dərinləşmə

dediyimiz hadisə budur. Çünki uca Allah elmdə dərinləşənləri,

doğru yola çatmış, öyrəndikləri gerçəklər üzərində sarsılmadan

hərəkət edən və fitnə çıxarma arzusunu daşımayan kəslər olaraq

təsvir edir. Buradan anlayırıq ki, ürəkləri təmizlənilmiş kəslər,

eyni zamanda elmdə dərinləşən kəslərdir. Bu xüsusu yaxşıca

qavramalı və onu qənimət bilməlisən.

Ancaq, bu şərhin doğurduğu nəticə haqqında yanılmaya

düşməmək lazımdır. Çünki burada qətilik qazanan xüsus budur:

Təmizlənmişlər, şərhləri bilərlər. Təmizlənmişlikləri elmdə dərinləşmiş olmalarını

də tələb etməkdədir. Bunun səbəbi, ürəklərinin təmizlənilməsinin

uca Allaha nisbət edilən bir vəziyyət olmasıdır. Uca Allah,

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 321

altedilemez bir səbəbdir. Yoxsa elmdə dərinləşənlər, elmdə dərinləşdikləri

üçün şərhləri bilir deyildirlər. Yəni elmdə dərinləşmək

şərhləri bilməyə niyə/səbəb deyil. Çünki ayədə, elmdə dərinləşmənin

şərhləri bilməyi tələb etdiyi istiqamətində bir şərh və ya işarə

iştirak etmir. Hətta, ayənin axışından, onların şərhləri bilmədikləri

istiqamətində bir işarə də qəbul edilə bilər. Çünki ayədə: "Deyərlər ki: Biz

ona inandıq, bütünü rəbbimizin qatındandır..." şəklində bir ifadə yer/yeyər

al/götürür.

Uca Allah, əhli kitabdan bəzi adamları da elmdə dərinləşmişlər

olaraq xarakterizə edir və onları tərifləyir. İmanlarından və saleh

əməllərindən ötəri onları mükafatlandıracağını vurğulayır: "Ancaq

onlardan elmdə dərinləşənlər və möminlər, sənə endirilənə və

səndən əvvəl endirilənə inanarlar." (Nisa, 162) Bununla birlikdə, bu

ayədə onların kitabın şərhini də bildikləri istiqamətində bir şərhə

yer verilmir.

Eyni şəkildə: "Ona təmizlənmiş-təmizlənmiş olanlardan başqası

toxuna bilməz" ayəsindən isə, yalnız təmizlənmiş kəslərin ümumi bir

şəkildə ona toxuna bildiklərindən danışılır. Onların hər cür

şərhi bildikləri, bu barədə heç bir zaman bilmədikləri hər hansı bir

şeyin olmadığı xüsusundan isə danışılmır. Əgər onlar haqqında

belə bir xüsusiyyət sübut ediləcəksə, bu başqa bir dəlil vasitəsilə

olacaq.

5- Quranın Təşbehli Ayələr Ehtiva etməsinin Hikməti Nədir?

Qurana yönəldilən etirazlardan biri də onun təşbehli ayələr

ehtiva etməsidir. Bu etirazları edənlər Müsəlmanlara deyirlər ki: Sizin

iddianıza görə, Quran, qiyamətə qədər bütün insanların məsul

olduqları hökmləri ehtiva etməkdədir. O, haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran

qəti bir sözdür. Sonra baxırıq ki, Müsəlmanlar arasında

məşhur olan dəyişik məzhəblərin mənsublarının hər biri, öz

322 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

məzhəbini haqlı çıxarmaq üçün Qurandan özünə dəlil tapa bilir.

Bunun səbəbi Quranda ki təşbehli ayələrdir. Görəsən Quran

təşbehli ifadələrdən təmizlənmiş və bütün ifadələri dəqiq bir şəkildə

aydın olar olsaydı, məqsədə daha uyğun olmaz idimi? Bu vəziyyətdə bir

çox ixtilaflar ortadan qalxmaz idimi?

Qurana yönəldilən bu etiraza müxtəlif cavablar verilmişdir. Bunların

bir qisimi, heç bir məqbul dayağı olmayan mənasız ifadələrdir.

Məsələn bəziləri

belə demişlər: Quranda təşbehli ifadələrin

ol/tapılması, haqqın qəbul edilməsini çətinləşdirici, araşdırmanı ağırlaşdırıcı

bir təsir buraxar. Bu da edilən işin əcrinin və savabının

artmasını təmin edər.

Digər bəziləri isə, əgər Quran yalnız müəyyən bir məzhəbin fikirini

dəstəklər mahiyyətdə açıq və aydın olar ifadələrdən başqasını

ehtiva etməsəydi, bu vəziyyət, digər məzhəblərin mənsublarının nifrətinə

səbəb olardı və Qurana baxmamalarına səbəb olardı. Ancaq

Quran təşbehli ifadələr də ehtiva etdiyi üçün, öz məzhəblərinin

fikirini dəstəkləyən bir şey taparıq ümidiylə Qurana baxmaq

vəziyyətində qalırlar. Buna görə onların Qurandan gerçəyi öyrənmələri

və ona inanmaları daha asan olur, şəklində cavab

vermişlər.

Bir başqaları da belə demişlər: "Quranın təşbehli ifadələr

ehtiva etməsi, ağılı dəlillərə baş vurmağı tələb edici bir təsir buraxır.

Bu sayədə insanlar, təqlid qaranlığından xilas olub içtihat işıqlığına

çatırlar."

Və ya belə cavab verilmişdir: Quranın təşbehli ifadələr

ehtiva etməsi dəyişik şərhlərlə araşdırma edilməsini tələb edir. Bu da,

dilçiliyi, sərf, zəif və fiqh kimi bir çox faydalı elmlərdən faydalanmağı

və o xüsuslarda mütəxəssis olmağı təmin etmişdir.

Daha ilk baxışda bu cavabların dəlildən məhrumluğu və elmi

dayağının olmayışı gözə dəyməkdədir. Bu etiraza verilən

cavablar içərisində yalnız üç cavab, söz mövzusu edilməyə və

üzərində araşdırma və dərs etməyə dəyər:

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 323

Birincisi: Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi ürəklərin ona

inanmaq məzmununda təmizlənmələri məqsədinə istiqamətlidir. Çünki əgər

Quranda iştirak edən bütün ifadələr, ağıl tərəfindən dərhal qəbul edilən,

bütün hər kəsin şübhə etmədiyi açıq növdən olsadılar, bunlara inanmanın

Allahın əmrlərinə boyun əymək, peyğəmbərlərinə təslim

olmaqla ən kiçik bir elin idisi olmayacaqdı.

Bu cavablandır əlaqədar qiymətləndirməmiz belədir: Boyun əymə, zəif

kimsənin güclü bir kimsə qarşısında hiss etdiyi təsirlənmə və buna

bağlı olaraq göstərdiyi itaət reaksiyasıdır. İnsanoğlu, həm böyüklüyünü

qəbul etdiyi, həm də əzəmətindən ötəri qəbul edə bilmədiyi

şeylərə

də boyun əgər. Uca Allahın sonsuz qüdrəti, sonsuz əzəməti və

digər sifətlərini insan qavraya bilməz, amma bunların təsiri altında

qalar və bu təsirlənmənin bir əlaməti olaraq itaət edər. İnsan ağılı

bunlara yönəldiyi zaman, bütün ölçüləriylə qavramaqdan aciz olaraq

əli boş dönər. Digər bəzi faktlar da vardır ki, insan ağılı yönəldiyi

zaman, bunları qavraya bilməz, lakin insanlar, bunları qavradıqlarını

sanarlar və ya elə inanarlar. İşdə bu cür şeylərə boyun əymənin

bir mənas(n)ı yoxdur. Ağılın yanılıb qavraya bilmədiyi təşbehli ayələr

də bu kateqoriyaya girər. Ağıl bunları qavraya bilmədiyi halda özünün

bunları qavradığını sanar.

İkincisi: Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi, ağılı araşdırmaya

və qiyama sövq etmək üçündür. Ki ağıl, heç bir düşüncə hərəkəti

reallaşdırmadan qəbul etdiyi açıq-aşkar ifadələrlə məşğul olmaq nəticəs(n)i

təməl funksiyasını itirməsin. Çünki ağıl insanın ən qiymətli

varlığıdır. Buna görə insanı təlimçinin yanında ağılı da öyrətmək

lazımdır.

Bu cavab da doğru deyil. Belə ki: Uca Allah, insanları, iç

(nəfslər) və xarici (afaq) aləmə serpiştirdiği ayələr üzərində düşünməyə,

ağılını istifadə etməyə təşviq etmiş, ağla xas hərəkətlər içində olmasını

əmr etmişdir. Kitabının bəzi hissələrində mövzuyla əlaqədar olaraq

ümumi bir təlqində ol/tapılmış, digər bəzi hissələrində açıq və

detallı əmrlər yönəltmişdir. Göylərin, yerin, dağların, ağacların,

324 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

heyvanların və insanların yaradılışı, dillərin və rənglərin fərqliliyi

kimi xüsuslar üzərində dayanıb düşünülməsini əmr etmişdir.

Akletmeye, təfəkkür etməyə, yer üzündə gəzib keçmiş cəmiyyətlərin

aqibətlərini müşahidə edib ibrət dərsləri çıxarmağa təşviq et-

miştir. Ağılı və düşüncəni davamlı tövsiyə etmiş, elmdən böyük bir

təriflə danışmışdır. İnsan, Quranın bu əmrləri istiqamətində

hərəkət etdiyi zaman, ümumiyyətlə ayaqların sürüşdüyü və anlayışların

çarpdığı sahələrdə enerjisini boşu boşuna istehlak etməkdən xilas olmuş

olar.

Üçüncüsü: Peyğəmbərlər, bütün insanlara göndərilmişlər.

İnsanlar arasında da fikri sahədə hər hansı bir fəaliyyət olmayan

avam kəslər var, fikri fəaliyyətləriylə diqqətə çarpanlaşan havas kəslər

var. Ağıllı insanlar var, axmaq insanlar var. Alimlər var, cahillər

var, Elə mənalar olar ki, bunu hər kəsin anlaya biləcəyi bir açıqlıqda,

bütün həqiqətini və iç ölçülərini gözlər önünə sərəcək bir xüsusiyyətdə

ifadə etmək mümkün olmaz. Bu cür mənaların ifadə edilməsi

məzmununda havas xüsusiyyətinə sahib kəslərin anlaya biləcəyi

nümunələr, kinayəli və işarəli sözlər istifadə etmək təklif edilər. Geri qalan

insanlarınsa bunlara inanması istənər. Bunlara düşən, deyilən

sözlərə inanmaq və gerisini Allaha həvalə etməkdir.

Bu qiymətləndirmə də səhvdir. Belə ki: Qurani Kərim

müteşa-bih ifadələr ehtiva etdiyi kimi, möhkəm ifadələr də ehtiva edir.

Təşbehlilər, möhkəmlərə çevirilərək aydın olar. Bunun təbii

bir gərəyi, təşbehlilərin, möhkəm ifadələrin ortaya çıxardığı

mənalardan çoxunu ehtiva etməmələridir. Bu nöqtədə, insanların

ağılına ilişən sual bir dəfə daha gündəmə gəlir: Təşbehli ifadələrin

yanında bunların da ol/tapılmalarının nə hikməti vardır?...

Əslində buradakı yanılmanın səbəbi, tamamilə bir-birindən fərqli

iki növ mənanın var olduğunu söyləməkdir. Bu növlərdən birini,

havas, avam hər kəs anlar. Bunlar, möhkəm ifadələrin işarə

etdikləri mənalardır. Digər bəzi mənalar da vardır ki, bunlar

yüksək məlumatlar və incə gerçəklərdir. Bu cür mənalar, ancaq havas

xüsusiyyətinə sahib kəslər tərəfindən qəbul edilə bilər. Bu yanılmanın

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 325

sahib kəslər tərəfindən qəbul edilə bilər. Bu yanılmanın nəticəs(n)i,

təşbehli ifadələrin möhkəm ifadələrə çevirilməməsidir. Də-

ha əvvəl, belə bir qiymətləndirmənin, Quranın bəzi ayələrinin digər

bəzi ayələri tərəfindən təfsir edildiyinə dəqiq bir şəkildə işarə

edən ayələrin məzmunuyla uyğun gəlmədiyini ifadə etmişdik.

Bu nöqtədə deyilməsi lazım olan cavab budur: Quranda

təşbehli ayələrin ol/tapılması bir zərurətdir. Bu zərurət,

şərhin mənasıyla əlaqədar şərhlərimizin işığında Quranın bəzisinin

bəzisini şərhini tələb edən şərh faktının varlığından

qaynaqlanmaqdadır.

Quranın ifadə tərzinin ölçüləri, ilahi təhsil sisteminin təməl

xüsusiyyətləri və məlumatlarının dayağı olaraq göstərilən faktlar və ən/en

üst dərəcədəki məqsəd üzərində dərin bir şəkildə düşünüldüyü zaman,

bu xüsus bir az olsun açıqlıq qazanar. Bunları bir neçə nöqtədə

araşdıra bilərik:

Birincisi: Uca Allah, kitabının şərhi olduğunu ifadə edir.

Quranın ehtiva etdiyi bütün məlumatlar, hökmlər, qanunlar və digər ilahi

məlumatlar bu əksən/ox ətrafında dönməkdədir. Bütün bu şərhlərin

yönəldiyi, əlaqədar olduğu nöqtə mövqesindəki bu şərh, qavrayışların

çata bilməyəcəkləri, ağılların yüksələ bilməyəcəkləri bir nöqtədədir.

Şübhəsiz uca Allahın təmizlədiyi və çirklərini aradan qaldırdığı nəfslər

bu ümumiləşdirmənin xaricindədir. Yalnız onlar, Quranın şərhini qəbul edə bilərlər.

Sözünü etdiyimiz bu xüsus, uca Allahın dəvətinə

müsbət cavab verən insanın məlumat baxımından çatmasını istədiyi

hədəfdir. O, insanın, hər şeyin şərhi mövqeyində olan kitabının

ehtiva etdiyi məlumatlara çatmasını iradə etməkdədir. Bunun açarı

də ilahi təmizləmədiyər. Uca Allah, bir ayədə belə buyurur:

"Allah sizə çətinlik çıxarmaq istəməz, amma sizi təmizləmək istər."

(Maidə, 6) Buradan anlayırıq ki, uca Allahın dini hökmləri qoymasındakı

hədəf, ilahi təmizləmədiyər.

Çağırış hər kəslə əlaqədar və hər kəsə yönəldilmiş olmaqla birlikdə, digər

bütün kamal xüsusiyyətlər kimi, insan üçün nəzərdə tutulan bu kamal keyfiyyəti

326 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ğine də, tam mənasıyla ancaq xüsusi sifətlərə sahib kimi fərdlər

çata bilərlər. İnsanların dini təhsil sistemiylə öyrədilmələri səyi,

mükəmməl təmizləmə nəticəsini yalnız müəyyən ədəddəki kəslər

üzərində göstərərkən, müəyyən nisbətlərdəki təmizləmə müvəffəqiyyətini də geri

qalan digər insanlar üzərində göstərər. Bu müvəffəqiyyətin nisbəti də insanların

dərəcələrinin fərqliliyinə görə fərqlilik göstərər.

Necə ki İslam dini, əməl məzmununda insanları gerçək təqvaya

də çağırar: "Allahdan necə qorxulması lazımdırsa eləcə qorxub

çəkinin." (Al/götürü İmran, 102) Bununla birlikdə əskiksiz təqva duyğusu,

ancaq müəyyən ədəddəki insanlar məzmununda reallaşar. Bunların

xaricindəki insanlarda isə, alt mərtəbədə ideal və ən ideal şəklində

bir dərəcələnmə söz mövzusudur. Bütün bunların səbəbi, insanların

özdoğalarının və anlayış tutumlarının fərqliliyidir.

Təhsil və dəvət baxımından digər bütün ictimai kamal

xüsusiyyətlər üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur. Bir dəvətçi, bir

cəmiyyəti, elm, sənət, sərvət, hüzur/dinclik və bənzəri bütün kamallar

məzmununda ən üst dərəcəyə dəvət edər; ancaq bunların ən/en

mükəmməl səviyyəsini yalnız müəyyən ədəddəki insan əldə edər.

Bunların xaricindəki insanlar, qabiliyyətləri nisbətində fərqli dərəcələrlə

sıralanarlar. Gerçəkdə bu cür məqsədlərin bütününə bütün fərdlər deyil

də qətiliklə cəmiyyət çatar.