Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

İfadədə müşahidə etdiyimiz məhdudlaşdırma, şərh məlumatının sırf uca

Allaha xas olduğunu vurğulamağa dönükdür. "Elmdə dərinləşənlər"

ifadəsinə gəlincə, bunun zahiri, "vav" hərfinin istinaf ədatı

olduğunu yəni yeni bir izahat və cümlənin başladığını göstərməkdədir

və ayənin başında iştirak edən "ürəklərində əyrilik olanlar"

cümləsinin işarə etdiyi iki qisim rəftarın ikinci tərəfini ortaya qoymağa

dönükdür. Buna görə, insanlar, kitabı mənimsəmə və tətbiq

nöqtəsində iki hissəyə ayrılarlar. Bunların bir qisimi "təşbehli

olanlara" uyğunlaşdırar. Bir qisimi də təşbehli bir ifadəylə qarşılaşdığında:

"Ona inandıq, hamısı Rəbbimizin qatındandır" deyərlər. Bu iki

tərəfin fərqli tutumlar sərgiləmələrinin altında yatan niyə/səbəb, bir

tərəfin ürəyində əyriliyin ol/tapılması, bir tərəfin də elmdə dərinləşməsidir.

Əgər "ver-rasihune fil ilm=ilimde dərinləşənlər" ifadəsinin

başındakı "vav" hərfi atif ədatı olsaydı və elmdə dərinləşənlərin də

şərh bildikləri mənasını ifadə etsəydi, Peyğəmbər (s. a. a) Əfəndimiz

də şübhəsiz onlardan biri olardı; hətta elmdə dərinləşənlərin ən/en

üstünüdür. Quran onun ürəyinə endiyi halda, onun bu ifadələrlə

nəyin nəzərdə tutulduğunu bilmədiyi təsəvvür edilə bilərmi? Bilindiyi kimi

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .......................................................................................48

Qurani Kərim ümmətdən danışdığı zaman və ya bir birliklə əlaqədar

bir xüsusu gündəmə gətirdiyi zaman, Rəsulullah da (s. a. a) bu xüsusun

əhatəsinə girirsə, ən başda ona işarə edər. Onu şərəflənmək

və şəxsiyyətinin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün ondan ayrıca söz

edər. Sonra digər insanlara toxunar. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Elçi,

özünə Rəbbindən endirilənə iman etdi, möminlər də." (Bəqərə,

285) "Sonra Allah, elçisi ilə möminlərin üzərinə güvən duyğusu

və hüzur/dinclik endirdi." (Tövbə, 26) "Amma Rəsul və onunla birlikdə olan

möminlər" (Tövbə, 88) "Bu Peyğəmbər ilə iman edənlər..." (Al/götürü

İmran, 68) "Allah, Peyğəmbəri və onunla birlikdə iman edənləri

hörmətdən salmayacaq." (Təhrim, 8) Daha bunun kimi bir çox nümunə

göstərilə bilər.

Əgər "Elmdə dərinləşənlər" ifadəsi ilə, onların şərhi bildikləri

nəzərdə tutulsaydı, Rəsulullah da (s. a. a) onlar arasında iştirak etdiyinə

görə, ifadənin: "Onun şərhini, Allahdan, Rəsulundan və elmdə dərinləşənlərdən

başqası bilməz." şəklində olması lazım idi. Bunu

yaxşıca qavramalısan. Hərçənd, ayənin başında iştirak edən: "Sənə kitabı

endirən Odur." ifadəsi, Peyğəmbərin kitabı bildiyinə dəlalət etməkdədir;

buna görə ikinci bir dəfə ondan danışma gərəyi duyul/eşidilməmişdir,

deyilə bilər.

O halda, ayənin zahiri, şərhi bilmənin bu ayədə sırf uca Allaha

xas qılındığını göstərməkdədir. Amma bu vəziyyət, ayədəki ümumiləşdirməyə

istiqamətli bir istisnanın baş verməyəcəyi mənasını verməz.

Necə ki bəzi ayələrdə qeyb məlumatı Allaha xas qılınmışkən başqa

ayələrdə, bu ümumiləşdirmədə istisnaya gedilmişdir. Bu ayədə olduğu

kimi: "O qeybi biləndir. Öz qeybini kimsəyə açıq saxlamaz. Ancaq

elçiləri içində razı olduğu kəslər başqa." (Cin, 26-27) Və yenə,

şərh məlumatı məzmununda şəxsən elmdə dərinləşənlərin istisna edilmələri

ilə də ziddiyyət təşkil etməməkdədir ayənin ortaya qoyduğu bu məna.

Çünki bu ayədə, ürəklərində əyrilik olanların qarşısında, elmdə

dərinləşənlərin iman və təslimini, şübhəylə qarşılaşdıqlarında

təmkinli davrandıqları kimi bir vəziyyətlərinə işarə edilmiş olması

49............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ilə bir başqa ayədə, onların və ya bəzilərinin Quranın həqiqətini və

ayələrinin şərhini bilmələrinin vurğulanması arasında hər hansı bir

ziddiyyət söz mövzusu deyil. İrəlidə bu xüsusu daha ətraflıca açıqlayacağıq.

"Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır,

deyərlər." İfadənin orijinalında keçən "rasihun" sözü,

"rusuh" kökündən "sabit və möhkəm olmanın ən/en irəli səviyyəs(n)i" deməkdir.

Elmdə dərinləşənlərin (möhkəm və sabit məlumata çatanların),

bu ayədə, ürəklərində əyrilik olan kəslərin əleyhdar cəbhəsi

olaraq təqdim edilmələri, sonra "Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin

qatındandır." sözləriylə xarakterizə edilmələri, onlara bağlı tam bir

tərifin edilmək istəndiyini göstərməkdədir. Buna görə, onlar,

Allah və ayələri haqqında məlumat sahibidirlər. Bu məlumata qətiliklə

şübhə bulaşmaz. O halda möhkəm ayələrə bağlı möhkəm və

sarsılmaz məlumat səviyyəsinə çatmışlar. Möhkəm ayələrə inanarlar,

onlara təbii/tabe olarlar, yəni onlarla əməl edərlər. Bu sırada qarşılarına

müteşebih (məna etibarilə bənzəyən) bir ayə çıxdığında, bu vəziyyət

onların sahib olduqları möhkəm və sabit məlumat haqqında ürəklərinin

sarsılmasına, zehinlərinin bulanmasına səbəb olmaz. Əksinə

onlar təşbehli ayələrə inanarlar, ancaq onlara əməli olaraq təbii/tabe

olmazlar.

"Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." sözlərində

dəlil və nəticə birlikdə zikr edilmişdir. Çünki möhkəm və

təşbehli ayələrin bütün olaraq Allah qatından gəlmiş olması,

bütününə, həm möhkəm ayələrə həm təşbehli ayələrə inanılmasını

tələb etməkdədir. Möhkəm ayələrin ifadələrindəki dəqiqlik,

onlara uyğun gəlmə zəruriliyini və təşbehli ayələrin də rədd edilmədən

və tətbiq edilmədən qəbul edilməsi lazım olduğunu doğurar.

Çünki təşbehli ayələr də eynilə möhkəm ayələr kimi Allah qatından

gəlmişlər. Bu səbəbdən təşbehli ifadələrin mənaları

içində möhkəm ayələrdə ifadə edilən xüsuslarla ziddiyyət təşkil etdiyi görülən

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ....................................................................................50

anlama təbii/tabe olmaq caiz deyil. Bunun səbəbi, möhkəm ayələrdəki

ifadələrin açıq, aydın olar və dəqiq olmalarıdır.

Buna görə, təşbehli ayələrin ehtiva etdikləri olabiləcək mənalar

içində, möhkəm ayələrin mənalarına uyğun olanlarına uyğun gəlmək bir

zərurətdir. Bu eyni zamanda təşbehli ifadələrin möhkəm

ifadələrə çevirilməsi mənasını verər. Bu səbəbdən: "Bütünü

Rəbbimizin qatındandır." sözü, həm möhkəm, həm də təşbehli

faktı üçün bir dəlil xüsusiyyətindədir. Bununla möhkəm ayələrə inanmaq

və onların əmrləri istiqamətində əməl etmə, təşbehli

ayələrə də inanmaq və əməl barəsində möhkəm ayələrə müraciət etmək

xüsusunu nəzərdə tuturam.

"Təmiz ağıl sahiblərindən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." Öyüd alıpdüşünmek

(tezekkür), bir şeyi çıxarsamaq üçün zehni olaraq o

şeyin dəlilinə yönəlmək, intiqal etmək deməkdir. Ayədə işarə

edilən insanların: "Bütünü Rəbbimizin qatındandır." şəklindəki sözləri,

daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, onlar baxımından bir sübut etmə

və onların sərgilədiyi hərəkəti çıxaracaq zehni intiqalı təmin etdiyi üçün

uca Allah, bunu tezekkür=öğüt al/götürüb düşünmək olaraq xarakterizə etmiş və

özlərini onunla tərifləmişdir.

Ayədə keçən "elbab" sözü "lübb"ün çoxluğudur və hər cür

şaibeden təmizlənmiş təmiz ağıl deməkdir. Uca Allah bu xüsusiyyətlərə

sahib insanları, kitabının dəyişik yerlərində gözəl təriflərə mövzu

etmişdir. Onların Allaha iman, peşmanlıq əhli olduqlarını və sözün

ən gözəlinə təbii/tabe olduqlarını bildirmişdir. Sonra onların davamlı olaraq

Rəblərini xatırladıqlarını bildirmişdir. Bunun ardından, onları

tezekkür əhli, yəni dəlil vasitəçiliyi ilə məlumatlara çatan kəslər olduqları,

hikmət və mədəniyyət sahibi olduqları qiymətləndirməsində ol/tapılmışdır.

Uca Allah belə buyurmuşdur: "Tağuta qulluq etməkdən qaçınan

və Allaha içdən yönələnlər isə; onlar üçün bir müjdə vardır,

elə isə qullarıma müjdə ver. Ki onlar, sözü eşidərlər və ən gözəlinə

uyğunlaşdırar. İşdə onlar, Allahın özlərini hidayətə çatdırdığı kimsə

51............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lerdir və onlar, təmiz ağıl sahibləridir." (Zumər, 17-18) "Şübhəsiz

göylərin və yerin yaradılışında, gecə ilə gündüz ard-arda gəlişində

təmiz ağıl sahibləri üçün həqiqətən ayələr vardır. Onlar ayaqda

ikən, oturarkən, yan yatarkən Allahı zikr edərlər." (Al/götürü İmran,

190-191) Bu davamlı xatırlama və düşünmənin özü ilə gətirdiyi

boyun əymə və itaət etmə, gerçəkdə Allaha yönəlmədiyər. Ki bu da

onların Allahın ayələri üzərində düşünmələrini və bu düşüncənin

nəticəsində gerçək məlumatlara və mədəniyyətə çatmalarını tələb etməkdədir.

Necə ki uca Allah belə buyurmaqdadır. "İçdən Allaha yönələndən

başqası, öyüd al/götürüb-düşünməz." (Mömin, 13) "Təmiz ağıl sahiblərindən

başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." (Bəqərə, 269 və Al/götürü İmran,

7)

(Al/götürü İmran / 8) "Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi

sürüşdürmə və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən."

Bu da onların elmdə dərinləşmələrinin bir nəticəsidir. Çünki Rəblərinin

mövqesini bildiklərindən və ONun gerçək mövqesini qavradıqlarından

mülkün yalnız ONA aid olduğunu və özlərinin heç

bir şeyə malik olmadıqlarını bilmişlər. O halda elmdə dərinləşmədən

sonra da ürəklərinin sürüşməsi mümkündür. Buna görə Rəblərinə

sığınırlar. Özlərinə doğru yolu göstərdikdən sonra ürəklərini

sürüşdürməməsini, özlərinə qatından, bu neməti qalıcı edəcək,

dümdüz yol üzərində və kurb=yakınlık mərtəbələrinə çatma

səyində köməkçi olacaq bir rəhmət göndərməsini istəyirlər.

Ürəklərini sürüşdürməməsini istədikdən sonra, bir rəhmət

göndərməsini, bağışlamasını istəyələrinin hikmətinə gəlincə;

çünki ürəyin sürüşməməsi, elmdə dərinləşmə xüsusiyyətinin qalıcı

olmasını tələb edici bir vəziyyət deyil. Ürək sürüşmədiyi halda, elm

insandan alına bilər, insanın ürəyi boş və elmlə bəxtiyar olmayacaq

və sürüşmə ilə bədbəxt qılınmayacaq şəkildə arada buraxıla bilər.

Daha doğrusu insan cəhalət və zəiflik mövqesində tərk

edilə bilər. Bu insanlar qəti olaraq sahib olduqları elmin davamına

böyük bir ehtiyac duymaqdadırlar; amma eyni zamanda ehtiyacları

bununla bitmir. Onlar bir yol üzərində yol al/götürməkdədirlər. Burada

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ..........................................................................52

Onlar bir yol üzərində yol al/götürməkdədirlər. Burada ancaq Allahın

əhatə edə bildiyi və ölçülərini bildiyi saysız rəhmətə möhtac vəziyyət-

dadırlar. Onlar da bu ehtiyaclarının şüurundadırlar. "Rəbbimiz, sən

mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə

yığacaqsan." sözü, onların bu şüura sahib olduqlarının dəlilidir.

"Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə."

ifadəsi, sapma meylinin ürəklərinə sızmasından və ürəklərindəki

elmdə dərinləşmişlik faktını söküb atmasından Allah'

a sığınma duyğu və istəklərini əks etdirməkdədir. "Qatından bizə bir

rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən." sözü də

rəhmət buludlarından yağış yağdırılmasının tələb edilməsini

əks etdirməkdədir. Ki ürəkləri həyatlarını davam etdirə bilsinlər.

Rəhmət ifadəsinin cümlə içində nekre (naməlum) buraxılması və

onun Allah qatından olduğunun xüsusilə vurğulanması, onların bu

rəhmətin xüsusiyyətini və necə olacağını bilmədiklərini, yalnız

Rəblərinin rəhməti olmazsa və əgər bu rəhmət ONun qatından

olmazsa, işlərinin tamam olmayacağını bildiklərini göstərmək

tedir.Kalplerin sürüşməsi təhlükəsi qarşısında yalnız Allaha

sığınmalarını və rəhməti də yalnız ONun qatından tələb

etmələrini, onların bütün mülkün və əsl malikliyin Allaha xas

olduğunu bildiklərini, maddi səbəblərə yönəlmədiklərini göstərməkdədir.

(Al/götürü İmran / 9) "Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla

şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan. Doğrusu Allah, vadindən

dönməz." Bu sözləri rəhmət istəklərinin səbəbi xüsusiyyətindədir. Çünki onlar,

bilirlər ki, yaradılış nizamının qurulmuş olması, dini dəvətin

gündəmə gəlməsi, insanın yaranma səfərində böyük bir əmək

sərf etməsi, qiyamət günü reallaşacaq toplanmanın ön hazırlıqları

mesabesindedir. Orada Allahın rəhmətindən başqa heç bir şey

fayda verməz, heç bir yerdən kömək alınmaz. Necə ki uca Allah

belə buyurur: "Şübhəsiz (haqqın batildən ayrılacağı) hökm

günü, hamısının çatacağı bir gündür. O gün bir dost dostdan hər hansı

bir şeyi sova bilməz. Və onlara kömək də edilməz. Ancaq Al/götür

53............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lahın rəhmət etdiyi başqa." (Duxan, 40-42) Buna görə Rəblərindən

bir rəhmət istəmişlər, bu rəhmətin təyin olunmasını, konkretləşdirilməsini

də ONA buraxmışlar ki, işlərinə yarasan, ehtiyac duyduqları

anda faydalana bilsinlər.

Bu günü, "özündə şübhə ol/tapılmayan" şəklində xarakterizə etmişlər.

Bununla bütün diqqətlərini tələbə və duaya yönəltmənin səbəbini

şərhi və məqbul olduğunu vurğulamağı məqsəd qoymuşlar.

Bu vaxt toxunduğumuz bu xarakterizə etməyi də bu sözləriylə səbəbləndirməyə

işlə/çalışmışlar: "Doğrusu Allah vadindən dönməz."

Çünki onların təməl xüsusiyyətləri, elmdə dərinləşmiş olmalarıdır və

meydana gətirici xəstəliyi bilinmədən elm bir mövzuda dərinləşməz və

təsdiq kökləşməz. Bu günün reallaşmasında şübhə etməmələrinin

səbəbi isə, uca Allahın bunu vəd etmiş olmasıdır ki onlar

də bunu vurğulamışlar.

Bənzəri bir vəziyyət də: "Qatından bizə bir rəhmət bağışla."

istəklərini "Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən." sözüylə

səbəbləndirmələrində söz mövzusudur. Buna görə, uca Allahın

ən çox hədiyyədə olan şəxs olması, ONdan rəhmət diləmələrinin

xəstəliyi və səbəbidir. İfadə içində "sənsən" əvəzliyini istifadə etmələri,

xəbərin başına da xas etmə mənasını ifadə edən "əlif və lam"

takısı gətirmək surətiylə marife etmələri, "qatından" sözlərini

səbəbləndirməkdədir. Çünki "qatından" sözü xas etməyə

dəlalət edər. [Yalnız öz qatından onlara bir rəhmət

bağışlamağı istəyələrinin səbəbi, onların Allahdan başqasını ən/en

çox hədiyyədə olan olaraq tanımamalarıdır]

Eyni yanaşma bu ifadə üçün də etibarlıdır: "Ürəklərimizi sürüşdürmə"

Bu ifadənin ardından, buna bağlı bir xəstəlik olaraq qəbul edilə biləcək

bu sözə yer verilmişdir: "bizi hidayətə çatdırdıqdan sonra."

[Yəni Rəb-bimiz, ürəklərimizi sürüşdürmə; çünki sən bizi doğru yola

çatdırmısan] Bir az əvvəl: "Biz ona inandıq." sözlərindən sonra "bütünü

Rəbbimizin qatındandır." şəklində bir qiymətləndirmə cümləsinə

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .............................................................................54

yer verilmiş olmasının da buna bənzər bir məqsədə istiqamətli olduğunu

söyləmişdik.

Bu halda, burada haqqında danışılanlar, Rəblərinə iman edən insanlardır.

Bu iman üzərinə stabillik göstərmişlər, buna görə uca Allah

onları doğru yola çatdırmış, ağıllarının anlayışa və qəbul etmə tutumunu

kamal səviyyəsinə çatdırmışdır. Bundan ötəri, söylədikləri

zaman bir məlumata söykən/dözərək söyləyərlər, bir şey etdikləri zaman

elmə söykən/dözərək o şeyi edərlər. Bunun nəticəsində uca Allah özlərini

"elmdə dərinləşən" olaraq xarakterizə etmiş, təmiz ağıl sahibləri

adıyla anmışdır.

Uca Allahın, təmiz ağıl sahiblərinin ayırıcı xüsusiyyətləri olaraq

işarə etdiyi şeylər üzərində dayanıb düşündüyün zaman, bu ayələrdə

onlarla əlaqədar olaraq izah edilən xüsuslarla, bunlar arasında bir

paralellik olduğunu görərsən:

"Tağuta qulluq etməkdən qaçınan və Allaha içdən yönələnlər

isə; yalnız onlar üçün bir müjdə vardır, elə isə qullarıma müjdə

ver ki onlar, sözü eşidərlər və ən gözəlinə uyğunlaşdırar. İşdə onlar, Allah'

ın özlərini hidayətə çatdırdığı kəslərdir və onlar, təmiz ağıl

sahibləridir." (Zumər, 17-18)

Diqqət yetirilsə, onlar burada iman sahibləri, sözün ən gözəlinə

təbii/tabe olanlar, Allaha tövbə edib yönələnlər olaraq xarakterizə edilirlər.

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrdə isə, elmdə dərinləşənlər, bu

xüsusiyyətlərə sahib kəslər olaraq gündəmə gətirilirlər.

"Doğrusu Allah vadindən dönməz" ifadəsində, həmsöhbət

(Rəbbimiz) sigasından gayıp (Doğrusu Allah...) sigasına keçiş edilmiş

olmasının (və "Rəbbimiz vadindən..." ifadəsi istifadə edilmiş

olmamasının) hikmətinə gəlincə; çünki bu vad, sırf özlərinə

xas deyil. Əksinə, özləriylə birlikdə başqalarını da əhatə etməkdədir.

Bundan ötəri, "Rəbbimiz" sözünün "Allah" ləfziylə dəyişdirilməsi

daha uyğundur. Çünki üluhiyyətin suverenliyi, hər kəsi

və hər şeyi əhatə edən ümumi bir vəziyyətdir.

55............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.