Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 81) "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə

kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir

elçi gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız."

Ayə, uca Allah tərəfindən alınan qəti bir sözdən, müqavilədən bəhs edir.

Allah bu müqaviləs(n)i, peyğəmbərlər üçün al/götürmüşdür. "Sizə bir elçi gəlirsə..."

sözü buna işarə etməkdədir. Necə ki, bu müqaviləs(n)i peyğəmbərlərdən

al/götürmüşdür. "Bunu təsdiq etdiniz və bu husuta əhdimi al/götürdünüz

mı?..." ifadəsi ilə daha sonra iştirak edən, "De ki: Biz Allaha... iman

etdik..." ifadəsi də buna işarə etməkdədir. Bu səbəbdən bu müqavilə,

bu söz, peyğəmbərlər üçün peyğəmbərlərdən alınmış bir müqavilə, bir

sözdür. Onların xaricindəki insanlardan da onların vasitəçiliyi ilə alınmışdır.

Buna görə, ayədə keçən "peyğəmbərlərin müqaviləs(n)i" ilə onlardan

alınan və ya onlar üçün alınan müqavilənin nəzərdə tutulmuş olması müm

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................267

kündür. Çünki hər iki vəziyyətdə də tək bir müqavilə söz mövzusudur.

Digər bir ifadəylə, ayədə keçən "peyğəmbərlər"dən məqsəd, həm

özlərindənmi isək alınanlar, həm də özləri üçün müqavilə alınanlar

ola bilər. Lakin, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə

kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..." deyə başlayan iki ayə,

bu ayələ əlaqəli olaraq ələ alındığında, "peyğəmbərlər"dən

məqsədin, özlərindən müqavilə alınanlar olduğunu dəstəkləməkdədir.

Çünki ayələrin axış birliyi göstərir ki, məqsəd budur: Peyğəmbərlərə

Allah kitab, hikmət və peyğəmbərlik verdikdən sonra,

insanları Allaha ortaq qaçmağa dəvət etmələri olacaq iş deyil.

Necə ola bilər ki? Halbuki Allah onlardan, iman etmək və özlərinin

xaricində insanları Allahı birlemeye dəvət edən peyğəmbərlərə köməkçi

olmaq barəsində qəti söz al/götürmüşdür. Bu səbəbdən, uca Allah'

ın peyğəmbərlərdən al/götürdüyü müqavilədən danışaraq mövzuya başlaması

daha münasib olar.

"Sizə kitab və hikmət versəm..." ifadəsinin orijinalı, "Lema

ateydiyim min kitabın və hikmətin" şəklində oxunmuşdur. Məşhur

qiraət budur. Həmzə xaricindəki qiraət alimləri belə oxumuşlardır.

İfadə orijinalının başındakı "Lema" hərfinin "lamı" fəthə,

"mim"i də muhaf-fef, yəni şeddesiz tələffüz edilmişdir. Buna görə

"ma" mevsuledir. "A-teytukum" (Bəziləri "ateynakum" şəklində

oxumuşlardır.) sözü də onun "sılası"dır. Əvəzlik hazfedilmiştir.

"Min kitabın və hikmətin" sözü buna dəlalət etməkdədir. Mevsul

söz müptedadır, xəbəri də "letu'-minunne..." deyə başlayan ifadədir.

"Lema"nın başındakı "lam" hərfi ibtidaiye=başlangıç hərfidir

və "letu'minunne..." sözünün başındakı "lam" isə "and"

ədatıdır. Bütünü də, alınan müqaviləs(n)i şərhə dönükdür. Buna görə

belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sizə verdiyim kitab və hikmətdən

sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir peyğəmbər

gəldiyində, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi

olacaqsınız."

"Ma" hərfinin şərt ədatı olması da mümkündür. Cəzası da

268........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"letu'mi-nunne bihi" olar. Beləcə bu mənas(n)ı əldə etmiş olarıq:

"Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən

bir peyğəmbər gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz

və ona köməkçi olacaqsınız." Bu mənalandırma daha gözəldir.

Çünki andı mahzuf olan "lam"ın cəza cümləsinin başına gəlməsi

daha məşhur bir tətbiqdir. Buna söykənən olaraq əldə edilən

məna da daha axıcı və daha açıq olar. Ayrıca müqavilələrlə əlaqədar ifadələrdə

şərt cümləsi, daha sıx müraciət edilən və daha çox bilinən bir

tətbiqdir.

"Lema" sözünün "lima" şəklində oxunmasına gəlincə; bu

'lamın "səbəbləndirmə" məqsədinə istiqamətli olduğunu, "ma" hərfinin

də mevilə mövqeyində qəbul edildiyini göstərər. Ancaq seçim,

"lam"ın fəthə, yanı "lema" şəklində oxunması istiqamətindədir.

"Sizə versəm" və "sizə gəlirsə" ifadələri göstərir ki, xitab,

başlanğıc etibarilə peyğəmbərlərə istiqamətlidir. Ancaq, "Bunu təsdiq

etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, xitabın həm

peyğəmbərlərə, həm də onların ümmətlərinə istiqamətli olduğuna

bağlı bir qar/qazancına mövqesindədir. Daha doğrusu, xitab peyğəmbərlərə

özgüdür, ancaq xitabın hökmü həm onları, həm də onların

ümmətlərini əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən peyğəmbərlər iman etmək

və köməkçi olmaq məcburiyyətində olduqları kimi, ümmətləri də i-

man etmək və köməkçi olmaq məcburiyyətindədirlər.

"...sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə..."

ifadəsinin zahiri, zaman baxımından "sonradan gəlmə" vəziyyətini

göstərməkdədir. Buna görə, daha əvvəl gəlmiş olan peyğəmbər,

iman etmək və arxasından gələn peyğəmbərə köməkçi olmaqla

öhdəçiliklidir. Lakin, "De ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsindən

aydın olduğu qədəriylə müqavilə, əvvəl gələn və sonra gələn bütün

peyğəmbərlərdən alınmışdır. Bu səbəbdən sonra gələn peyğəmbərin

də, iman etməsi və əvvəl gələn peyğəmbərə köməkçi olması bir

zərurətdir. Şübhəsiz biz bunu, ayənin ləfzindən deyil, xitabın

özündən qəbul edirik. Ulu Allah diləsə, bu xüsusla əlaqədar detallı a

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................269

çıklamalarda ol/tapılacağıq.

"...qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi

olacaqsınız." Birinci əvəzliyin də, eynilə ikinci əvəzlik kimi

"peyğəmbər"ə çevirilməsi caizdir. Çünki bir peyğəmbərin

başqa bir peyğəmbərə inanmasının qorxusu yoxdur. Necə ki uca

Allah bu xüsusa bu ayədə işarə etmişdir: "Peyğəmbər, özünə

Rəbbindən endirilənə iman etdi, möminlər də. Bütünü, Allaha,

mələklərinə, kitablarına və elçilərinə inandı." (Bəqərə, 285) Ancaq,

"Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahimə... endirilənə iman

etdik..." ayəsinin zahiri, ilk əvəzliyin özlərinə verilən kitab və

hikmətə, ikinci əvəzliyin də "peyğəmbər"ə döndüyünü

göstərməkdədir. Buna görə belə bir məna əldə etmiş oluruq:

"Sizə verdiyim kitab və hikmətə iman edəcəksiniz və sizin yanınızdakını

təsdiq etmək üzrə gələn peyğəmbərə köməkçi

olacaks"Demiınışz."ti ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?"

Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi." Sual, onaylatma məqsədinə istiqamətlidir.

"Təsdiq" bilindiyi kimi, qəbul etmə, təsdiqləmə mənasını ifadə edər.

Ayənin orijinalında keçən "ısr" isə, "əhd" deməkdir və cümlə içində

"al/götürmək" hərəkətinin mefulu mövqesindədir. Əhd al/götürmək, "alan/sahə"dən ayrı

olaraq, "özündən əhd alınan" birini tələb edir. Burada özlərindən

əhd alınanlar isə, ancaq peyğəmbərlərin ümmətləri ola bilər.

Buna görə ayənin mənas(n)ı

belə olar: "Demişdi ki: "Siz müqaviləs(n)i təsdiq

etdinizmi və bu barədə ümmətlərinizdən əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar;

"Təsdiq etdik." demişlər idi."

"Əhd al/götürməkdən məqsəd, peyğəmbərlərin bunu öz adlarına

qəbul etmələridir." deyən də olmuşdur. Bu vəziyyətdə, "və bu barədə

əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, "təsdiq etdinizmi?" sözü üçün ətfi bəyan

(açıqlayıcı bağlayıcı) olar. Cavab olaraq; "Təsdiq etdik." demələri və "əhd

al/götürmək"dən danışmamaları da, bu fikiri dəstəkləyir. Bu vəziyyətdə,

söz mövzusu müqavilə sırf peyğəmbərlərə xas olar və ümmətləri

əhatəsinə al/götürməz. Ancaq, "Elə isə şahid olun... demişdi." ifadəsi,

bu çıxarsamağı etibarsız edir. Çünki şahidliyin, peyğəmbərlərin

270........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

xaricindəkilər üçün söz mövzusu olduğu açıqdır. Ayrıca, daha sonra gələn,

"Də ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsi də bunu

dəstəkləyir. Əks halda, "Mən iman etdim." deyilərdi. Bu da göstərir

ki, burada Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünün və ümmətinin

imanı ifadə edilməkdədir. Ancaq deyilə bilər ki: "Ümmətlərin bu

barədə peyğəmbərlərə ortaq olduqları, "Elə isə şahid olun." və

"Də ki: "Biz Allaha... iman etdik." ifadələrindən qəbul edil-maktadır.

Bu səbəbdən, "əhdimi al/götürdünüzmü?" sözü, bununla əlaqədar bir məna, bir

işarə ehtiva etmir."

"Elə isə şahid olun, mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım" da-

mişti." Daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi, şahidlik ümumiyyətlə

başqalarıyla əlaqədar olar. Bu halda, burada peyğəmbərlərdən və

ümmətlərindən sadır olan bir şahidlik söz mövzusudur. Daha əvvəl

də vurğuladığımız kimi, "De ki: "Biz Allaha... iman etdik." deyə

başlayan ifadə və ayrıca ayələrin axışı bunun şahididir. Çünki

ayələrin axışı, Əhli Kitabın, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a)

dəvətinə müsbət cavab verməkdən qaçınmalarını etiraz

etməyə, bu tutumlarını tənqid etməyə istiqamətlidir. Eyni

şəkildə, bu

ayələrdə onların Hz. İsa və Hz. Musaya bağlı əsassız

yaraşdırmaları da rədd edilir. Necə ki, "Yaxşı onlar, Allahın dinindən

başqasınımı axtarırlar?" ifadəsi və digər ifadələr də bu

çıxarsamağı dəstəkləməkdədir.

Deyilə bilər ki: "Elə isə şahid olun." sözündən məqsəd, bəzi peyğəmbərlərin

digər bəzisinə şahidlik etməsidir. Yenə deyilə bilər ki:

"Elə isə şahid olun." xitabının həmsöhbətləri peyğəmbərlər deyil,

mələklərdir.

Hər iki yanaşma da özləri etibarilə mümkün olmaqla birlikdə,

ayənin ləfzi, konkret bir qar/qazancına olmadıqca, buna bağlı bir ipucu

verməməkdədir. Üstəlik, karinenin bunun əksinə işarə etdiyini də

vurğulamışdıq.

Ayədə diqqət çəkən bir xüsus da, "Hanı Allah peyğəmbərlərin

(nəbilərin) müqaviləsini al/götürmüşdü: ...sizə bir elçi (rəsul) gəlirsə..." ifadəsində

müqavilənin nəbilərdən, rəsullar üçün alınmış olduğuna istiqamətli

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................271

incə bir işarəyə yer verilmiş olmasıdır. "İnsanlar tək bir ümmət idi..."

(Bəqərə, 213) ayəsinə bağlı şərhimizin axışı içində "nəbilik" ilə

"rəsulluq" arasındakı fərqi açıqlamış, rəsulun nəbidən daha xüsusi

bir mövqedə olduğunu ifadə etmişdik.

Ayənin ləfzindən aydın olduğu qədəriylə müqavilə, "peyğəmbərlik" mövqesindən

"risalət" mövqes(n)i üçün alınmışdır. Bunun əksinəni göstərən

bir işarə yoxdur.

Buna söykənən olaraq bəzi təfsir alimlərinin, ayənin mənasıyla əlaqədar

olaraq söylədikləri bu sözləri mübahisə et/müzakirə edə bilərik: "Hər biri digərini

təsdiq etmək və bir-birlərinə iman etməyi əmr etmək üzrə bütün

peyğəmbərlərdən müqavilə alınmışdır. Yəni, din birdir və bütün peyğəmbərlər

insanları bu dinə dəvət etmişlər." Şübhəsiz, bu qiymətləndirmə

açıq gerçəyin ifadəsidir.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərə görə ayənin mənas(n)ı

bu

şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Uca Allah peyğəmbərlərdən və onların

ümmətlərindən qəti müqavilə al/götürmüşdür. Buna görə, əgər uca

Allah özlərinə kitab və hikmət versə, sonra bərabərlərində

olanı təsdiq edən bir elçi gəlirsə, Allahın özlərinə verdiyi kitab

və hikmətə iman edəcək, rəsula da köməkçi olacaqlar. Peyğəmbərlərdən

sonra gələn, əvvəl gələni və öz müasiri olanı

təsdiq edəcək, əvvəl gələn də, sonra gələni müjdələyib ümmətinə

tövsiyə edəcək. Ümmət də onlara verilənə iman edəcək, söz

mövzusu peyğəmbəri təsdiq edib ona köməkçi olacaq. Bu da,

dinin birliyini tələb etməkdədir.

Bəzi təfsir alimlərinin ayənin məqsədiylə əlaqədar olaraq; "Allah,

peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmmədi (s. a. a) təsdiq etmələri, onun

peyğəmbər olaraq göndərilişini ümmətlərinə müjdələmələri istiqamətində

qəti söz al/götürmüşdür." şəklindəki qiymətləndirmələrinə gəlincə;

bu qiymətləndirmə, özü etibarilə doğru olmaqla birlikdə, daha əvvəl

işarə etdiyimiz kimi, buna ayələrin ümumi axışı dəlalət edir,

xüsusi olaraq bu ayə deyil. Çünki ayənin ləfzi ümumidir. Ayrıca ayə,

Əhli Kitaba bağlı tənqidin axışı içində iştirak etməkdədir. Məqsəd,

272........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

kitablarını təhrif etdikləri, Peyğəmbərimizə bağlı ayələri gizlədikləri,

açıq-aşkar gerçəyə qarşı inad etdikləri, tik başlılıq etdikləri üçün Əhli

Kitabı qınamaq, onları danlamaqdır.

(Al/götürü İmran / 82) "Artıq kim bundan sonra üz çevirsə..." ifadəsi, yuxarıda sözü

edilən müqaviləs(n)i gücləndirmə məqsədinə istiqamətlidir. Mənas(n)ı da son dərəcə

açıqdır.

(Al/götürü İmran / 83) "Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... ONA təslim

olmuşdur." Bu ayə peyğəmbərlərdən alınan müqavilələ əlaqədar izahatı

ehtiva edən əvvəlki ayənin bir detalı mövqesindədir. Bu səbəbdən ayəs(n)i

bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Madam ki Allahın dini birdir, madam ki

uca Allah bu tək dinə söykənən olaraq peyğəmbərlərdən və

ümmətlərindən qəti söz al/götürmüşdür, madam ki əvvəl gələn peyğəmbərlər

və ümmətləri sonra gələn elçisi müjdələməklə, onun gətirdiyi

mesaja inanmaqla, onu təsdiq etməklə öhdəçiliklidirlər, bu

Əhli Kitab birlikləri səni inkar etməklə nəyi məqsəd qoyurlar? Vəziyyətlərinə

baxılsa, dini axtarır görürlər. Yaxşı onlar, Allahın biricik

dini olan İslamdan başqasınımı axtarırlar? Bu səbəbləmi səni

təsdiq etmirlər, İslam dininə bağlanmırlar? Halbuki İslama sa-

rılmaları lazım idi. Çünki İslam, insanın fitrətinə, özdoğasına söykənən

olaraq şəkillənən dindir. Onsuz da/zatən dinin belə olması lazımdır. Bunun

dəlili

budur: Göylərdə və yerdə olan ağıl və şüur sahibi

varlıqlar, yaranma məzmununda Allaha təslim olmuşlar. Bu səbəbdən

qanunuma məzmununda da ONA təslim olmaları bir zərurətdir.

"Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA

təslim olmuşdur." Göylərdə və yerdə olan hər kəsi, bu vaxt

Müsəlman olmadıqları ifadə edilən Əhli Kitabı əhatə edən bu İslam,

"təslim olmuşdur" hərəkətinin keçmişdə reallaşmış bir mənas(n)ı ifadə

edən keçmiş bir hərəkət olması səbəbindən, Allahın əmrinə istiqamətli varoluşsal

təslim olması ifadə etməkdədir, qulluq qəsdi daşıyan boyun

eğiş mənasındakı İslamı deyil. Bu mənas(n)ı, "istəsə də, istəyəsə

də." sözü dəstəkləməkdə ya da sübut etməkdədir.

Buna görə, "ONA təslim olmuşdur." ifadəsi, medlul və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................273

müsebbep adına dəlil və səbəbin zikredilişiyle kifayətlənilməsinə bağlı

bir nümunədir. Bu vəziyyətdə ifadənin semantik bucaqlımı

belə olar:

Yoxsa onlar İslamdan başqa bir dinmi axtarırlar? Halbuki İslam Allahın

dinidir. Çünki göylərdə və yerdə olan hər kəs ONA təslim

olmuşdur, ONun əmrinə boyun əymişdir. Əgər buna razı olsalar,

boyun əymələri könüllü olaraq reallaşmış olar. Əgər Allahın

dilədiyini istəməzlərsə, başqasını tələb etsələr, yenə də onların

haqqında ONun əmri etibarlı olacaq, ONun dediyi reallaşacaq;

həm də istəmədikləri halda.

Buradan aydın olur ki, "istəsə də, istəyəsə də." ifadəsinin

orijinalındakı "vav" bağlayıcıs(n)ı, iki vəziyyəti bir-birindən ayırma məqsədinə

istiqamətlidir. Bu səbəbdən "istəmək"dən məqsəd, onların uca Allahın

özləriylə əlaqədar olaraq iradə etdiyi sevdikləri şeylərə razılıq

göstərmələri vəziyyəti, "istəməmək"dən də məqsəd, ölüm, yoxsulluq

və xəstəlik kimi uca Allahın özləriylə əlaqədar olaraq iradə et/ət-

tiği sevmədikləri şeylərdən məmnun olmamaları vəziyyətidir.

"Və ONA çeviriləcəklər." Bu da, İslamın din olaraq mənimsənməsinin

bir başqa tələb edici səbəbidir. Çünki onlar, geçek

Mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər, küfrlərinin və şirklərinin

özlərini sürüdüyü şeylərə deyil.