Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 90) "Doğrusu, imanlarından sonra inkar edib, sonra inkarlarını artıranların..." deyə başlayan iki ayə, başda deyilən "Küfrə sapan bir

qövmü Allah necə hidayətə çatdırar?" deyə başlayan ifadənin məzmununun

səbəbini şərh məqsədinə istiqamətlidir. Burada, ümumi bütün

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................281

selin xüsusi fərdə uyarlanışı formasında bir niyə/səbəb şərhə şahid

oluruq.

Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna budur: Haqq ortaya çıxdıqdan

və haqqa bağlı dəlillər/sübut edər əskiksiz olaraq ortaya qoyulduqdan sonra

inkar edənlər, ondan sonra vəziyyətini islah etmək üzrə tövbə

etməyənlər, iki kateqoriyadan birinə girərlər:

1) İnkar edən kəslərdir. Sonra küfrlərini artırarlar. Beləcə

azğınlaşarlar, tüğyana saparlar. Belələrinin islahına imkan yoxdur.

Allah bunları hidayətə çatdırmaz, tövbələrini qəbul etməz. Çünki

gerçək mənada tövbə etməzlər. Pozğunluğa batmışlar. Hidayətə

çatmaları ümid edilməz.

2) Tövbə etmədən küfr və haqqa qarşı inad üzrə ölən kafirlərdir.

Uca Allah, onları axirətdə hidayətə çatdırmaz, cənnətə

qoymaz. Çünki Rəblərinə dönməmişlər. Bunun bir əvəzi də

yoxdur ki, onunla özlərini qurtarsınlar. Bir şəfaətçi, bir köməkçi

də çıxıb onlara şəfaət etməz, köməkdə ol/tapılmaz.

(Al/götürü İmran / 91) Bununla da aydın olur ki, "İşdə onlar, pozğunların

də özləridir." ifadəsi, orijinalının ad cümləsi olması, uzağı göstərən

"ulaike" işarə əvəzliyiylə "hum" ayırma əvəzliyini əhatəsi, xəbərin

ad cümləsi və marife olması etibarilə, pozğunluğun onların ruhunda

yaxşıca bərkiyib kök saldığını, hidayətə çatmalarına ümid qalmadığını

göstərər.

Yenə buradan hərəkətlə anlayırıq ki "və onların köməkçiləri

yoxdur." ifadəsindən məqsəd, onların qiyamət günü kömək edəcək

olan şəfaətçilərdən faydalanmalarını olumsuzlamaktır. Çünki

çoxluq sözün istifadə edilməsi, qiyamət günü kömək edənlərin ol/tapılacağını

göstərər. Bənzəri bir qiymətləndirməyə, Bəqərə surəsinin

48. ayəsinin təfsiri çərçivəsində, "Artıq onların şəfaətçiləri yoxdur."

(Şuəra, 100) ayəsiylə şəfaəti dəlillərkən yer vermişdik. Detallı

məlumat üçün o hissəyə baxıla bilər. Bu iki ayənin ikincisində, fidyə və

köməkçilərin mənfilənməsi söz mövzusudur. Çünki bu ikisi əvəzdir.

Əvəz isə, ancaq insanın qaçırdığı hər hansı bir şey üçün ola bilər. Bunlar, dünyada tövbə et/ət

282........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

meyi əllərindən qaçırdılar. Axirətdə isə, onun yerini tutacaq bir

əvəz yoxdur.

Bu da bizə göstərir ki: "...kafir olaraq ölənlər..." ifadəsi,

"tövbə etmə fürsətini qaçıranlar" mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən

bu ifadə, bu ayədə keçən məhdudlaşdırıcı şərhlə ziddiyyət təşkil etməz:

"Tövbə, nə pislikləri edib edib də onlardan birinə ölüm damın tərəfindən;

"Mən indi həqiqətən tövbə etdim." deyənlər, nə də kafir olaraq

ölənlər üçün deyil. Belələri üçün acı/ağrılı bir əzab hazırlamışıq."

(Nisa, 18) Çünki ölümün gəlib çatmasından məqsəd, dünya ilə bağların

kəsilməsi və axirət ifadə edilərinin ortaya çıxmasıdır. Bu vəziyyətdə

artıq tövbə etibarsız olar.

"...yer üzü dolusu qızıl..." ifadəsinin orijinalında keçən

"mil'=do-lusu" sözü, bir kabın tutumunu ifadə edər. Bu səbəbdən

burada yer üzü, içi qızılla doldurula bilən bir qab olaraq fərz edilmişdir.

Cümlə bu baxımdan ədəbi sənətlərdən "tahyili istiare"yə

və "kinayəli istiare"yə nümunədir.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, "İmanlarından... sonra küfrə sa-

pan bir qövmü Allah necə hidayətə çatdırar?" deyə başlayan ayələrlə

əlaqədar olaraq bu şərhə yer verilir: "Bir rəvayətə görə, bu

ayələr, Ənsardan Həris b. Süveyd b. Samit adlı biri haqqında en-

miştir. Bu adam, Mecder b. Ziyad el-Belvini planlaşdırılmış öldürmüş,

İslamdan dönərək qaçmış və gedib Məkkəyə yerləşmişdi. Sonra

etdiyinə peşman olmuş və qövmünə xəbər göndərərək

Rəsulullahdan (s. a. a) tövbəsinin qəbul edilib edilməyəcəyini soruşmalarını

istəmiş. Qohumları gedib Rəsulullahdan soruşmuşlar. Bunun

üzərinə, "Ancaq bundan sonra tövbə edənlər... başqa." ifadəsini

ehtiva edən ayə endi. Bu xəbəri qohumlarından biri ona çatdırdı və ona

belə dedi: "Mən sənin doğru şifahi/sözlü biri olduğunu bilirəm. Şübhəsiz

Rəsulullah səndən daha doğru şifahi/sözlüdür. Allah da üçünüzün ən/en

doğru şifahi/sözlüsüdür." Bunun üzərinə adam Mədinəyə döndü, tövbə

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................283

etdi və İslamı yaşamada gözəl bir nümunə sərgilədi. Bu rəvayəti Mücahid

və Süddi köçürmüşdür. İmam Sadiqdən (ə.s) də rəvayət edilmişdir."

(c. 2, s. 471, Tahran nəşr/təzyiqi)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni İshak və İbni Münzir, İbni

Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Həris b. Süveyd, Uhud döyüşündə

Mecder b. Ziyadı və Zabia Oğullarından Kays b. Zeydi planlaşdırılmış

öldürdü. Sonra qaçıb Qureyşə qatıldı. Məkkədə yaşamağa

davam etdi. Sonra tövbə edib qövmünə qatılmaq istədiyini qardaşı

Celasa xəbər verdi. Bunun üzərinə, Allah onun haqqında, "İmanlarından...

sonra küfrə sapan bir qövmü Allah necə hidayətə çatdırar?"

deyə başlayan a-yetleri endirdi..." (c. 2, s. 49, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu hekayə başqa kanallardan da köçürülmüşdür və

aralarında fərqliliklər vardır. Bunlardan biri də İkrimedən rəvayət

edilən bu mətndir: "Bu ayələr Rahib Əbu Komandir, Həris b. Süveyd b.

Samit və Vahuh b. Esletlə birlikdə on iki adam haqqında enmişdir.

Bunlar İslamdan dönmüş, Qureyşə qatılmışlar idi. Sonra, "Tövbəmiz

qəbul olarmı?" deyə qohumlarına xəbər göndərmişlər idi. Bunun

üzərinə, "Ancaq bundan sonra tövbə edənlər... başqa." deyə başlayan

ayələr nazil olmuşdu." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 49)

Bu rəvayətlərdən biri də, Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, "Doğrusu,

imanlarından sonra inkar edib, sonra inkarlarını artıranların..."

ayəsinin təfsiri məzmununda bəzilərinə isnad edilərək köçürülən

bu rəvayətdir: "Bu ayə, Həris b. Süveydin on bir yoldaşı haqqında

enmişdir. Həris Mədinəyə geri dönüncə, onlar; "Edə bildiyimiz

müddətcə Məkkədə küfr üzrə qalarıq. Dönmək istədiyimiz zaman

dönərik və bizim haqqımızda da Həris haqqında enən ayələr

enər." dedilər. Rəsulu Əkrəm (s. a. a) Məkkəni fəth edincə, onlardan

İslama girənlərin tövbəsi qəbul edildi. Onlardan küfr üzrə ölənlər

haqqında da bu ayə endi: "Şübhəsiz, inkar edib kafir olaraq

ölənlərin..." (c. 2, s. 472, Tahran nəşr/təzyiqi)

Bir görüşə görə, bu ayələr Əhli Kitab haqqında enmişdir. Bəziləri

demişlər ki: "Doğrusu, imanlarından sonra inkar edib,

sonra inkarlarını artıranların..." ayəs(n)i xüsusi olaraq Yəhudilər

284........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rə inkarlarını artıranların..." ayəs(n)i xüsusi olaraq Yəhudilər haqqında

enmişdir. Onlar əvvəl İsaya inanmış, sonra onu inkar etmişlər idi,

sonra Hz. Məhəmmədi (s. a. a) inkar etməklə küfrlərini artırmışlar idi.

Bunun xaricində başqa qiymətləndirmələr də edilmişdir.

Bu rəvayətlər və qiymətləndirmələr üzərində düşünüldüyü zaman,

bunların hamısının ilk qurşaq təfsirçilərin ictihadı müşahidə etmələri

olduqları aydın olar. Necə ki başqaları da bu nöqtəni vurğulamışlar.

İmam Sadiqdən (ə.s) köçürülən rəvayətə gəlincə də; bu rəvayət,

mürsəl və zəifdir. Bir də bu var ki, bir və ya bir neçə ayənin birdən

çox eniş səbəbinin olması da mümkündür. Doğrusunu Allah hər kəsdən

daha yaxşı bilər.

----------------------

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

92- Sevdiyiniz şeylərdən infak edənə qədər əsla yaxşılığa çata bilməzsiniz.

Hər nə infak etsəniz, şübhəsiz Allah onu bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................285

93- Tövrat endirilmədən əvvəl, İsrailin (Hz. Yaqubun) özünə

haram etdiyindən başqa, İsrailoğullarına bütün yeməklər halal

idi. Də ki: "Bu halda əgər doğrusansanıq, Tövratı gətirin də onu

oxuyun."

94- Artıq bundan sonra kim Allaha qarşı yalan uydurub böhtan

düzsə, işdə onlar zalımların da özləridir.

95- De ki: "Allah doğru söylədi. Elə isə Allahı bir tanıyan

(hanif)ler olaraq İbrahimin dininə yatıl. O müşriklərdən deyildi."

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupunda iştirak edən ilk ayənin əvvəlki ayələrlə əlaqəsi

açıq deyil. Bu ayənin, özündən sonra iştirak edən və bir-birləriylə

əlaqəli oluşları barəsində ən kiçik bir əyrilik ol/tapılmayan

digər ayələr daxilində enməmiş olma ehtimalı da vardır.

Bənzəri bir problemə: "Də ki: "Ey kitab əhli, gəlin..." (Al/götürü İmran, 64)

ayəsiylə əlaqədar olaraq eniş tarixi məzmununda şahid olduq.

Deyilə bilər ki: Ayədə xitab, İsrailoğullarına istiqamətlidir. Eynilə əvvəlki

və sonrakı ayələrdə olduğu kimi. Buna görə, dünyaya istiqamətli

sevgilərindən, mal və sərvəti Allahın dininə seçim edişlərindən

ötəri qınandıqdan sonra bu ifadənin iştirak etmiş olması

bu anlama

gəlir: Siz, Allaha və elçilərinə özünüzü nisbət etməklə, yaxşılıq və

təqva əhli olduğunuzu söyləməklə yalan bir iddiada ol/tapılırsınız.

Çünki siz mallarınızın təcrübələrini sevir, xeyr məqsədli xərcləmələr

barəsində xəsislik edirsiniz. Yalnız kimsənin maraq/əlaqəsini

çəkməyən, yox olması kimsəyə ağır gəlməyən dəyərsiz şeylər infak

edirsiniz. Halbuki yaxşılığa çatmaq da ancaq, adamın malından

sevdiyi, qiymətli şeyləri infak etməsi ilə mümkündür. Allah bunları

qoruyar, qarşılığını əskiksiz verər. Bəzi təfsir alimlərinin əlaqə

qurmaq məzmununda etdikləri qiymətləndirmələrinin xülasəs(n)i bundan

ibarət idi. Ancaq bu cür şeylər boş yerə səy göstərməkdir.

286........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Geri qalan ayələrin əvvəlki ayələrlə əlaqəli olduğu açıqdır. Bu

konuda hər hansı naməlumluq söz mövzusu deyil.

(Al/götürü İmran / 92) "Sevdiyiniz şeylərdən infak edənə qədər əsla

yaxşılığa çata bilməzsiniz."

Ayənin orijinalında keçən "tenalu" hərəkəti "ən/en-neyl" kökündən "çatmaq"

deməkdir. "əl-Birr" isə xeyr məqsədli hərəkətlərdə genişləmə,

sıxlaşma mənasını verər. Rağıp deyər ki: "el-Berr=kara", "elbahr=

dəniz"in əleyhdarıdır. Qurudan ilk ağla gələn genişlik və ucsuz

bucaqsız oluşudur. Bundan da xeyr məqsədli hərəkətlərdə genişlik" an-

lamında "əl-birr" sözü törədilmişdir."

"Xeyr məqsədli hərəkət" deyərkən, haqqa inanmaq və təmiz niyyət bəsləmək

kimi ürəyi hərəkətlərdən və ya Allaha ibadət etmək və ONun yolunda

infakta ol/tapılmaq kimi bedensel orqanların hərəkətlərindən daha

geniş, daha ümumi bir mənas(n)ı nəzərdə tutur. Aşağıdakı ayə, bu mənanın

hər iki qisimini də əhatə edir: "Üzlərinizi şərqə və qərbə tərcüməçinik

yaxşılıq (birr) deyil. Amma yaxşılıq, Allaha, axirət gününə,

mələklərə, kitaba və peyğəmbərə iman edən; mala olan sevgisinə

baxmayaraq, onu yaxınlara, yetimlərə, yoxsullara, yolda qalmışa,

istəyib dilənənə və kölələrə verən; namazı doğru edən, zəkatı

verən və əhdləşdiklərində əhdlərinə vəfa göstərənlər ilə çətində,

xəstəlikdə və döyüşün qızışdığı zamanlarda səbr edənlərin tutum

və davranışlarıdır." (Bəqərə, 177)

Yuxarıdakı ayəs(n)i: "Sevdiyiniz şeylərdən... yaxşılığa (birre) çata bilməzsiniz."

ayəsiylə birlikdə qiymətləndirdiyimiz zaman nəzərdə tutulanın

bu olduğu aydın olur: Mal sevgisinə baxmayaraq onu Allah yolunda

xərcləmək "birr"-in təməl şərtlərindən biridir; ancaq "birr"in reallaşması,

bu şərtlərin bütününün bir yerdə olmasına bağlıdır.

Heç şübhəsiz "birr"ə çatmanın məqsədi olaraq "infak"ın qızılın çəkilməsi

bu qisimin xüsusilə ö-nəmli olduğu, lazım olan əhəmiyyətin verilməsinin

zəruriliyini göstərər. Çünki insanın öz təbiətində yığılan

mala istiqamətli güclü bir meyl və ehtiras vardır. İnsan onu

öz nəfsinin bir parçası sayar. Malını itirdiyində, öz həyatı

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................287

nın bir parçasını itirmiş kimi təsirlənər. Digər ibadət və əməllərdə

isə meydana gələn itkin və tükənmələr "infak" qədər gözə gəlməz.

Buradan hərəkətlə, bəzilərinin: "Birr=iyilik" insanın sevdiyi şeylər-

deyil infak etməsidir." Dəmələrinin əsassızlığı aydın olmuş oldu.

Aydın olduğu qədəriylə onlar bu ayəs(n)i bu ifadəyə bənzətmişlər:

"Yemədiyin müddətcə aclığın ağrısından xilas ola bilməzsən." Ancaq bu

yanaşma, Bəqərə surəsinin əlaqədar ayəsiylə uyğun gəlməməkdədir.

Yuxarıda yer verdiyimiz Bəqərə surəsi əlaqədar ayəsindən aydın olduğuna

görə, "birr"dən məqsəd, lugavi mənasının zahiridir. Xeyrdə

genişlik və xeyr işlərdə sıxlaşma yəni. Çünki ayə, "birr" anlayışını

inançsal və əməli, nəzəri və praktik xeyrlər cəmi

şəklində açıqlayır. Buradan hərəkətlə, bəzilərinin: "Birr"dən məqsəd Allahın

lütfkarlığı və nemət bahşedişidir." və digər bəzilərinin: "Ondan məqsəd

cənnətdir." şəklindəki sözlərinin səhv olduğunu anlayırıq.

"Hər nə infak etsəniz, şübhəsiz Allah onu bilər." Bu ifadə, infak

edənlərin könüllərini xoş tutmağa, narahatlıqlarını aradan qaldırmağa istiqamətlidir.

Verilmək istənən mesaj budur: Sizin sevdiyiniz halda xeyr məqsədiylə

xərclədiyiniz mallar, qarşılıqsız olaraq boşa getmiş deyil.

Çünki sevdiyiniz mallardan infak etmənizi əmr edən Allah, infak

edişinizi və infak etdiyiniz şeyləri bilər.

(Al/götürü İmran / 93) "Tövrat endirilmədən əvvəl, İsrailin özünə haram

etdiklərindən başqa, İsrailoğullarına bütün yeməklər halal idi." Yemək

mənasında istifadə etdiyimiz "təam" sözü, yenilən və qida maddəsi olan

hər şeyi ifadə edər. Hicazlılar bu sözü yalnız "buğda" mənasında

istifadə edərdilər. Mütləq olaraq istifadə edildiyi zaman onlara görə

"buğda" mənasını ifadə edərdi. Halal dəmə olan "hill" ke-limesi,

haramın əleyhdarıdır. Düyünləmə (akd) və məzmuna (ağıl) mənalarının

əleyhdarı olan hall=çözme kökündən törəmiş ola bilər. Bu səbəbdən

sərbəstlik mənasını ifadə edər.

İsrail, Hz. Yaqubdur. Allah yolunda cihad etdiyi və Allahın köməyiylə

zəfərə çatdığı üçün bu adı al/götürmüşdür. Əhli Kitaba görə, İsrail

sözünün mənas(n)ı, Allahı uduzmaya uğradan müzəffərdir. Çünki o,

288........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Tövratda iddia edildiyinə görə) "Fonuil" deyilən bir yerdə Allahla

güləşmiş(!) və ONU məğlub et/yeyilmişdir(!) Quran belə bir iddianı yalanlamaqda,

ayrıca ağıl da belə bir şeyi qeyri-mümkün görməkdədir.