Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

İkincisi: Qurani Kərim, bu qürur verici hədəfə çatmanın tək

yolunun, insanı məlumat (nəzəriyyə) və əməl (praktik) sahəsində öyrədərək insana

öz nəfsini tanıtdırması olduğunu qəti olaraq ifadə etməkdədir.

Məlumat baxımından insana öz nəfsi tanıtdırılması, dünya,

axirət və bu iki aləm arasındakı aləmin həqiqəti kimi, özüylə

elin idili gerçəklərin öyrədilməsi şəklində təmin edilər. Beləcə, insanoğlu,

öz nəfsini elin idili olduğu gerçək faktlarla birlikdə tam mənasıyla

tanıma imkanını tapmış olar. İnsanı özünə əməli olaraq

tanıtdırmaq isə, ictimai qanunlarla öhdəçilikli qılınması ilə reallaşdırılar.

Bu vəziyyətdə, ictimai həyatı quruluşçu bir müstəvidə davam

edər. İctimai həyatı, onun məlumat və mədəniyyət aləminə yüksəlməsinə

maneə meydana gətirməz. Bunun yanında, yerinə yetirilməsi zəruri olan

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 327

qulluq öhdəçilikləri və ibadətləriylə məsul tutulması lazımdır.

Bu ibadət və öhdəçiliklərin davamlı yerinə yetirilməsi onun Allah

və axirət üzərində düşünməsinə, ürəyində ancaq Allah və axirətə

yer verməsinə, ürəyin məna və təmizlənmə aləminə yönəlməsinə,

maddənin pisliyindən və ağırlığından xilas olmasına səbəb olar.

"Gözəl söz ONA yüksələr, saleh əməl də onu yüksəldər." (Fatır,

10) ayəs(n)i üzərində yaxşıca dayanıb düşündüyün zaman, bir də buna:

"Ancaq Allah sizi təmizləmək istər..." (Maidə, 6) ayəsiylə əlaqədar olaraq

ümumi və qısa şərhimizi və yenə "Siz öz nəfslərinizə baxın.

Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər

verməz." (Maidə, 105) "Allah, sizdən iman edənləri və özlərinə

elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər." (Mübarizə, 11) vs. ayələri

əlavə etdiyində, dini hökmlərin qanuna bağlanması, insanların dini

hökmlərə uyğun gəlməyə yönəldilməsindəki güdülən ilahi məqsədi və bunların

pratize edilməsində izlənilən üsulları açıq bir şəkildə qavrayarsan.

Bu şərhlərdən hərəkətlə əhəmiyyətli bir nöqtəyə çatırıq:

İslamın nəzərdə tutduğu ictimai qanunlar, qulluq və ibadət

öhdəçilikləri üçün qoyulmuşlardır. İctimai hökmlər, qulluğun

yerinə yetirilməsini mümkün qılıncı, səhih bir müstəvidə

reallaşdırılmasını təmin edici bir funksiya gördüyündən qanuniləşdirilmiş

və nəzərdə tutulmuşdur. Qulluq öhdəçilikləri isə, Allahı və ayələrini

tanıma məqsədinə istiqamətlidir. Bu səbəbdən İslamın qoyduğu ictimai

hökmlər məzmununda ən kiçik pozulma, bir sapma və bir

dəyişiklik qulluq sisteminin pozulmasına gətirib çıxarar. Qulluq

sisteminin ifsat olması isə, insanın özünü və Rəbbini tanıması

vəziyyətini ortadan qaldırar.

Çatdığımız bu nəticə, əvvəlki şərhimizin açıq-aşkar bir detalı

olmanın yanında, praktikada yaşanan təcrübəm/təcrübə tərəfindən də gücləndirilməkdədir.

Bu ümmət içində, İslam dininin nəzərdə tutduğu həyat tar-

zına bağlı pozulmaların üzərində düşündüyün zaman, məsələni

hərtərəfli irdələdiyin zaman, ifsat müddətinin haradan başladığı

və harada nöqtələnildiyi üzərində yaxşıca düşündüyün zaman, fitnənin

328 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

əvvəl ictimai hökmlər məzmununda başladığını, sonra ibadət

sistemində davam etdiyini, bunun nəticəsində, ilahi mədəniyyətin (insanın

özünü və Rəbbini tanıması ilə əlaqədar məlumatların) rədd edilməsi nöqtəsinə

çatıldığını anlarsan. Bundan əvvəl, fitnənin təşbehlilərə

təbii/tabe olmaqla və təşbehlilərin şərhlərinin arxasına düşməklə başladığını,

ifadə etmişdik. Bu vəziyyət günümüzə qədər, bu şəkildə sürüb

gəlmişdir.

Üçüncüsü: Dinin yolgöstericiliği, mümkün olduğu nisbətdə insanları

təqlidçilikdən uzaqlaşdırmaq və məlumatın onlar arasında məskun

qılınması əsasına söykən/dözər. Din ilə güdülən məqsəd olan bacarıq

(insanın özünü və Rəbbini tanıması) ilə uyğun gələn rəftar budur.

Necə olmasın ki? Vəhy yoluyla endirilən kitablar arasında Quran

kimi və dinlər arasında İslam kimi elmi ucaldan, insanları elmə təşviq

edən bir tək kitab və din yoxdur.

İşdə bu xüsus, kitabın, insanlara, ən başda bacarıqla əlaqədar gerçəkləri

öyrətməsini ardından qanuna bağlanan praktik hökmlərin

bu gerçəklərlə əlaqəsini vurğulamağı tələb etmişdir. Digər bir

ifadəylə insanın bu xüsusu anlaması məqsəd qoyulmuşdur: İnsan, Allah

tərəfindən var edilmiş, ONun tərəfindən yaradılmışdır. Allah, onu

öz əlləriylə yaratmış, yaradılışı və həyatının davamı məzmununda

mələklərini və göylər, yer/yeyər, bitkilər, heyvanlar, məkan və zaman

kimi varlıqları vasitəs(n)i etmişdir. İnsan, axirətə və vəd edilən yerə doğru

bir yol izləməkdədir. Onun axirətə doğru yol al/götürməsi bir zərurətdir.

Rəbbinə doğru bir səy içindədir. Sonunda ONunla qarşılaşacaq,

daha sonra etdiklərinin qarşılığını görəcək. Bunun nəticəsində

ya cənnətə, ya da cəhənnəmə gedəcək. İşdə bunlar, bacarığın

əhatəsinə girən xüsusların bir qisimini meydana gətirməkdədir.

Bunun yanında, insana cənnət xoşbəxtliyinə çatdıran əməllərin

nələr olduğunu, yenə cəhənnəm bədbəxtliyinə məhkum etdirən

davranışların hansıları olduğunu göstərər. Qısacası, insana qulluq

sistemiylə əlaqədar hökmləri və ictimai qanunları öyrədər. Bu da bacarıqla

əlaqədar xüsusların bir başqa qisimidir.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 329

Sonra insana bu gerçəyi də göstərər: Bu hökmlər və qanunlar,

özünü xoşbəxt edərlər. Yəni ona bunu izah edər: Mədəniyyətin əhatəsinə

girən bu ikinci qisim məlumatlar, birinci qisim məlumatlarla elin idilidir. Bunların

qanuna bağlanması və insanların bunlara uyğun gəlmələrinin nəzərdə tutulması,

sırf onun xoşbəxtliyi üçündür. Çünki bunlar, insanın dünyada

və axirətdə xeyirinə olacaq xüsuslar ehtiva etməkdədir. Bunu da mədəniyyətin

üçüncü qisimi olaraq qəbul edə bilərik.

İndi artıq açıq olaraq bilirsən ki, ikinci məlumatlar giriş, birinci

qisim məlumatlarsa nəticə xüsusiyyətindədir. Üçüncü qisim məlumatlar isə, ikinci

qisim ilə birinci qisimi bir-birinə bağlayan bir vasitə funksiyasını

görməkdədir. Ayələrin, sözünü etdiyimiz üç qisim məlumatın hər birinə

istiqamətli işarələri son dərəcə diqqətə çarpandır, ayrıca şərhə gərək

yoxdur.

Dördüncüsü: İnsanların böyük əksəriyyətinin qavrayışları, konkret

aləmin kənarını qəbul edə bilməz. Ağılları maddi aləmin və təbiətin

kənarına yüksələcək gücdən məhrumdur. Ancaq insanlar içində bəzi

kəslər, elmi araşdırmalar nəticəs(n)i, mənaların qavrayış səviyyəsinə

çata bilərlər; qaydaları və qanunları bütünsel bir dünyagörüşü ilə

qəbul edəcək xüsusiyyətə sahib ola bilərlər. İşdə bu cür insanlara anlayışa

gücü verən və onların mənalar və küllü qavrayışlar dünyasına u-

laşmasını təmin edən üsullar və vasitələr fərqli olduğundan ötəri

bu səviyyəyə çatan insanlarında, konkret aləmin kənarındakı aşan

mənaları anlayışa səviyyələri bir-birindən fərqlidir. Qısacası hər bir

səviyyəs(n)i arasında ala bildiyinə uzanan ayrılıqlar vardır. İnsanların

fiziki aləmin kənarındakı faktları qəbul etmədə bir-birindən fərqli mərtəbələrə

sahib olduqlarını heç kim inkar edə bilməz.

Bir insana hər hansı bir mənas(n)ı çatdırmaq, ancaq onun yaşayışı

və həyat tərzi etibarilə qazanmış olduğu zehni məlumatları vasitəçiliyi

ilə mümkündür. Əgər insan, konkret şeylər vasitəsilə mənaları

qəbul etməyi alışkınlık halına gətirmişsə, aşan mənaların ona çatdırılması,

maddi xüsusiyyətli qavrayış sahəsində yüksəldiyi dərəcə ora-

nında sahib olduğu məlumatlarla özünə bu məna köçürülər. Bir ço

330 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

cuğa, qadın-kişi birləşməsinin (nikahın) meydana gətirdiyi ləzzətin

halvanın dadı nümunə göstərilərək izah edilməsi kimi. Əgər həmsöhbətimiz,

bütünsel mənalara vəqf bir şəxsiyyətə sahibsə, bu vəziyyəti

nəzərə alınaraq və bu xüsusdakı tutumu əsas alınaraq

özünə bir məna köçürülər. Belə bir insan, yalnız konkret

faktlar vasitəsilə mənaları qavramağı vərdiş əldə edən insanın

əksinə, mənaları, həm konkret, həm də mücərrəd izahat tərziylə qavraya bilər.

Kənar yandan, dini yolgöstericilik insanlar içində yalnız müəyyən

bir qrupa xas deyil. Tərsinə, dinin rəhbərliyi bütün qrupları və

bütün sinifləri əhatə edəcək xüsusiyyətdədir. Bu vəziyyət hər kəsin rahatlıqla

müşahidə etdiyi bir faktdır.

Bu gerçək, yəni Quranın ehtiva etdiyi ifadələrin bir şərhinin

ol/tapılmasının yanında, anlayışların fərqliliyi və yol göstəriciliyin

ümumiliyi xüsusu, şərhlərin nümunələr tərzində təqdim edilməsini

tələb etmişdir. Belə ki, insanın bildiyi və zehinin tanışı mənalar

vasitəsilə aralarında olan bir münasibətdən ötəri, bilmə

imkanından məhrum olduğu məlumatları qəbul etməsi təmin edilər. Eynilə

aralarında forma, görünüş, həcm və növ baxımından hər hansı bir

eynilik ol/tapılmadığı və yalnız ölçüm münasibəti olan

əşyanın ağırlıq ölçüm vahidləriylə ölçülməsi kimi.

"Həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir

Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır;

çox ucadır; hikmət doludur." (Zuxruf, 3-4) kimi əvvəllər işarə edilən

ayələr, bu məsələni işarə və kinayə üsuluyla ifadə edirlər;

ancaq Quran bu məsələnin açıqlanması məzmununda yalnız

bununla kifayətlənmir. Məsələn haqq və batil üçün konkret nümunələr verdiyi

ayədə açıqlamışdır. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Allah

göydən bir su endirdi də dərələr öz miqdarın tərəfindən (o su ilə)

çağlayıb axdı. Sel, üstə çıxan köpüyü daşıdı. Bir bəzək və ya bir əmtəə

təmin etmək üçün atəşdə yandırıb əritdikləri şeylərdə bunun kimi bir köpük

vardır. İşdə Allah, haqq ilə batilə belə nümunələr verər. Köpüyə

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 331

gəlincə, o yox olub gedər, insanlara fayda təmin edəcək şey isə, yer üzündə

qalar. İşdə Allah, nümunələri belə verməkdədir." (Rə'd, 17)

Bu ayədən aydın olur ki, nümunələr, uca Allahın sözləri üçün etibarlı

olduqları kimi, hərəkətləri üçün də etibarlıdır. Bu halda, uca Allahın

hərəkəti də eynilə sözü kimi haqqdır. Uca Allahın hərəkət və sözlərinin haqq oluşları

ilə, onların əhatə etdikləri

şey nəzərdə tutulmaqdadır. Bu ikisinə,

nəzərdə tutulmayan, eyni zamanda insanlar üçün bir faydas(n)ı da ol/tapılmayan,

ancaq göz qamaşdırıcı və cazibədar faktlar da yoldaşlıq etməkdədir.

Ancaq bunların ömürü çox sürməz, yox olub xərclər. Geridə insanlar

üçün faydalı olan haqq qalar. Qərblin aradan qaldırılması və ortadan qalxması,

ancaq bir başqa haqqın vasitəçiliyi ilə mümkündür. Bu da eynilə,

haqq və istənən bir məna ehtiva edən təşbehli ayəyə bənzər.

Təşbehli ayənin istənən və haqq xüsusiyyətinə sahib olan gerçək an-

lamına, istənməyən, haqq xüsusiyyətindən məhrum olan və daha erkən

qəbul edilməklə haqq xüsusiyyətli mənanın üstünə çıxan bir başqa məna

də yoldaşlıq etməkdədir. Ancaq bu batil xüsusiyyətli məna, üzərini örtdüyü

ilk haqq mənas(n)ı ortaya çıxaracaq bir başqa haqq vasitəsilə ortadan

qalxar. Bu əməliyyatla güdülən məqsəd, günahkarlar istəyəsələr də uca

Allahın sözləri vasitəsilə haqqı suveren etmək və qərbli yox

etməkdir. Uca Allahın sözləri haqqında etibarlı olan bu örnəkləndirmə,

varlıqlar aləmində diqqətə çarpanlaşan objeler dünyasındakı hərəkətləri

üçün də etibarlıdır.

Yekunlaşdıracaq olsaq: Yuxarıda araşdırdığımız ayədən bu xüsus

ortaya çıxır: Haqq xüsusiyyətli ilahi məlumatlar, eynilə uca Allahın göydən

endirdiyi su kimidir. Bunlar da tam su olaraq enər. Hər hansı bir nicel

və keyfiyyət məhdudlaşdırma söz mövzusu deyil. Sonra vadilərə, dərələrdə

axan sellər kimi, yataqlarının darlığı və ya genişliyi tutumuna

görə nisbətləmələr söz mövzusu olar. Bu nisbətlərin hər biri, dəyişməz

faktlardır və öz mövqelərində məlumatların təməlləri və hüquqi

hökmlər, bir də daha əvvəl hökmlərlə haqq xüsusiyyətli məlumatları bir-birinə

bağlayan hökmlərin gerisindəki məsləhətlər funksiyasını görərlər.

332 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ləfzi şərhi bir an üçün gözardı etsək, özü etibarilə, ilahi

həqiqətlərin hökmü bundan ibarətdir.

İşdə bu gerçəklərə, həyata suveren olma müddətində, köpük kimi

diqqətə çarpan bir şəkildə qabaran, amma çox tez gözdən itən faktlar

də yoldaşlıq edə bilər. Bir baxıma bu vəziyyət, nasih ayələr vasitəsilə

qüvvədən qaldırılan mensuh hökmlərə bənzər. Çünki

mensuh hökm, görünüşü etibarilə davamlılıq ifadə etmək vəziyyətindədir;

ancaq nesheden hökm, onun davamına son verir və

onun yerinə bir başqa hökmü qoyur. Bu, ləfzi şərh

dərələrini, bir an üçün gözardı etsək, məlumatların özü üçün etibarlı

olan vəziyyətdir.

Haqq məlumatların sözük və dəlalət qəlibinə girməsinə gəlincə, bunlar,

ləfzi şərhlər vadilərində axmağa başladıqları andan etibarən,

vadilərin tutumları ilə ölçülərlər, daha əvvəl mütləq olan bu

gerçəklər, şifahi/sözlü məqsəd şəkillərin qəlibi içində formalanarlar. Bu

sözlər, natiqin sözləriylə nəzərdə tutduğu məna məzmununda sabit

olarlar. (yəni bunların hamısı nəzərdə tutulmuşdur) Ancaq bununla birlikdə,

bunlar, bir qalıb/qəlib içində təqdir edilməyən əsl mənaları təmsil

edən nümunələr xüsusiyyətindədir.

Sonra bu mənalar, dəyişik zehinlərə uğramaları nəticəs(n)i, sel

üzərində yığılan köpükləri xatırladan, qəsd xarici mənaları da yüklənmək

vəziyyətində qalarlar. Çünki zehinlər, müxtəlif və alışdığı mənaların

anbarı xüsusiyyətindədir. Belə bir vəziyyətdə olan zehin də

ona girən digər düşüncələrdə qənaətdə ol/tapılar. Şübhəsiz bu qənaətlər

də daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi ümumiyyətlə, təməl məlumatlar,

hökmlərin dönük olduqları məsləhətlər və darıxar kimi vərdişkar

olunmayan xüsuslarda söz mövzusu olar. Hökmlər və qanunlara

gəlincə, bunların özləri bir tərəfə, alışılmışşeyler olduqları üçün, zehindəki

yığınların bunlar üzərində hər hansı bir fəaliyyətləri

düşünülə bilməz. Buradan da aydın olur ki, təşbehlilər, dini hökm

və qanunların mətnlərini ehtiva etmələri deyil də özləri və məlumatları ehtiva etdiklərindən

ötəri təşbehli ifadələrdir.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 333