Evl‹YÂ Çeleb‹ seyahatnâmes‹
Sitâyiş i varoş ı kal‘a i Nagban Ejder
Yüklə 6,32 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sitâyiş i germâb ı Banya Ejder
- Der-beyân ı lisân ı Macar ı füccâr
- Menzil i karye i Dejbanya
- Evsâf ı kal‘a i Aranoş Megeşvar
- Evsâf ı kal‘a i Tirepişvar
- Evsâf ı kal‘a i şehr i Botarvar
- Evsâf ı kal‘a i Melabarvar
- Bu hakîrin nehr i Tiseden Orta Macar vilâyetine çapula gitdiğimiz konakları beyân eder
- Menzil i nâhiye i Sakmar
- Evsâf ı kal‘a i üstüvâr Sakmar
- Evsâf ı kal‘a i Karolvar
Sitâyiş i varoş ı kal‘a i Nagban Ejder Bu kal‘anın taşrasında bir bâğ ı İrem-misâl varoş ı azîmi var. Banya Ejder nehrinin iki tarafına vâkı‘ olmuş İrem-âsâ cinîn ü gaytânlı ve müşebbek bâğ u bostânlı şehr i müzeyyendir. Ve nehir üzre Macar batiskanlı musanna‘ hiyel ü şeytanatlı su değirmenleri var kim hem gûnâ-gûn rakîk i dakîk öğüdür ve hem yine unu elenüp kepeğin başka bırağır, aslâ bir âdem bu değirmenler[e] vaz‘ ı yed etmezler. Anca[k] buğday korlar ve's-selâm. Ve mezkûr nehr i Banya Ejder nehr i fiamos'a mahlût olur, ammâ nehr i Banya ılıca suyu olmağile ol kadar lezîz ve bârid değildir, ammâ nâfi‘dir. Ve bu su, ma‘denli gümüş cevherli dağlardan gelmek ile bu şehir halkı ol sudan isti‘mâl etdikleriyçün ekseriyyâ sağîr u kebîrlerinin boğazlarında kuşka, ya‘nî ur gibi bir yumru şey hâsıl olur. Ve bu şehir bir derede vâkı‘ olmağile hevâsı sakîldir, ammâ halkı gâyet ankâlardır. Ve ehl i zevk ve ayş ü nûş sâhibleridir kim herkesin bâğlarında birer kasr ı bed-âyîn hâneleri var. "Cümle yigirmi sekiz bin bâğdır" deyü şehir birovu nakl etdi. Ve bu şehirde cümle erbâb ı ma‘ârif, hukemâ ve etibbâ ve kehhâlleri ve cümle diyâr keferelerinin mün‘imleri güz eyyâmlarında bu şehrin hevâsı letâfeti mahallinde gelüp, Sitâyiş i germâb ı Banya Ejder Menûçehrzâde, Ejder'i katl etdiği mağâraların kurbunda yedi yerde germâb ılıcalarına cümle kibâr ı kâfiristân haymeleriyle gelüp meks edüp bir ay bu ılıcalarda ıyş [u] işret edüp âb ı germâsından nûş edüp cemî‘i ahlât ı fâsideden arı olup bir dahi hekîm eşribesine muhtâc olmazlar, böyle menâfi‘ i kesîreli germâblardır. Ve bu şehir kadîm olmağile ibtidâ lisân ı Macar ı füccâr bu diyârda peydâ olmuşdur. Der-beyân ı lisân ı Macar ı füccâr Evvelâ aded i hisâbları budur, ammâ ibtidâ,
Niçe elfâz ı turrehâtları var ancak seyahâtde lâzım olmamağile bu kadarla iktifâ olundu, ammâ bu lisanın ekseriyyâ kelimâtları Fârisî'dir, zirâ asılları Menûçehr evlâdları Acem olmak [ile] [9b] niçe bin lugatları Fârisî vâkı‘ olmuşdur. Ve lehçe i mahsûsalarında hayli fesâhat u belâğat vardır. Ve a‘yân [u] eşrâfları ve bizzât kralları re‘âyâlarına "yuram", ya‘nî "ağam, cânım" deyü ta‘zîm ile tekellüm ederler. Cümle kitâb ı İncîlî ve millet i Mesîhiyye'dendirler, ammâ putperest değillerdir, kiliselerinde aslâ asnâm ı Vedd ve Süvâ‘ ve Yeğûs ve Ye‘ûkları1 yokdur. Saz ve Macar kenîselerinde haçdan gayri bir şey yokdur, mezhebleri Luturyan'dır. Papişte mezhebi, ya‘nî Rim Papa mezhebinden değillerdir. ( ) ( ) ammâ Orta Macar Nemse kavmine mağlûb olmağile gâh Papişte ve gâh Luturyan mezhebinde olur bir alay bî-mezheb ve bî-dîn kefere vü fecere ve mülhidîn ve müşrikînlerdir, ammâ Orta Macar'ın hisâblarında onar onar add etdiklerinde bu tertîb üzre sayarlar. Evvelâ,
Ba‘dehu bu şehirden kalkup yine cânib i yıldıza 4 sâ‘atde, Menzil i karye i Dejbanya Kapudanının olmak ile ıhrâk olunmadı. Andan yine semt i yıldıza gidüp ( ) sâ‘atde, Menzil i fiijvarya Bir şehre benzer azîm kasabadır. İtâ‘at edüp kulağızlar koşup yol gösterdiler. Bu mahalle Saboç nâhiyesi derler. Erdel diyârının vilâyet i Hayduşak'ı hükmüdür gâyet ma‘mûr vilâyetdir ve katana kafirleri gâyet şecî‘ ve bahâdır yunakları olur, ammâ yine Erdel kralına tâbi‘lerdir. Andan 2 sâ‘atde, Evsâf ı kal‘a i Aranoş Megeşvar Lisân ı Macar'da ( ) ( ) demekdir. Bânîsi Süleymân Hân ile Mihaç gazâsında ceng ederken batakda gark olup lâşe i murdârını Süleymân Hân Ustolni-Belgrad'a gönderüp anda defn ederken lâşesi üstüne bir çeleng sokduğu Vilagoş kral binâsı bir kal‘a i metîndir. Asker(e) itâ‘at etmeyüp gorof nemeşleri gelmeyüp bizim askere eyle top gülleleri urdu kim kelle gibi gülleler sahrâda çöpik(?)-vâr galtân olurdu. Hamd i Hudâ ferd i âferîdeden bir kese zarar isâbet etmedi. Nemse çâsârı tarafından beş bin tüfeng-endâz kâfir kal‘ada aslâ amân dilemedi. Ve bu sûr hâricinde bir müzeyyen varoşu var idi. Kal‘ası kâfirleri itâ‘at etmedikleri ecilden Eğre ve Budin ve Kanije gâzîleri bu varoşa şergil olup hâh-nâhâh bî-bâk u bî-pervâ şehre girüp cümle mâl ı ganâ’im [ü] üsârâların alup şehrin âteşe urup ancak kal‘ası bir sahrâ yı vâsi‘de sögele kaldı. Ve yine asker i İslâm'a kırkar ellişer vukiyye top gülleleri urdu. Gâyet metîn ü müstahkem şekl i muhammes bir kal‘a i fieddâdî beş tabyalı ve beş aded kenîseli bir kal‘a i beyâz idi, yanına varılmaz. Ancak bu kadar temâşâ etdik, zîrâ top serpindisinden yakın varmağa âdem cür’et edemezdi, ammâ sahrâları gayet mahsûllü yerlerdir. Andan 4 sâ‘at sahrâlarda gidüp,
Bir şehre benzer bâğlı ve bahçeli varoş imiş. İsmâ‘îl Paşa Budin askeriyle berbâd etmiş. Andan dahi ileri gitmiş. Bizler vardıkda yerinde külü kalmış. Bu şehir nehr i Aranoş kenârında olmağile bu şehr i berbâd önünde cisirler yapılup karşu tarafa ubûr olundu, 4 sâ‘atde, Evsâf ı kal‘a i Tirepişvar Lisân ı Macarca ( ) ( ) demekdir. Bânîsi Yanoş kraldır kim Süleymân Hân Budin'i Mihaç cenginden sonra feth edüp Budin'i Süleymân Hân bu Yanoş krala ihsân edüp bir mutî‘[u] münkâd kral idi kim, "Leh'e ve Çeh'e ve Erdel'e mâlik olup bu kal‘ayı inşâ etdi" deyü İrşek Pap Macar Târîhi'nde mufassal yazmışdır, ammâ bu kal‘a yine Erdel krallarına tâbi‘dir, lâkin Zolomioğlu kralzâde milki olmağile içinde olan Macar eşkiyâsı on binden ziyâde olmağile elçilerimiz ile varan nâmelerimize aslâ itâ‘at etmeyüp cenge mübâşeret etdiler. Asker i İslâm hemân ol sâ‘at varoş ı azîmine rûzgâr ı zor-kârın tarafa şehrine âteş edince yana yana âteş kal‘a içinde olan tahta örtülü evlere yapışınca derûn ı hisârda olan evler ve cebehâneler eyle tutuşdu kim hemân cân acısından cümle küffâr ı hâksâr-ı dûzah-karârın karârları kal‘ada kalmayup kimi kal‘a kapusundan taşra çıkup kimi dendân ı bedenden kendülerin kal‘adan aşağı atup kimi helâk ve kimi esîr i gamnâk [ve] giriftâr ı bend i belâ olup enderûn ı kal‘ada olan toplar âteşden kızup kendü kendilerine azîm vezni üzre bî-hisâb toplar atıldı. Ve âteş teskîn oldukdan sonra bir deyr i fieddâdî içre bir kral kızı leşi çıkdı. Cemî‘i esvâbı cevâhirle müzeyyen ve kuşağı ve tâcı ve halhalı ve sorguc ve istifanı ve parmaklarında yigirmişer ve otuzar kırat elmas ı Serendîlî(?) ve la‘l ve yâkût ve zümürrûd [10a] yüzükler ve niçe mücevher ve murassa‘ sîm ü zer evânî eşyâlar ile memlû bir mezâr idi kim cümle cevâhiri bir Rûm harâcı değerdi. Ve dahi mezâr içinde iki aded pirinç kapaklı dollâblar binâ olunmuş biri mâl-â-mâl mümessek altun ve biri leb-ber-leb Sivilye guruş idi. Bu ganîmetleri gâzîler görünce âteş i Nemrûd'a bakmayup lâşe-i duhter üzre hücûm edüp niçe ümmet i Muhammed birbirlerin ganîmet içün şehîd ederek cümle ganîmetleri yağmâ edüp âsûde-hâl oldular. Ve bu vilâyetin âb [u] hevâsı letâfetinden memdûhâtının meşhûru fîl-i Mengerusî kadar alaca çakır gözlü sığırlar bir vilâyetde yokdur kim boynuzları birer kulaç ablak ve yeşil ve sarı ve kırmızı ve mavi kırbentleri(?) olur kim ta‘bir ü tavsîfden müberrâdır. Ve koyunlarının dahi kezâlik boynuzları büklüm bülküm olup iri ve semîn gûsfendleri olur kim Mısır'da Cerce koyunlarından büyük olur. Bu mahalde olan dağlarda yer yüzünde bir gûne kara-gûn balmûmu olur. Misk i amber-i hâm gibi râyiha i tayyibesi âdemin demâğın mu‘attar eder. Hattâ nef‘i ol kadar değer kim andan tekerlenene ve berelenene müşemmâ edüp sarsalar ol ân o cân hayât ı câvidân bulması mukarrerdir. El-hâsıl Erdel diyârında bu vâdîlerin mahsûlü ve Rûm'da Sirem [ve] Semendire mahsûlü ve Anadolu'da Aydın ve Sarıhan ve Sivas ve Erzurûm diyârları mahsûlünden ziyâde rahmet diyârı meğer fiâm'da Havrân ı Hûrân vilâyeti ola, ammâ bu Tirepişvar hevâsı Haleb sancaklarında Ma‘arretü'n-Nu‘mân hevâsından latîfdir, ammâ âb ı hoş-güvârı ciheti Ma‘arra'nın ve Nîl i mübârekin ve fiattu'l-Arab'ın suları hakkâ ki "fiarâben tahûr"lardır. Ve bu Tirepişvar sahrâsında serdâra çaşıtlar gelüp Kemen Yanoş la‘înin Orta Macar diyârında elli bin asker ile cânib i erba‘ada serserî gezdiği istimâ‘ olunıcak Tımışvar paşası Siyâvuş Paşa karındaşı Sarı Hüseyin Paşa'yı Tımışvar askeriyle la‘în i mezbûr üzre ta‘yîn olunup azîmet etdiler. Ve akîblerince yigirmi bin güzîde hayyâl koşkol atlı zor batır cigitlerden Tatar askerleri atlanup gitdiler. Andan 2 sâ‘atde,
Erdel'e tâbi‘dir, ammâ Erdel'in baş irşek, ya‘nî İrim Papa'dan üç mertebe aşağı olan papasın hâssı bir hâssu'l-hâs deyrleri cümle i.rusâs ı hâss; ı nîlgûn ile mestûr bir şehr i ma‘mûr idi. Bu şehr i müzeyyen şehr i Botar kenâr ı nehr i Matar'da bâğ ı behişt i heşt-misâl bir şehr i mâl-â-mâl idi. fiagları ve nemeşleri ve jodoşları serdâra itâ‘at etmedikleri ecilden ma‘mûr u müzeyyenliğine nazar olunmayup cümle mâl ı ganâ’imleri ganîmet olup şehri âteşe urulup ancak dağlarında bâğları ve bal kovanları kalup iki kerre yüz bin asker i İslâmı balı ve balmûmusu ganîmet etdi. Ve bu nehr i Matar cânib i şarkda Macar dağlarından gelüp nehr i azîm Tise'ye mahlût olur. Andan kalkup 13 sâ‘at gidüp, Menzil i sahrâ yı Botar Bir sahrâ yı çemenzâr ı lâlezârın nihayetidir. Bu mahalde Sarı Hüseyin Paşa sâlimîn ü gânimîn gelüp "Kemen Yanoş la‘în nehr i Tise'yi geçüp nısf askeriyle Orta Macar'a kaçdı. Ve nısf askeri Hayduşak cânibine kaçup târumâr oldu" deyü altı yüz seksen aded katana kâfirleri dil getirüp diller söyledilüp niçesinin dilleri başlarıyla kesilüp cümle getirdikleri mâl ı ganâ’imleri fürûht olundu. Andan 1 sâ‘atde, Evsâf ı kal‘a i Melabarvar Lisân ı Macarca ( ) ( ) demekdir. Bânîsini esîrlerimizden su’âl etdim, "Süleymân Hân ile Budin'de kapanup ceng eden Ferdinand kral binâsıdır" deyü cevâb etdiler. Bu kal‘a dahi Erdel'e tâbi‘dir, ammâ niçe kerre Orta Macar ve Kaşa banları Furuşka Macarlar bu kal‘ayı beşer altışar ay muhâsara edüp zafer bulamamışlardır, ammâ hâlâ Erdel krallarına tâbi‘dir. Kal‘ası nehr i Tise kenârında bir küçük fieddâdî taş binâ bir sûr-ı ra‘nâ yı sa‘b u metîn hisâr ı üstüvârdır. Aslâ bir tarafında havâlesi yokdur. Bu dahi içinde Nemse soltatları olmağile itâ‘at etmeyüp cenge âheng edüp ol kadar balyemez toplar atdı kim gülleleri sahrâda birbirine dokunup âvâzeleri evc i ırâka çıkardı. Âhir asâkir i nusret-me’ser kal‘adan bir top menzili ba‘îd sene 1071 ıyd i adhâsının yedinci gün nehr i azîm Tise kenârında ol sahrâ yı azîme cümle asâkir i İslâm çet-a-çet tınâb-tınâba konup on beş gün gece meks edilmek fermân olunup cemî‘i mîr i mîrânlara karavullar ta‘yîn olundu. Ve nehr i Tise'nin karşu mağrib tarafı Nemse çâsârının memleketidir. "Bir kimesne karşuya bir hâl ile ubûr edüp çete ve poturaya gidenlerin haklarından gelinir" deyü dellâllar nidâ eyleyüp tenbîh ü te’kîd olundu. Ve bu nehr i Tise tâ Leh diyârıyla Erdel'in Seykel diyârında Sıçan Samur dağlarının [10b] cânib i garbîsinden tulû‘ edüp bu Erdel diyârı ile Orta Macar arasından akup yüz yetmiş pâre kal‘aya uğrayıp andan Âl i Osmân diyârında Eğre eyâletinde kal‘a i Sonlok ve Segedin ve kırk pâre kal‘alara uğrayup nehr i Tuna'ya Belgrad'dan bir konak yukaruda kal‘a i Pil dibinde nehr i azîm Tuna'ya kurbunda Tuna henüz deryâ-misâl olur, ammâ bu sene kenârında konduğumuz mahalde nehr i Tise gâyet bataklı ve çataklı yerlerdir kim fil-i Mengerusî geçemez. Benî Âdeme hod evlâ bi't-tarîk aslâ geçit vermez bir dîvâne cereyân eder, amîk ve arîz nehr i marîzdir. Ve bu mahalde Tise üzre gûnâ-gûn musanna‘ Macar;-kârî değirmenleri var. Cümle gemiler üzre ibret-nümâ âsiyâblardır. Bu mahalde Tatar ı sabâ-reftâr askerinden on bin bahâdır Tatar ve on bin aded serhad gâzîleri de Kemen Yanoş la‘înin ardı sıra kovup cânib i erba‘ayı nehb ü gâret etmeğe Tatar';dan Ak Mehemmed Ağa serdâr olup azîmet etdiler, ammâ;
İbtidâ Melek Ahmed Paşa efendimin hayır du‘âsıyla sene 1071 ıyd ı adhâsının sekizinci gün yigirmi bin güzîde Tatar askeri ve kırk-elli bin çatal esb i sabâ-sür‘at ile hakîr dahi refîk gulâmlarımla çatal esb i peymâlara süvâr olup "Tevekkülen-alallâh" deyüp Yalı Ağası fiâh Polad Ağa kuvvetiyle kona göçe at etleri ve talkan ve kurud ve yazmalar yeye içe ordu yı hümâyûn;dan çıkup ol gün ol gece nehr i Tise'nin beri Erdel cânibinde niçe yüz kurâlar ve kasabâtlar yaka yıka, Menzil i Beleşo Bir ma‘mûr [u] âbâdân nâhiye idi. Eyle berbâd olundu kim ma‘mûrâtdan aslâ eser kalmayup cümle halkı esîr ü bend-i zincîr oldular. Bu mahalle nehr i fiamos yakın cereyân eder. Ertesi gün dörd aded varoşları yakup ve niçe eller ve köyler yakup cümle keferelerin esîr edüp kimin dendân ı tîğdan geçirüp nehr i fiamos'u atlar ile bî-pâk ayakdan geçüp ol gün sahrâlar içre seğirdüp, Menzil i nâhiye i Sakmar Azamet i Hudâ bir sahrâ yı azîm ve bir âbâdân ı kadîm yerler idi kim diller ile ta‘bîr ve kalemlerle tahrîr olunmaz. Eyle ıhrâk olunup berbâd oldu kim ancak zemîni ve kârgîr kenîseleri ve nâkûs hâneleri kalup cümle kefere vü fecereleri esîr olup andan gayri sâ’ir devâbbâtlara aslâ nazar olunmadı. Bu mahalle gelince mağrib tarafının gâh sağın ve gâh solun nehb ü gâret ederek bî-pâk ü bî-pervâ konup göçerek yeyüp içerek gidüp vakt i şâfi‘îde kal‘a i Sakmar nümâyân olup cümle askere tenbîh olundu. Evsâf ı kal‘a i üstüvâr Sakmar Lisân ı Macar'da ( ) demekdir. Bânîsi Makşi kraldır kim Süleymân Hân ile Budin'de ceng edenin veled i pelîd i anîdi Makşi kral binâsıdır. Hâlâ Erdel krallarına tâbi‘dir, ammâ Rakofçi la‘în zinde iken Nemse çâsârı;yla yek-dil ü yek-cihet olup bu kal‘aya beş bin Nemse cengâveri komuş idi. Aslâ itâ‘at etmeyüp vakt i sabâhda bizim yigirmi bin askeri derûn ı kal‘adan küffâr ı dûzah-karâr görüp el-azametullâh eyle toplar atdı kim zemîn ü âsumân dir dir ditreyüp murg ı semender-vâr kal‘a-i Sakmar âteş i Nemrûd içinde kaldı. Ve bizden niçe at ve âdemler şehîd oldu. Biz dahi top altından Tatar ile mûr [u] mâr gibi târumâr olup ve kal‘anın batı cânibinde topdan alarka bir çemenzâr yerde cem‘ olduk. Ve bize atdığı top güllelerinin her biri kırkar ve ellişer vukiyye gelir idi. Hakîkatü'l-hâl Leh'de ve Çeh'de ve Nemse'de ve Erdel'de böyle bir kal‘a i azîm ve hısn ı hasîn yokdur. Kal‘ası bir sahrâ yı azîmde aslâ havâlesi yok bir beyâz sedd i metîn kal‘adır. Cânib i erba‘ası göldür kim bir vech ile zafer mümkün değildir, zîrâ bir semtden lağım ve meteris ve sibe etmek kâbil değildir. Sadâmât ı top ı kûpdan temâşâ etmek mümkün değil idi kim cirmi ve handakı ve tabyaları temâşâ olunaydı, ammâ murâd [u] merâmımız üzre seyredemedik. Ancak içinde musanna‘ manastırları ve çanlıkları ve sarâyları râyegân idi. Ba‘dehu Sakmar sahrâsındaki kurâları çatup ve esîrlerin alup berbâd ederek ol sahrânın Varat kal‘ası cânibinde bir gece karavullar ile yatdık. Ve bu mahalle dahi nâhiye i Sakmar deyü addolunur. Andan kalkup batı tarafına ol gün seğirdüp yaka yıka mâl ı ganâ’imler ve üsârâlar alarak bir dağı aşup yedinci sâ‘atde, Evsâf ı kal‘a i Karolvar Lisân ı Macar'da ( ) ( ) demekdir. Bânîsi Yanoş kral oğlu Matayoş Pranko kral binâsıdır kim lâşe i murdârı kal‘a i Prak'da yatır. Bu kal‘a dahi Erdel kralı hükmündedir, ammâ bunun [11a] dahi içinde Nemse kâfirinden beş bin fecere i müşrikîn var idi, ammâ cümle küffâr gâfil iken iki bin mikdârı bahâdır Tatar yiğitleri vakt i şâfi‘îde kal‘a altına varup her küffâr varoş içinde hâne i nühûsetlerinde yatırken ol kadar esîr ve mâl ı ganâ’imler alınup varoşu âteş i Nemrûd'a uruldukda Karol kal‘asındaki küffârlar dahi âgâh olup cânib i erba‘asından top atmağa başladı ve bizden hayli âdem haşladı, ammâ çi fâ’ide. Bir dahi sâlimîn ü gânimîn ve mansûr u muzaffer yigirmi bin asker ile yine bu kal‘a i Karol kurbunda olan kurâları berbâd etmek içün zîr i kal‘ada meks olundu. Mezkûr kal‘a bir sahrâda havâlesiz bir küçük fieddâdî taş kal‘adır, ammâ gâyet ma‘mûr ve handakı gâyet amîk ve metîn kal‘adır. Andan kalkup 8 sâ‘atde,
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||