Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 82) "Artıq kim bundan sonra üz çevirsə..." ifadəsi, yuxarıda sözü

edilən müqaviləs(n)i gücləndirmə məqsədinə istiqamətlidir. Mənas(n)ı da son dərəcə

açıqdır.

(Al/götürü İmran / 83) "Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... ONA təslim

olmuşdur." Bu ayə peyğəmbərlərdən alınan müqavilələ əlaqədar izahatı

ehtiva edən əvvəlki ayənin bir detalı mövqesindədir. Bu səbəbdən ayəs(n)i

bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Madam ki Allahın dini birdir, madam ki

uca Allah bu tək dinə söykənən olaraq peyğəmbərlərdən və

ümmətlərindən qəti söz al/götürmüşdür, madam ki əvvəl gələn peyğəmbərlər

və ümmətləri sonra gələn elçisi müjdələməklə, onun gətirdiyi

mesaja inanmaqla, onu təsdiq etməklə öhdəçiliklidirlər, bu

Əhli Kitab birlikləri səni inkar etməklə nəyi məqsəd qoyurlar? Vəziyyətlərinə

baxılsa, dini axtarır görürlər. Yaxşı onlar, Allahın biricik

dini olan İslamdan başqasınımı axtarırlar? Bu səbəbləmi səni

təsdiq etmirlər, İslam dininə bağlanmırlar? Halbuki İslama sa-

rılmaları lazım idi. Çünki İslam, insanın fitrətinə, özdoğasına söykənən

olaraq şəkillənən dindir. Onsuz da/zatən dinin belə olması lazımdır. Bunun

dəlili

budur: Göylərdə və yerdə olan ağıl və şüur sahibi

varlıqlar, yaranma məzmununda Allaha təslim olmuşlar. Bu səbəbdən

qanunuma məzmununda da ONA təslim olmaları bir zərurətdir.

"Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA

təslim olmuşdur." Göylərdə və yerdə olan hər kəsi, bu vaxt

Müsəlman olmadıqları ifadə edilən Əhli Kitabı əhatə edən bu İslam,

"təslim olmuşdur" hərəkətinin keçmişdə reallaşmış bir mənas(n)ı ifadə

edən keçmiş bir hərəkət olması səbəbindən, Allahın əmrinə istiqamətli varoluşsal

təslim olması ifadə etməkdədir, qulluq qəsdi daşıyan boyun

eğiş mənasındakı İslamı deyil. Bu mənas(n)ı, "istəsə də, istəyəsə

də." sözü dəstəkləməkdə ya da sübut etməkdədir.

Buna görə, "ONA təslim olmuşdur." ifadəsi, medlul və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................273

müsebbep adına dəlil və səbəbin zikredilişiyle kifayətlənilməsinə bağlı

bir nümunədir. Bu vəziyyətdə ifadənin semantik bucaqlımı

belə olar:

Yoxsa onlar İslamdan başqa bir dinmi axtarırlar? Halbuki İslam Allahın

dinidir. Çünki göylərdə və yerdə olan hər kəs ONA təslim

olmuşdur, ONun əmrinə boyun əymişdir. Əgər buna razı olsalar,

boyun əymələri könüllü olaraq reallaşmış olar. Əgər Allahın

dilədiyini istəməzlərsə, başqasını tələb etsələr, yenə də onların

haqqında ONun əmri etibarlı olacaq, ONun dediyi reallaşacaq;

həm də istəmədikləri halda.

Buradan aydın olur ki, "istəsə də, istəyəsə də." ifadəsinin

orijinalındakı "vav" bağlayıcıs(n)ı, iki vəziyyəti bir-birindən ayırma məqsədinə

istiqamətlidir. Bu səbəbdən "istəmək"dən məqsəd, onların uca Allahın

özləriylə əlaqədar olaraq iradə etdiyi sevdikləri şeylərə razılıq

göstərmələri vəziyyəti, "istəməmək"dən də məqsəd, ölüm, yoxsulluq

və xəstəlik kimi uca Allahın özləriylə əlaqədar olaraq iradə et/ət-

tiği sevmədikləri şeylərdən məmnun olmamaları vəziyyətidir.

"Və ONA çeviriləcəklər." Bu da, İslamın din olaraq mənimsənməsinin

bir başqa tələb edici səbəbidir. Çünki onlar, geçek

Mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər, küfrlərinin və şirklərinin

özlərini sürüdüyü şeylərə deyil.

(Al/götürü İmran / 84) "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik." ayəs(n)i, peyğəmbərimizdən və digər peyğəmbərlərdən alınan müqaviləyə söykənən olaraq

ona yönəldilən bir əmri ifadə etməkdədir. Ondan, özü və ümmətindən

inanlar adına; "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik."

deməsi istənməkdədir.

Az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu da söz mövzusu müqavilənin həm

peyğəmbərlərdən, həm də onların ümmətlərindən alındığına bağlı

bir dəlil xüsusiyyətindədir.

"...İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə..." Burada

adları zikr edilənlər, İbrahim soyundan gələn peyğəmbərlərdir.

Ayədən, "nəvələr"lə nəzərdə tutulanların, Yaqubun soyundan gelən

peyğəmbərlər və ya Davud, Süleyman, Yunus, Eyub və digərləri kimi

274........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İsrailoğulları qəbilələrindən olan peyğəmbərlər olduğuna bağlı bir

bilvasitə işarə qəbul etmək mümkündür.

"Və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə..." ifadəsi, cümlə içində

şərhi ümumiləşdirmək məqsədiylə iştirak etməkdədir. Məqsəd,

Adəm və Nuh kimi digər peyğəmbərləri də əhatə içinə al/götürməkdir.

Sonra da; "Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz

ONA təslim olmuşlarıq." ifadəsiylə bütünü bir qiymətləndirmə altına

toplanır.

"Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz."

ifadəsi, alınan müqavilənin əhatə sahəsinin xaricində qalan yanaşmanın

mənfilənməsini məqsəd qoymaqdadır. Bu səbəbdən müqavilənin gərəklərini

yerinə yetirmənin zəruriliyi vurğulanmaqdadır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Möminindən (ə.s) belə

rəvayət edilər: "Uca Allah, bizim Peyğəmbərimizdən əvvəl, bütün

peyğəmbərlərdən qəti söz al/götürdü ki, onun gəlişini və xüsusiyyətlərini

ümmətlərinə xəbər versinlər, onu müjdələsinlər, onu təsdiq etmələrini

əmr etsinlər." (c. 1, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbi Talibdən

(r.ə) rəvayət edər: "Uca Allah Adəmdən indiyə qədər göndərdiyi

bütün peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmməd (s. a. a) haqqında qəti

söz al/götürmüşdür. Əgər onun göndərilişi əsnasında yaşayırlarsa, qətiliklə

ona inanacaqlar, ona kömək edəcəklər, ona inanmağı əmr edəcək

və qövmlərindən bu barədə söz al/götürəcəklər." Hz. Əli bunları

söylədikdən sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah peyğəmbərlərin

müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm..." (c. 2, s. 47, Beyrut

nəşr/təzyiqi)

Yuxarıda yer verdiyimiz iki rəvayət, daha əvvəl də işarə edildiyi

kimi, ayənin ləfzinin və axışının dəlalət etdiyi xüsusu ümumiyyətlə

açıqlamaqdadırlar.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................275

Mecma-ul Bəyan və əl-Cevami adlı əsərlərdə İmam Cəfər Sadiğin

(ə.s) ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Hanı Allah, peyğəmbərlərin ümmətlərindən müqavilə al/götürmüşdü.

Hər ümmətdən peyğəmbərini təsdiq etmək, onun gətirdiyi dinə

görə əməl etmək üzrə söz al/götürmüşdü. Ancaq onlar verdikləri sözlərini

tutmadılar; peyğəmbərlərinin şəriətlərinin bir çoxunu tərk etdilər,

bir çoxunu da təhrif etdilər." (Mecma-ul Bəyan, c. 2, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

Rəvayətdə haqqında danışılan xüsus, ayənin uyğunlaşdırıla biləcəyi mövzulardan

birinə təmas etmə şəklindədir. Bu səbəbdən, ayənin həm peyğəmbərləri,

həm də ümmətlərini əhatə edən ümumilikdə olmasıyla

ziddiyyət təşkil etməz.

Yenə Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Mömininin, "Bunu

təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsiylə əlaqədar

olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni, "Bunu təsdiq etdinizmi?

Və buna bağlı olaraq ümmətlərinizdən söz al/götürdünüzmü?" Peyğəmbərlər

və ümmətləri dedilər ki: "Təsdiq etməmizi əmr etdiyin şeyi

təsdiq etdik." Allah buyurdu ki: "Bu barədə ümmətləriniz üzərində

şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə, sizin və ümmətlərinizin üzərində

şahidim." (c. 2, s. 468)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbu Talibin,

"Elə isə şahid olun..." deyə başlayan ifadəylə əlaqədar olaraq belə

buyurduğunu rəvayət edər: "Uca Allah buyurur ki: "Bu barədə

ümmətləriniz üzərində şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə sizin və

onların üzərində şahidim. Ey Məhəmməd, bütün ümmətlər içində,

bu əhddən sonra, kim səndən üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir,

küfr içində haqqa baş qaldıranlardır." (c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Biz, daha əvvəl, rəvayətin mənasının hansı xüsusa istiqamətli

olduğunu ifadə etdik.

Təfsir-ul Qummuda İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Uca Allah, zerr aləmində onlara belə demişdi: "Bunu

təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar da; "Təsdiq

etdik." demişlər idi. Bunun üzərinə Allah mələklərə; "Şahid olun."

276........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

demişdi." (c. 2, s. 107, Qum nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Belə bir nəticə, daha əvvəl də işarə edildiyi kimi,

ayənin zahirindən ilk etapda qəbul edilməsə də ayə tamamilə belə

bir şərhə bağlı deyil.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "Kim İslamdan başqa bir din

axtarsa..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və Taberaninin (el-Evsatda)

Əbu Hureyrdən belə rəvayət etdikləri yazılar: "Rəsulullah (s. a. a)

buyurdu ki: "Qiyamət günü əməllər bir-bir gəlir. Namaz gəlir deyər ki:

"Ya Rəbbi, mən namazım." Allah deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən." Sədəqə

gəlir və deyər ki: "Ya Rəbbi, mən sədəqəyəm." Allah; "Sən xeyr

üzrəsən." deyər. Sonra oruc gəlir və deyər ki: "Mən orucum." Allah;

"Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonra bütün əməllər gəlir və Allah hər

birinə; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonunda İslam gəlir və deyər ki:

"Rəbbim, sən Salamsan, mən də İslamım." Bunun üzərinə Allah

deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən. Bu gün səninlə al/götürər və səninlə verərəm."

Allah kitabında belə buyurmuşdur: "Kim İslamdan başqa bir din

axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır."

(c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

et/ət-Tövhid adlı əsərdə (s. 46, h: 7) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 182,

h: 78), ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər:

"Burada nəzərdə tutulan, onların uca Allahı birlemeleri, təkliyini təsdiq

etmələridir."

Mən deyərəm ki: Allahı birləmə (tövhid), Allahın qullarından istədiyi

hər şeydə ONA təslim olmağı tələb edir. Bu səbəbdən ayələ əlaqədar

bu mənalandırma da, şərh hissəsində zikr etdiyimiz anlama

dönmüş olur. Əgər bununla sırf şiryin mənfilənməsi nəzərdə tutulmuşsa,

o zaman ayədə keçən "istəyə" və "istəməmə", qocas(n)ı

və zəruri yol göstəriciliyi ifadə etmiş olarlar.

Bil ki: Ayyaşi (c. 1, s. 181, h: 76) və Qummu (c. 1, s. 106) təfsirlərində

və başqa yerlərdə köçürülən digər bəzi rəvayətlərdə, "Hanı Allah

peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir

ki: "Qətiliklə Rəsulullaha iman edəcəksiniz və Əmr-ül

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................277

Mömininə kömək edəcəksiniz."

Aydın olduğu qədəriylə bu rəvayətlərdə, "ona iman edəcəksiniz"

ifadəsindəki əvəzlik Rəsulullaha, "ona köməkçi olacaqsınız" ifadəsindəki

əvəzlik də Əmr-ül Mömininə çevirilərək ayə təfsir

edilmişdir. Lakin ayənin ləfzindən buna bağlı bir dəlil qəbul etmək

mümkün deyil.

Ancaq bu çərçivədə Ayyaşi, Salam b. Müstenirdən belə rəvayət

edər: "İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Onlar özlərini, elə bir

adla adlandırmışlar ki, uca Allah Əli b. Əbi Talibdən başqasını

onunla adlandırmamışdır və onun şərhinin zamanı da gəlməmişdir."

Dedim ki: "Sənə fəda olum, şərhinin vaxtı nə zamandır?"

Buyurdu ki: "Onun şərhinin zamanı gəlincə, Allah bütün peyğəmbərləri

və möminləri onun qarşısında yığacaq və onlar ona kömək

edəcəklər. Bu, bu ayədən çıxan bir nəticədir: "Hanı Allah peyğəmbərlərin

müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm... mən

də sizinlər birlikdə şahid olanlardanım." (c. 1, s. 181, h: 77, Tahran nəşr/təzyiqi)

Bu rəvayət göz qarşısında saxlanılsa, yuxarıda işarə etdiyimiz

problemin həlli asanlaşar. Çünki bu problem, ancaq söz

mövzusu rəvayətlərin təfsir şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində ortaya

çıxar. Şərh şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində söz mövzusu olmaz.

Çünki şərh, daha əvvəl "Sənə kitabı endirən Odur..." (Al/götürü İmran, 7)

ayəsini təfsir edərkən ifadə etdiyimiz kimi, məna növündən olmayıb

lafızla əlaqəli deyil.

278........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

-------------------------

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

81- Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və

hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi

gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız."

Demişdi ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüz

mı?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi də; "Elə isə şahid olun,

mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım." demişdi.

82- Artıq kim bundan sonra üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir.

83- Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar? Halbuki

göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA təslim

olmuşdur və ONA çeviriləcəklər.

84- De ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl, İshak,

Yaqub və nəvələrə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə

Rəblərindən verilənlərə iman etdik. Onlardan heç biri arasında ayrılıq

güdmərik. Və biz ONA təslim olmuşlarıq."

85- Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz.

O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr, əvvəlki ayələrdən müstəqil, əlaqəsiz deyil.

Ayələrin axışı bir və davamlıdır, birliyini qoruyaraq axmaqdadır.

Sanki uca Allah, Əhli Kitabın, din və kitabla əlaqədar olaraq sahib

olduqları məlumata baxmayaraq azdıqlarını, sözləri qoyulduqları mənaların

xaricinə çəkib şərh etdiklərini, insanların başını qarışdıraraq

haqqı görmələrinə mane olduqlarını, peyğəmbərlər arasında

ayrım etdiklərini, Resulul-lahın (s. a. a) peyğəmbərliyinə işarə

edən ayələri inkar etdiklərini açıqladıqdan və bu vaxt Xristianların

açıqca, Yəhudilərin də üstü bağlı bir şəkildə iddia

etdikləri kimi- Musa və İsa (ə.s) kimi bir peyğəmbərin Allahı buraxıb

özünün və ya peyğəmbərlərdən və mələklərdən birinin Rəb əldə edilməsini

əmr etmiş olmasını mənfiləydikdən sonra, mənfiliyi

266........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

daha da gücləndirici bir ünsür olaraq onlara belə bir sual yönəltməkdədir:

Belə bir şey necə ola bilər? Halbuki Allah peyğəmbərlərdən

müqavilə al/götürmüşdür. Bu müqavilənin gərəyi olaraq onlar, özlərindən əvvəl

və sonra gələn hər peyğəmbərə inanıb ona kömək etmək məcburiyyətindədirlər.

Özlərindən əvvəlki bütün peyğəmbərləri təsdiq etməli,

özlərindən sonra gələcək olan peyğəmbərləri də müjdələməlidirlər.

Hz. İsanın Hz. Musanı və şəraitini təsdiq etməsi və Hz.

Məhəmmədin (s. a. a) gəlişini müjdələməsi kimi. Ayrıca uca Allah,

bu mövzuda ümmətlərindən söz al/götürmələri və onlar üzərində şahidlik

etmələri barəsində də peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür.

Bu sualı yönəltdikdən sonra da bunun, suverenliyi göyləri və

yeri örtən "İslam" olduğunu açıqlamışdır.

Sonra da elçisindən, könüldən itaət edərək bu müqaviləyə uyğun gəlməsini

istəmişdir. Allaha inanmasını, heç bir ayrım etmədən özündən

əvvəl gələn bütün peyğəmbərlərə endirilənlərə iman etməsini,

uca Allaha təslim olmasını, bunu özü və ümməti adına

etməsini əmr etmişdir. Bu, vasitəsisiz olaraq ondan və bilvasitə olaraq

də ümmətindən müqavilə al/götürməkdir. Bu xüsusu irəlidə açıqlayacağıq.