Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

102- Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa

eləcə qorxub çəkinin və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün.

103- Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın.

Və Allahın sizin üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Hanı siz düşmənlər

idiniz, O, ürəklərinizin arasını uzlaşdırıbısındır idi və siz ONun

nemətiylə qardaşlar oldunuz. Yenə siz tam atəş çuxurunun sahilindəykən,

oradan sizi qurtardı. Allah sizə ayələrini belə

açıqlayır ki, hidayətə çatasınız.

104- Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən sa-

kındıran bir birlik olsun. İşdə onlar qurtuluşa çatanlardır.

105- Özlərinə açıq-aşkar dəlillər gəldikdən sonra, parçalanıb

ayrılan və anlaşılmazlığa düşənlər kimi olmayın. İşdə onlar üçün böyük

bir əzab vardır.

106- Bəzi üzlərin ağaracağı, bəzi üzlərin də qaralacağı gün...

Üzləri qaralanlara: "İmanınızdan sonra inkar etdiniz eləmi?

Elə isə inkar etmənizə qarşılıq olaraq əzabı dadın!" (deyilər).

107- Üzləri ağaranlar isə, artıq onlar Allahın rəhməti içindədirlər,

orada davamlı qalacaqlar.

322........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

108- Bunlar sənə haqq olaraq oxumaqda olduğumuz Allahın

ayələridir. Allah aləmlərə zülm istəyən deyil.

109- Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır və bütün işlər

Allaha çevirilər.

110- Siz, insanlar üçün çıxarılmış ən xeyirli ümmət oldunuz. Yaxşılığı

əmr edər, pislikdən çəkindirərsiniz və Allaha inanarsınız. Kitab

əhli də inanmış olsaydı, əlbəttə özləri üçün xeyirli olardı. İçlərindən

inananlar da vardır, amma çoxları yoldan çıxmışlar.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupu, möminlərin Əhli Kitabdan və onların dindən

çevirmə məqsədli nəşr/təzyiqlərindən çəkindirildiyi, öz yanlarında

sarılıb qoruna biləcəkləri bir mərcininin ol/tapıldığı, buna sarılmaları

vəziyyətində sapmayacaqları, ölümcül, həlak edici uçurumlara

düşməyəcəkləri xəbərdarlığının edildiyi hissənin bütünləyicisi mövqesindədir.

Bununla birlikdə, bu qrupu bir danışmağı izləyən bir

danışma kimi görə bilərik. Yoxsa əvvəlki ayələrin axışı dəyişmiş

deyil. Demək istəyirəm ki, Əhli Kitabın vəziyyətini sərgiləməyə

dönük izahat hələ tamamlanmamışdır. Bunun dəlili də, bu

ayələr qrupundan sonra iştirak edən bu ifadədir: "Onlar sizə əziyyətdən

başqa bir zərər verə bilməzlər."

(Al/götürü İmran / 102) "Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinilməsi

lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin." Daha əvvəl müxtəlif münasibətlərlə "təqva"

nın bir növ çəkinmə novunu və Allahdan qorxub-əsla/çəkinimə an-

lamındakı "təqva"nın da ONun əzabından çəkinmə mənasını ifadə

etdiyini vurğulamışdıq. Buna dəlil olaraq da bu ayəs(n)i göstərmişdik:

"Yanacağı insanlar ilə daşlar olan atəşdən çəkinin." (Bəqərə, 24) Bu isə,

ancaq Allahın iradəsi və məmnuniyyəti istiqamətində hərəkət etmək-

le, yəni əmrlərini tutub qadağanlarını tapdalamaqdan qaçınmaqla,

bəxş etdiyi nemətlərə şükr etməklə, müsibətlərə qarşı səbr etməklə

reallaşa bilər. Son bu iki fakt nəticədə gəlib şükrə söykən/dözürlər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................323

Şükr isə hər şeyi aid olduğu yerə qoymaq deməkdir. Xülasəylə: Allahdan

qorxub çəkinmək (təqva); ONA itaət etmək, ONA baş qaldırmamaq,

verdiyi və ya vermədiyi şeylər barəsində ONA boyun əymək

deməkdir.

Lakin öz cinsindən fasit və qərblin heç bir şəkildə ona bulaşmadığı

mənasında olan "təqva", Allaha yaraşar bir şəkildə təqva

olaraq nidələnsə, mənlik və qəflətdən uzaq tam qulluğu ifadə

edər. Yəni baş qaldırma və üsyan ünsürlərindən bəri itaəti, nankorluqdan

soyutlanmışşükrü, unutmanın bulaşmadığı zikri, xatırlamağı

xatırladar. Bu, gerçək İslamdır; İslamın açıqladığı dərəcələrin ən/en

üst dərəcəsidir. "Və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün." sözü, bu

mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir. Eynilə: "Ölənə qədər, bu hal

(gerçək və yaraşar təqva) üzrə olmağa davam edin" demək kimi.

Bu ayədə vurğulanan məna: "Elə isə güc çatdıra bildiyiniz qədər

Allahdan qorxub, çəkinin." (Təğabun, 16) ayəsinin ifadə etdiyi

mənadan fərqlidir. Bu ayədə vurğulanan məna budur: Güc çatdıra bildiyiniz

xüsuslarda təqvanı əldən buraxmayın. Ancaq "güc çatdıra bilmə"

faktı da kəslərin güclərinin, anlayışlarının və maraq/əlaqələrinin

fərqliliyi nisbətində fərqlilik ifadə edər. Heç şübhəsiz, bizim vurğuladığımız

mənasıyla gerçək təqva, çoxu insanın gücünün yapabilirliğinin

daxilində deyil. Çünki bu daxili səfərin (batini seyrin)

özünə xas dayanacaqları, mərhələləri və təhlükələri vardır. Bunları da

ancaq alimlər belə bilərlər.

Ayrıca, melekut seyrinin sirləri, incəlikləri və nöqtələri, detalları

vardır ki bunların da fərqinə ancaq hər cür mənfilikdən

mücərrədlənmiş, qulluq mərhələsinə çatmış muhlis insanlar vara bilərlər.

Çünki təqvanın elə mərhələləri vardır ki, sıravi bir insanın

(avam) anlayışı, bunun insan nəfsinin qaldıra biləcəyi, öhdəsindən

gələ biləcəyi bir fakt olduğunu qəbul edə bilməz. Bu səbəbdən, qəti olaraq

onun güc yetirilemez bir şey olduğunu söyləyər. Halbuki nə qədər gerçək

təqva sahibləri bu mərhələni çoxdan geridə buraxmışlar və öz

324........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

səyləri nəticəs(n)i çox daha çətin, çox daha məşəqqətli bir mərhələyə

yönəlmişlər.

Bu səbəblə: "...güc çatdıra bildiyiniz qədər..." sözünü, fərqli zehinlər,

fərqli

şəkillərdə qəbul etmiş, hər adam onu öz yapabilirliği

səviyyəsində daxililəşdirmişdir. Bu səbəbdən bu ayə, təfsirini təqdim etdiyimiz:

"Al-lahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub

çəkinin." ayəsindən aydın olan xüsusa çatmanın bir vasitə xüsusiyyətindədir.

Belə ki, bu ayədən, gerçək təqva yoluna girmək, bu

mövqeyə qovuşmaq, orada ol/tapılmaq, onun canlı bir nümunəs(n)i olmaq

nəzərdə tutulur. Bu, dümdüz yola (sıratı mustakime) çatmağa

bənzər. Bilindiyi kimi, bu səviyyəyə ancaq bərabər/yoldaşları az ol/tapılar insanlar

çata bilərlər. Buna baxmayaraq bütün insanlar bu səviyyəyə dəvət edilərlər.

Buna görə: "Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa..."

aya idi ilə "Güc çatdıra bildiyiniz qədər..." ayəsindən çıxan nəticə;

bütün insanların gerçək təqvaya təşviq edilmələri, onu əldə etməyə

çağırılmaları, ardından hər birinin gücləri və tutumları nisbətində

bu hədəfə doğru irəliləmələrinin əmr edilməsidir. Bundan çıxan

nəticə budur: Hər kəs təqva yolunda olar, amma hər birinin ol/tapıldığı

mərhələ bir başqasına görə fərqlilik ifadə edər. Hər qəti dərəcəsi,

anlayışına və səyinə paralel olaraq diqqətə çarpanlıq qazanar. Bir də

uca Allahın müvəffəqiyyətli etməsi, dəstəyi və istiqamətləndirməsi təyin edici rol

oynayar. İki ayəs(n)i birlikdə düşündüyümüz zaman bunları qəbul edirik.

Buradan hərəkətlə bunu anlayırıq: İki ayə, məzmunları etibarilə

bir-birindən fərqli deyil. Ancaq: "Allahdan necə korkupsakınmak

lazımdırsa eləcə iy verib çəkinin." ayəsinin ifadə etdiyi

məna: "Güc yedirə bildiyiniz qədər Allahdan iy verib isəyinin." Ayəsinin

ifadə etdiyi mənanın eynisi deyil. Əksinə ilk ayə hədəfə

çağırır, ikincisi isə yolu izləmənin xüsusiyyətinə işarə edir.

"Ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün." Ölüm, universal bir faktdır və

bizim iradəmizin, seçmə qabiliyyətimizin əhatə sahəsinin xaricindədir.

Buna görə ölüm və bənzəri faktlarla elin idili əmr və nəhylər,

tekvini=evrensel, var oluşsal xüsusiyyətli əmr və nəhylərdir. Bu ayə

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................325

lerde novu kimi: "Allah onlara: "Ölün" dedi." (Bəqərə, 243)

"...yalnız "ol" deməsidir; o da dərhal olar." (Yasin, 82) Lakin

bəzi vəziyyətlərdə seçkiyə bağlı olmayan bir iş, seçkiyə bağlı bir işə

izafə edilə bilər. Beləcə aralarında uyğun bir bileşim reallaşdırılar.

Sonra da bu bileşim, seçkiyə bağlı olan bir işə nisbət edilər və

beləcə etibarı əmr və nəhylər, bu bileşimin göz qarşısında saxlanılması

nəticəs(n)i, insanlara yönəldilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Əsla/çəkin

şübhəyə qapılanlardan olma." (Bəqərə, 147) "Kafirlərlə birlikdə

olma." (Hud, 42) "Doğrularla birlikdə olun." (Tövbə, 119) Bunun kimi

daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

"Olma"nın əsli, insana bağlı varoluşsal, universal bir lazımlılıq

ol-masıdır. İnsanın seçmə qabiliyyətinin bunda hər hansı bir fəaliyyəti

yoxdur. Ancaq "olma"nın "şübhə etmək", "kafirlərlə birlikdə olmaq"

və "doğrularla birlikdə olmaq" kimi insan qocasına bağlı

faktlarla əlaqələn-dırılması, onu istəyə bağlı bir fakt mövqesinə

gətirmişdir. Bu səbəbdən onunla elin idili olaraq insanlar arasında teşri

xüsusiyyətli əmr və qadağan etmə yönəldilə bilər.

Yekunlaşdıracaq olsaq: İslamla birlikdə olmayan ölümə bağlı bu

nəhy, ölümün bu məzmunda qocas(n)ı bir fakt olaraq qiymətləndirilməsindən

qaynaqlanmaqdadır. Nəticə etibarilə, hər vəziyyətdə İslam

olmanın lazımlılığına istiqamətli bir kinayədir bu. Demək istənir

ki: Hər ha-lükarda bu hallardan biri üzrə ölüm gəlib çatana

qədər Müsəlman olun. Beləcə İslam üzrə ölmüş olarsınız.

(Al/götürü İmran / 103) "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb

ayrılmayın." Uca Allah: "Allahın ayələri sizə oxunurkən və ONun

elçisi içinizdəykən necə olur da inkar edirsiniz?" (Al/götürü İmran, 101) ayəsində,

Allahın ayələrinə və Rəsuluna (kitab və sünnəyə) sarılmanın,

Allaha sarılmaq olduğunu, bunu edən adamın sapmaqdan qorunacağını,

hidayətə qovuşmasının zəmanətli olduğunu vurğulamışdır.

Əslində Rəsula sıx sarılmaq, kitaba sıx sarılmaq deməkdir.

Çünki Rəsula sarılmağı, bağlanmağı əmr edən kitabdır: "Rəsul

326........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

sizə nə versə, artıq onu alın, sizi niyə/səbəb çəkindirsə, artıq ondan

çəkinin." (Həşr, 7)

Əvvəlki ayədə təşviq edilən "Allaha sarılma" ifadəsi, bu ayədə

"Allahın ipinə sarılma" ifadəsiylə dəyişdirilmişdir. Buna görə, Allah'

ın ipi, Allah qatından enən kitabdır. Kitab, Allah ilə qulu bir-birinə

bağlar, göylə yeri görüşdürər. Diləsən belə də deyə bilərsən: "Allah'

ın ipi, Quran və peyğəmbərdir." Hər ikisinin də eyni funksiyası daşıdıqlarını

daha əvvəl vurğulamışdıq. Hər ikisi də eyni məqsədə istiqamətlidir.

Hərçənd Quran gerçək təqvadan və dəyişməz, haqqçı

İslamdan

başqasına dəvət etməz, ancaq bu ayələ güdülən məqsəd, gerçək

təqvanı və İslam üzrə ölməyi əmr edən əvvəlki ayələ güdülən

məqsəddən fərqlidir. Çünki ayə, fərdi bir hökmü ifadə edir, bu

ayə isə, ictimai bir hökmü. Bunun dəlili də ayədə keçən: "Hamınız..."

və "Dağılıb ayrılmayın." ifadələridir. Bu səbəbdən ayələr,

Müsəlman fərd kimi Müsəlman cəmiyyətə də kitab və sünnəyə sa-

rılmayı əmr etməkdədir.

"Və Allahın sizin üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Hanı siz düşmənlər

idiniz. O, ürəklərimizin arasını uzlaşdırıbısındır idi

və siz ONun nemətiylə

qardaşlar oldunuz." "Hanı siz... idiniz." ifadəsi, zikr edilən nemətlərə

bağlı bir şərhdir. "...tam atəş çuxurunun kənarındaykən,

oradan sizi qurtardı." ifadəsi də buna ətf edilər.

Söz mövzusu nemətləri xatırlamanın emredilişi, Quranın təlimlərini

xəstəlik və səbəblərini açıklanışına söykəməsi ənənəsindən

qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Quran insanları xeyirə və hidayətə bu

şəkildə çağırar, avam seqmentinin kor-koranə təqlid edişi kimi deyil.

Haşa, ilahi bir təlimin, inananlara faydalı məlumat və quruluşçu əməl

demək olan xoşbəxtliyə çağırması, sonra da onlara təqlid çuxuruna,

cəhalət qaranlığına girməyi əmr etməsi olacaq iş deyil.

Lakin, işi bir-birinə qarışdırmamaq lazımdır. Bir araşdırmaçının,

incəlikləri ayırt etməsi zəruridir. Belə ki: Uca Allah insanlara

gerçək xoşbəxtliklərini öyrədir, bundakı səbəbləri də göstərir. Ki

insanlar gerçəkləri necə bir-birləriylə əlaqələndirəcəklərini, bütün

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................327

bu gerçəklərin tövhid qaynağından fışqırdığını bilib, Allaha tam

olaraq təslim olmalarının lazımlılığını qavrasınlar. Çünki yalnız

Allah, aləmlərin Rəbbidir. Onlar Qurana sarılmaqla da öhdəçiliklidirlər.

Çünki Quran aləmlərin Rəbbi olan Allahın ipidir. Ayələr

qrupunun sonlarındakı bu ifadələr də, bilvasitə olaraq buna işarə

etməkdədir: "Bunlar sənə haqq olaraq oxumaqda olduğunuz Allah'

ın ayələridir..." Və: "Bü idin işlər Allaha çevirilər."

Qısacası, uca Allah əslini, məqsədini, səbəbini və səbəblərini

bilmədikcə bir sözü qəbul etməmələrini, bir əmrə itaət etməmələrini

əmr edir. Sonra özünə mütləq olaraq təslim olmalarını

əmr edir və bunun səbəbini də, özlərinə mütləq olaraq

suveren olan Allah olması

şəklində açıqlayır. Bu halda, ONun

özləri haqqında iradə etdiyi və üzərlərində qənaətdə ol/tapıldığı

şeydən başqa, bir fəaliyyətlər söz mövzusu deyil. Ardından, Rəsulunun

təbliğ etdiyi mesaja mütləq surətdə itaət etmələrini əmr edir

və bunun səbəbini də bu şəkildə açıqlayır: O, bir elçidir, mesajı

təbliğ etməkdən başqa bir missiyas(n)ı yoxdur.

Sonra onlara, elm və maarifə bağlı gerçəklərdən və xoşbəxtlik

yollarından danışır. Bu xüsuslarla əlaqədar olaraq ümumi bir səbəbə

diqqət çəkir. Ki məlumatların və maarifin məzmunları ilə xoşbəxtlik

yollarını qavraya bilsinlər, beləcə tövhidin özünə nüfuz edərək

bu ilahi tərbiyə ilə özlərini öyrədə bilsinlər, ta ki səhih düşünmə

üsuluna suveren olsunlar və gerçək danışmanın yolunu öyrənsinlər.

İşdə o zaman artıq elm sayəsində hər cür təqlid bağlarından

xilas olmuş dirilərdən olarlar. Bundan çıxan nəticə budur: Əgər

onlar dini bir təlimin və ona bağlı bir faktın məqsədini, səbəbini,

səbəblərini bilsələr, onu mənimsəyərlər. Əgər bilmirlərsə,

onu rədd etməkdə tələsik etməyib araşdırmaya və düşünməyə yönələrlər.

Bir şeyi rədd və ya bir şeyə etiraz etmədən əvvəl onun haqqında

araşdırma edərlər.

Bizim söylədiyimiz, bu növ bir qiymətləndirmədən fərqlidir: "Din,

Allahdan və Rəsulundan belə olsa, bir şeyin ancaq dəlilini göste

328........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rilmesi vəziyyətində qəbul edilməsini əsas al/götürər." Belə bir şey, irəli

sürtülə biləcək ən/en ahmakça görüşdür, deyilə biləcək ən axmaq

sözdür. Çünki buna görə, uca Allah dəlil var olduğu halda yenə də

qullarından dəlil axtarıb tapmalarını istəyir. Halbuki ONun Rəbliyi

və suverenliyi hər cür dəlilin əslidir. Təslim olmanın və hökmünü

etibarlı etmənin zəruriliyinin konkret ifadəsidir. Rəsulunun

təqdim etdiyi mesaj isə, yerinə yetirdiyi missiyanın Allah qatından olduğunun

dəlilidir. Buna diqqət yetirib anlayın.

Ayrıca, bu qiymətləndirmə halında, uca Allahın Rəbliyinin qənaət

sahəs(n)i içində Rəbliyini etibarsız etmə kimi bir vəziyyət meydana

gəlir ki bu, bir ziddiyyətdən başqa bir şey deyil. Qısacası; İslami

xətt və Nəbəvi üsul, məlumata istiqamətli bir çağırışdır. Özünü tənqidçi

deyə adlandıran bəzi mukallitlerin sandığı kimi təqlidçiliyə

çağırış etməz.

"Allahın üzərinizdəki neməti..." ifadəsi ilə haqqında danışılan bu xüsusun

(Allahın ipinə sarılmanın) nemət olduğunun vurğulanmasının

səbəbi, bəlkə də bizim yuxarıda üzərində dayandığımız nöqtəyə

istiqamətli bir işarədir. Demək istənir ki: Sizi təşviq etdiyimiz birliyin

və topluca hərəkət etmənin dəlili, sizin şəxsən müşahidə etmədiyiniz

düşmənliyin ağrısı, sevginin, qaynaşmanın və qardaşlığın dadı, bir

atəş çuxurunun kənarında ol/tapılma və ondan xilas olmadıyar. Sizə bu

dəlili xatırlatmamızın səbəbi, sözümüzü, olmaması vəziyyətində

haqq xüsusiyyətini qazana bilməyəcəyi bir faktla gücləndirmək deyil.

Bizim sözümüz hər vaxt haqqdır, ona dəlil göstərsək də göstərməsək

də. Bizim bu dəlilə işarə etməmizin səbəbi, bunun bizdən

sizə istiqamətli bir nemət olduğunu bilməniz, eynilə sizi təşviq etdiyimiz

digər xüsuslar kimi bu fərz bir-birlikdəliyin də sizin üçün xoşbəxtlik,

rahatlama və qurtuluş qaynağı olduğunu anlamanızdır.

Uca Allahın təqdim etdiyi dəlillərdən biri: "Hanı siz düşmənlər

idiniz..." ifadəsidir və təcrübi bir təmələ söykən/dözməkdədir. O biris(n)i

isə: "Siz, tam atəş çuxurunun sahilindəykən." ifadəsidir və o da

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................329

görüldüyü kimi, ağılın əsas al/götürdüyü şərh üsuluna söykən/dözməkdədir.

"ONun nemətiylə qardaşlar oldunuz." ifadəsi: "Allahın sizin

üzərinizdəki nemətini xatırlayın." ifadəsinin işarə etdiyi yaxşılığın,

minnətin təkrarından ibarətdir. Bu səbəbdən nemətdən məqsəd, ürəklərin

uzlaşdırılıb istiləndirilməsi, bu nemətin meydana gətirdiyi və meydana gətirdiyi

qardaşlıqdan məqsəd yenə də, ürəklərin istiləşməsi, qaynaşdırılmasıdır.

Bu halda, burada haqqında danışılan qardaşlıq, ya bir an-

nə-atadan olan insanların qardaşlığıymış kimi xarakterizə edilmişdir. Ya da

"Möminlər ancaq qardaşdırlar." (Hücürat, 10) ayəsinin daxilində

vurğulanan və möminlər arasında qardaşlığın qanunlaşmasını nəzərdə tutan

etibarı bir qardaşlıqdır. Çünki möminlər arasında əhəmiyyətli

haqqları doğuran bir qardaşlıq qanunu qüvvəyə qon/qoyulmuşdur.

"Siz, tam atəş çuxurunun sahilindəykən, oradan sizi qurtardı." Çuxurun

sahili, üzərində olan kimsənin aşağı diyirlənmə təhlükəsiylə

qarşı-qarşıya ol/tapıldığı tərəfidir.

Ayədə keçən "atəş"dən məqsəd əgər axirət atəşidirsə, axirət atəşinin

sahilində dayanır olmalarıyla nəzərdə tutulan, onların kafir olmalarıdır.

Ki onlarla atəşə düşmələri arasında bir tək maneə ölüm

qalmışdır. Ölümsə insana göz körpəsinin ağına yaxın olduğundan

daha çox yaxındır. Lakin Allah onları iman vasitəsilə bu

atəşə düşməkdən qurtardı.

Əgər "atəş"dən məqsəd, iman etmələrindən və ürəklərinin uzlaşdırılıb

istiləndirilmələrindən əvvəl, içində yaşadıqları təxribat cəmiyyət

içindəki hallarının şərhi isə, bu vəziyyətdə "atəş"lə nəzərdə tutulan,

yaşadıqları döyüşlər və iç çəkişmələrdir. Necə ki bu cür

istifadələr, izahat tərzləri məşhurdur. Buna görə demək istənir

ki: Paramparça ürəklərə, fərqli məqsədlərə və dəyişik gözləmələrə

söykənən olaraq qurulan bir cəmiyyət, bir rəhbərin öndərliyində tək

bir hədəfə yönələn bir cəmiyyətin hərəkət nizamlılığına və sabitliyinə

sahib olmaz. Bu cür bir cəmiyyətə bir çox rəhbər yol göstəricilik

etməyə cəhd edər. Bunların da təbii olaraq fərdi meylləri fərqli

330........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olar. Fərdi tahakkümler dağıdıcı təsirini göstərər və cəmiyyət ən şiddətli

ixtilaflara, çəkişmələrə düçar olar. Özlərini ən/en hörmətdən salıcı

sürtüşmelerin girdabında taparlar. Daim başlarında döyüş

və qarşıdurma təhdidi yellənər. Yox meydana gəl və tükənmə qorxusu davamlı

olaraq onları izlər. İşdə bu elə bir atəşdir ki, insanı cəhalət çuxurunun

sahilində buraxmaz, içinə salar və içinə düşənin qurtuluşu

qeyri-mümkündür.

Bir qrup Müsəlman olan bu insanlar, küfrü yaşadıqlarından

sonra, enən bu ayədən əvvəl inanmışlar idi. Bu ayələrin ən yaxın

həmsöhbətləri olan bu insanlar, İslam əvvəli həyatları boyunca, an-

bean döyüş və vuruşma təhdidi altında yaşamışlar idi. Onlar üçün

təhlükəsizlik, rahat və dinc bir dinlən/istirahət etmə anı/xatirə yox idi. Bunun yanında,

bir cəmiyyəti, mövqe, mal, can və namus kimi bütün sahələrdə əhatə edən

ümumi təhlükəsizlik həqiqətini qavramaqdan da çox uzaq idilər.

Daha sonra, Allahın ipinə möhkəmcə sarıldıqları, xoşbəxtlik ayələri

konkret olaraq müşahidə etdikləri, nemətlərin dadına bir parça vardıqları

üçün, uca Allahın nemətlərin xoşluğuna və xoşbəxtliyin ləzzətinə

bağlı olaraq verdiyi məlumatların doğruluğunu real olaraq görmüş

oldular. Bu səbəbdən bu xitab həm onların, həm də başqalarının

üzərində çox daha təsirli olmuşdur.

Bu səbəblədir ki danışma və çağırış, konkret müşahidə və görüş

əsasına söykənilmişdir. Mücərrəd qiymətləndirmələrə və fərziyyələrə

deyil. Heç şübhəsiz çılpaq gözlə görmə, tam şərh kimi deyil.

Və təcrübə də fərziyyə və qiymətləndirməyə bənzəməz. Bir az sonra

yer verəcəyimiz çəkindirmə məqsədli ifadədə də bu xüsusa işarə

edilmişdir: "Parçalanıb ayrılan və anlaşılmazlığa düşənlər kimi olmayın..."

Bu ifadədə, ayənin həmsöhbəti mövqesindəki insanlardan

əvvəlki birliklərin vəziyyətinə diqqət çəkilmişdir. Çünki onların

aqibətləri və vəziyyətlərimiminlərin gözləri qarşısında və duy/eşidə biləcəkləri

bir mövqedə idi. Bu halda möminlərin onların aqibətlərindən

ibrət götürmələri, onların izlədikləri yolu izləməmələri, həyat tərzlərini

mənimsəməmələri lazımdır.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................331

Ardından uca Allah, bu şərhin xüsusiyyətinə diqqət çəkir:

"Allah, sizə ayələrini belə açıqlayır ki, hidayətə çatasınız."