Evl‹YÂ Çeleb‹ seyahatnâmes‹
Yüklə 7,57 Mb.
|
Şerefeddîn câmi‘i'dir: Kim nesl i Âl i Abbâsiyân'dandır. Bu câmi‘ i pür-nûr kal‘a ardında cereyân eder ayn ı İskender kenârında bir göz cisrin başında vâki‘ olmuş gâyet musanna‘ câmi‘ i mahbûbdur kim cümle kıbâbları ve tâkleri metânet üzre mebnîdir ve bir minâre i mevzûnu var kim şehr i Bitlîs'de değil Kürdistân'da dahi misli yokdur. Andan yukaru kal‘ada, Câmi‘ i Bedlîs: Kal‘ayı binâ eden İskender i Kübrâ'nın hazînedârı Bedlîs binâsıdır, ammâ ol zamân deyr imiş. Ba‘dehû Sultân Evhadullah câmi‘ etmiş, bir minâreli haremsiz tarz ı kadîm câmi‘dir. Ve, Sarrâchâne câmi‘i: Bu câmi‘ aşağı varoş ı kal‘ada vâki‘ olmağile cemâ‘at i kesîreye mâlikdir. Bu dahi minâreli ve haremsiz câmi‘ i kebîrdir. Bânîsi ( ) ( ) Andan, Debbâğlar câmi‘i: Bu dahi kebîrdir ve cemâ‘ati kesîrdir ve kân ı ulemâ-yı müfessirîndir. Ve diğer, Şeref Hân câmi‘i: Çevgân meydânında nev-binâ bir câmi‘ i zîbâdır kim eğer ta‘bîr ve tavsîf etsek bir kerrâs ı mecmu‘a i mesâcid olur. Gâyet musanna‘ u müferrih ü dilküşâ ma‘bedgâh ı ra‘nâdır. Minâre i bâlâsı gûyâ bir serv i serâmeddir. ....................(1.5 satır boş).................... Memdûh ı meşhûr olan cevâmi‘ler bunlardır. Garâbet bunda kim bu câmi‘lerin cümlesi Acem haliçeleriyle ve Isfahân keçeleriyle döşenüp câmi‘in bir tarafında bir azîm sobası vardır. Cânib i vakfdan mütevellîleri sobalara âteş edüp câmi‘ kapuların ve revzenlerin keçeleyüp cümle câmi‘ler vakt i şitâda hammâm gibi olup cemî‘i cemâ‘at mübâhase i ilm edüp tekmîl i fünûn ederler ve âbdestleri kârcığan taşra çıkup âb ı hayâtdan nişân verir ıssı suları var. Bunları dahi mütevellîsi ıssı eder. Râhat üzre andan âbdest alup yine câmi‘e girerler. Niçeleri ders kırâ’at etmeden fâriğ olup câmi‘in bir köşesinde hasmıyla sad-renc i şatranç oynarlar. Mezheb i Şâfi‘îde mübâhdır ve dahi akliyyâtdır deyü sad-rencbâzlık ve birbirlerine dilnüvâzlık ederler. Şatrancdan fâriğ olup yine derse meşgûl olurlar. Ammâ bir kerre câmi‘ içinde sadrenc oynaşırlarken Ekrâd kavminin kabı dar olmağile birbirleriyle "kışo mışo" derken giryân giryân olup birbirlerini hançer ile câmi‘de pâre pâre edüp merhûm oldukları meşhûrdur. Ol zamân men‘ etmişler ammâ yine ba‘zıları câmi‘de şatranç ı Leclâc oynarlar. Hâlâ cemî‘i ulemâ-yı Ekrâd ve şeyhülislâmları dahi elbette hançer ile gezerler. Zîrâ sağîr ü kebîri fetâsı ve pîri şecî‘ ü bahâdırlardır ve gâyet musallîlerdir kim niçe bin âdemleri aslâ câmi‘den çıkmazlar. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-fasl ı mesâcid i muvahhidân Cümle yigirmi altı aded ma‘bedgâh ı müslimîndir. Evvelâ Kureyş mescidi ve Alemdâr mescidi ve Memî Dede mescidi ve Şeyhü'l-arab mescidi ve Şeyh İbrâhîm mescidi ve Aynu'l-berût mescidi ve Efseloğlu mescidi, Husul nehri kenârındadır ve Şeyh Hasan mescidi ve Ömer Kethudâ mescidi ve Hüsrev Paşa Çârsûsu mescidi ve Mağara mescidi ve Zeydan mescidi ve Monlâ Kâsım mescidi ve ma‘lûmumuz olan mesâcid i azîmler bunlardır kim her biri bir câmi‘ i selâtîne mânend mesâcidlerdir. Bunlar dahi hammâm gibi sobalı ve ıssı sulu mescidlerdir. ( ) ( ) ( ) ( ) Evsâf ı dârü't-tedrîs i âlimân ı müfessirîn [ü] muhaddisân Cümle ( ) aded mekân ı dârü'l-ulûmdur. Evvelâ cümleden medrese i Sultân Şeref ve medrese i Gökmeydân ve medrese i Versengi, ziyâretgâhdır ve medrese i Hacı Beğ ve medrese i Hatîbiyye ve bu dârü't-tedrîsler hayrât ı selâtîn i seleflerdir kim binâ-yı azîmlerdir ve evkâf ı kavîlerdir. Ammâ bunlardan mâ‘adâ bâlâda tahrîr olunan ne kadar cevâmi‘ ve mesâcidler var ise her birinde birer medrese elbette mukarrerdir ve birer ve ikişer hasbî ders i âmlar var kim talebeler ile her ma‘bedhâne memlû olup cemî‘i ulûm görülür, ammâ cümlesi her ulûmu ezber ederler. Anınçün ulemâ-yı Ekrâd ı Sûrân ı Ardalân ı Bitlîs meşhûrdur. Zîrâ halkı gâyetü'l-gâye zekiyyü't-tab‘ kimesnelerdir. Bu kadar medreselerden mâ‘adâ niçe bin aded külbe i ahzânlarda niçe bin talebe i ilm [224b] niçe bin ulûm u fünûn ı garîbe vü acîbeye mukayyedlerdir. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Sitâyiş i dârü'l-kurrâ-yı Hazret i Kur'ân: Her câmi‘de ve her mesâcidlerde dârü'l-kurrâlar vardır, ammâ bilâd ı Rûm gibi mahsûs kıbâblı dârü'l-kurrâlar yokdur ammâ salyânı çokdur. Lâkin ilm i hıfzdan gayrı kırâ’at i İbn Kesîr ve seb‘a okur yokdur. Evsâf ı dârü'l-hadîs i Peygamberân: Bu dahi Arabistân ve İslâmbol ve Bursa ve Edirne gibi kubbe i âlîler ile mebnî dârü'l-hadîsler yokdur ammâ medreselerde ve her câmi‘de âlimân ı muhaddisân, Müslim ve Buhârî hadîslerin rivâyetleriyle tâlibler ta‘lîm eder. Der-vasf ı dârü't-ta‘lîm i mekteb i sıbyân: Cümle yetmiş aded mekteb i tıflân ı püserân ı ebcedhânlardır. Cümleden mükellef Şeref Hân mektebi ve Hüsrev Paşa mektebi ve Hâtûniyye mektebi ve Çârsû mektebi ve Beşâret Ağa mektebi ( ) ( ) ( ) ( ) Der-fasl ı çeşme i âb ı revân: Cümle yetmiş aded çeşme-sâr ı âb ı hayvânlardır. Gerçi bu şehrin suya muzâyakası yokdur ammâ sâhib i hayrâtın vefretinden yetmiş aded âb ı hayât çeşmeler yapmışlardır kim her biri âb ı Kevserden nişân verir zülâllerdir. Der-sebîlhâne i cânsitân: Bu şehir içre cümle kırk bir aded sebîlhânelerdir ammâ Rûm gibi binâ-yı mükellef sebîlhâneler değildir ammâ cümlesi çârsû-yı bâzâr içinde mahallinde binâ olunmuşdur. Cümleden Hüsrev Paşa sebîli ve Saraçhâne sebîli ve bezzâzistân sebîli. Der-beyân ı tekye i dervîşân ı zîşân: Cümle yigirmi aded tekye i fukarâ-yı bâ billahlardır. Ekseriyyâ halkı Şâfi‘îyyü'l-mezheb olmağile tekyegâhları tarîk ı Nakşıbendiyye'dir ve tekye i Gülşenî ve tekye i Bektaşîleri vardır. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-ayân ı esmâ i mahalle i büldân: Cümle on yedi aded mahalle i müslimîndir kim zikr olunur: Evvelâ mahalle i Hüsrev Paşa ve mahalle i Şâm ve mahalle i Zindân ve mahalle i Çorum ve mahalle i Çinedâr ve mahalle i Kızılmescid ve mahalle i Şeyh Hasan ve mahalle i Çeyrek ve mahalle i Kücür ve mahalle i Gökmeydân ve mahalle i Kümuz ve mahalle i Takleban ve bu mahalle Hân bâğı ardında bir göl binâ etdi, ol mahaldedir ve mahalle i Nakşot ve mahalle i Arab Köprüsü ve Miskinler tarafındadır ve Avul Meydânı mahallesi ve Karadere mahallesi ve Âvîh mahallesi ve Küçür mahallesi ve Değirmân mahallesi ve Hân bâğı mahallesi, hân ı âlîşâna mahsûs bir vâsi‘ sütûh üzre temâşâgâh bâğ ı İrem bir semtdir ve bu tahrîr olunan mahallâtlar cümle müslimîndir ammâ Arabî ve Ya‘kubî Ermenî mahalleleri cümle on bir mahalle i keferelerdir, ammâ esmâları ma‘lûmum değildir. Ve bu şehirde aslâ Yahûdî ve Fireng ve Urum yokdur, cümle Ermenîlerdir ve cümle ankâ bâzergânlardır. ( ) Der-medh i sarây ı kibâr ı a‘yân: Cümle ( ) aded sarây ı ma‘mûrlardır. Evvelâ derûn ı kal‘ada Hân sarâyı ve Beşâret Ağa sarâyı ve Lâlâ Mustafâ Ağa sarâyı ve Kara Mehemmed Ağa sarâyı Alâybeği sarâyı ve Haydar kethudâ sarâyı ve Çâker Ağa sarâyı ve Arab Halîl Ağa sarâyı ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-ayân ı sarây ı kârbân ı revân: Cümlesi dokuz aded mihmângâh ı âyende vü revendegândır. Evvelâ Mutaflar hânı ve Paşa hânı ve Hâtûniyye hânı ve Hüsrev Paşa hânı ve Şeref Hân hânı ve köprü başında Büyük hânda Van harâcları konar kal‘a-misâl hânlardır. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Manzara i hân ı hâcegân: ....................(2 satır boş).................... Alâmet i hân ı gurebâ-yı mücerredân: ....................(2 satır boş).................... Der-beyân ı çârsû-yı bâzâr ı bezzâzistân: Cümle bin iki yüz dükkândır. Cümleden mükellef ve mükemmel aşağı varoş ı kal‘ada Hüsrev Paşa çârsûsu, iki başı demir kapulu serâpâ kârgîr kemer binâlar ile mebnî çârsû-yı ma‘mûrdur kim gûyâ Bursa'nın Gelincik bâzârıdır ve yine bir a‘lâ kârgîr binâ bezzâzistânı vardır ve iki yerde debbâğhâne çârsûsu vardır kim bu Bitlîs'de işlenen elvân sahtiyân ve gûnâ-gûn danedâr sağrı rub‘ ı meskûnda yokdur ve boyahânesi kezâlik üstâd ı sabbâğlardır kim İspir'in neftî boyası bir diyâra mahsûs değildir. Cümle boyahâneleri hânlıkdır, bir merd ü zen müdâhale edemezler. [225a] Der-beyân ı bâzâr ı kappân: Mîrî kappân bir yerdedir. Cemî‘i harîr ü akmişe i fâhire ve gayrı me’kûlât [u] meşrûbât [u] müsmirrâtlar bu kappâna gelüp kantardan geçüp öşr i sultânîsi alınup andan bey‘-i mer yürîd olunur kim narh ı Evhadullah'dan ziyâdeye fürûht olunmaz. Der-fasl ı cüsûr ı âyende vü revendegân: Şehr i Bitlîs içre cümle on yedi dereler üzre on bir aded kârgîr binâ cüsûr ı ra‘nâlardır. Cümleden kal‘a dibinde Hâtûniyye cisridir kim altından ubûr eden nehr i zülâleyn Ayn ı İskender ve Ayn ı Âvîh dereleridir. Ve Husul nehri cisri ve Aynu'l-berut cisri ve Hân bâğı cisri ve Miskinler kurbünde Arab köprüsü, musanna‘ cisr i ma‘mûrdur. Ve Karadere Mahallesi cisri ve Âvîh derede dahi cisirler var, ma‘lûmum değildir ve Kücür mahallesi cisri ve Değirmân mahallesi cisri. Bu ma‘lûmumuz olan derelerin yemîn ü yesârında bâğlı u bâğçeli kat-ender-kat sarây ı âlîlerdir kim cümle kârgîr binâlardır. ( ) ( ) Der-fasl ı aded i imâret i hânedân: Yukarı iç kal‘ada ve aşağı varoş ı kal‘ası içre on yedi mahalle ve tahrîr olunan on yedi dereler kenârında depeler üzre şehr i Bitlîs'de cümle beş bin aded hâne i zîbâlardır ve cümle hâk i anber i pâk ile mestûr büyût ı ma‘mûrlardır. Ammâ niçesi birbirine havâle evlerdir. Zîrâ ekser mürtefi‘ hevâdâr zemîn i âlîye vâki‘ olmuş hevâdâr sarây ı ra‘nâlardır ammâ bu aşağı varoş hânelerini aşağı kal‘a ihâta etmemişdir. Aşağı kal‘ada ancak çârsû-yı bâzâr ı bezzâzistân ve niçe yüz hânedân vardır. Mâ‘adâ büyûtlar bâğ u bâğçesiyle cümle dere ve depeler üzre nümâyişli bir şehr i ma‘mûrdur kim bu şehr i Bitlîs Kürdistân diyârının âb ı rûyı ve bâğ ı İremidir ve aşağı kal‘a ol kadar metânet üzre mebnî değildir, Allahu a‘lem Âl i Abbâsiyân binâsıdır kim der i dîvârı yalın-katdır. Cânib i cenûbu tarafı dîvârını nehr i ( ) döğer. Gûyâ ol dere kal‘aya handak olmuşdur. Cümle ( ) aded kapusu var, biri şark cânibine nâzır biri garb tarafına mekşûfdur. ( ) Sitâyiş i reng i rûy ı pîr u cüvân: Bu şehrin ricâl makûlesi kemâl mertebe müsinn ü mu‘ammer ve zâl ı zamân olur kim nutka mecâli kalmamış zann olunur. Yine böyle iken at binüp kılıç kuşanup sayd [u] şikâra ve gûnâ-gûn ticârete giderler ve tabî‘îleri altmışa ve yetmişe yetmiş olup ömr i girân-mâye i dırâzları yüz seneye bâliğ olup reng i rûyları dâ’imâ humret üzre ten-dürüst âdemlerdir. Der-vasf ı mahbûb [u] mahbûbân: Kürd kavmi pür-mûy olmağile nâ-resîde ciğer-kûşeleri on seneye ve on yedisine bâliğ iken sakalın cenbinden çıkarup çâr-ebrû yiğit olur, ammâ nisâ tâ’ifesini çârsû-yı bâzârda görmediğimizden ma‘lûmumuz değildir. Ancak Râbi‘a i Adeviyye mertebesinde ehl i perde zâhide sâhib i cemâle havâtînlerin kendüleri medh ederler. Hakkâ ki mestûrelerdir. Der-beyân ı ulemâ-yı kibâr [u] a‘yân: Niçe bin ferîdü'l-asr ulemâları vardır ammâ ma‘lûmumuz olan kibâr ı kübbâr bunlardır: Evvelâ Yek-çeşm Monlâ Hasan Efendi ve Monlâ Zeynüddîn ve Monlâzâde Monlâ Ebûbekir ve Şerefiyye imâmı ve Monlâ Mihrâbzâde Alî Efendi ve Monlâ Cebrâ’il ve Monlâ Mûsâ-yı Hakkarî ve Monlâ İsrâfîl ve Monlâ Bühtânî ve ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-vasf ı ulemâ-yı tabîbân ı hâzıkân: Gerçi bu şehr i Bitlîs'de hân-ı âlîşân gibi hâkim i hâzık bu kevne gelmemişdir, meğer hukemâ-yı kudemâdan Eflatun ve Bukrat ve Sokrat gelmişdir ve Selîm Hân asrında Hâkim Kaysûnî gelmişdir, ammâ hân anlardan yegrek gelmişdir. Lâkin yine şehr i Bitlîs belde i atîk olmağile Monlâ Müyesser ve Monlâ Ramazân ve Kara Sücah ve Kenho Alî ve Sarılızâde, bunlar bî-bedel hâkimlerdir. Der-ayân ı cerrâhân ı fassâlân: Cümle kırk elli aded cerrâhlar vardır, ammâ cümleden müsellem yine hândır kim ol şehrin mecrûh mürdelerine cândır. Bu Kürdistân şehri olmağile harra vara runiti diyerek birbiriyle şeb [u] rûz ceng [ü] cidâl mukarrer olduğundan herkes cerrâhdır, ammâ Menteş Bölükbaşı ve Usta Haydar ve Beşâret oğlu ve Safîkulu ve Seyf Alî, bunlar cihân-ârâ üstâdlardır. Der-medh i sulehâ-yı meşâyihân: İki binden mütecâviz halkdan münzevî sâhib i vera‘ ve ehl i tevhîd ü sâhib i riyâzet ve sulehâ-yı ümmetden kimesneler vardır kim müddet i ömürlerinde ehl i dünyâ ile ihtilât edüp avân kapusuna varmamışdır ve harâm saz [u] söz sadâsı istimâ‘ etmemişdir. Evvelâ Şeyh Hasbîzâde ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-zikr i musannifîn i şâ‘irân: Hakîr bu şehirde iken yedi kimesne dîvân sâhibi idi. Evvelâ hânın dîvân efendisi Kâtibî Çelebi ve Monlâ Ramazân Çelebi ve Cennetî Çelebi ve Gencî Çelebi, niçe şâ‘irler vardır ammâ cümleden Hân a‘lemdir. Hatta bu ebyâtlar anlarındır. Gazel: Dil derdine em çekdi tabib-i sîne-sârı Hıkd u hased eyletdi rakîb-i sîne-sârı Hamse i Nizâmî kadar dîvânı vardır. ....................(1 satır boş).................... [225b] Müşerref olduğumuz ihvân u yârân: Evvelâ Arab Halîl Ağa ve Çâker Ağa ve Şeref Hân hatîbi ve Maktûl Haydar Kethudâ birâderi ve İslâm Ağa ve Selmân Ağa ve Menteş Ağa ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-vasf ı mazanne i kerâme i mecâzibân: Evvelâ niçe kerre keşf u kerâmeti zâhir ü bâhir olmuş Hüsrev Paşa bâzârında Dîvâne Beşo ve Külhanî Memo ve Monlâ Arûz ; ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-beyân ı kaba-yı râcilân: Gerçi Kürdistân'dır ammâ semmûr kürklü hân nökeri a‘yân çokdur. Vasatu'l-hâlli olanlar Şirvân kurbünde Ma‘den kasabası şapiği giyerler ve elvân çuka serhaddî ve kontuş giyerler. Fakîrleri boğası giyerler. Der-ayân ı kaba-yı nisvân: Ba‘zı birâder i cân-berâberimiz olanlardan istimâ‘ etdiğimiz üzre cümle zenâneleri beyâz çar bürünüp yüzlerinde burka‘ ve serlerinde altun ve gümüş takye ve libâsları cümle harîr ile mülebbes havâtînleri var. Der-şi‘r i esmâ-yı râcilân: Merd i meydânların esmâları Haydar Ağa ve Beşâret Ağa ve Cündevân ve Salmân u Buhtî Ağa ve Racoy Ağa ve Seyfi Ağa ve Şeref Beğ ve Ziyâeddîn Beğ [ve] Bedir Beğ ve Şemseddîn Beğ ve Âlemşâh Beğ ve Kerrârkulu Beğ ve Yaşar Beğ. Der-vasf ı nâmhâ-yı nisvân: Çokluk su’âl etmeğe kâdir olamadım ammâ hânın ehli Süleymân Hân vezîri Zâl Paşa'nın kerîmesi Duhteri ( ) Hanım sultândır kim yüz câriyeye mâlike hanımdır.( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-medh i esmâ-yı çâkerân: Köleleri ekseriyyâ Gürcî'dir. Zîrâ taraf ı şimâlîsinde Gürcîstân altı konakdır. Evvelâ Siyâvuş, Rüstem, Kâzım, Çâker, Handân, Kaynan, Olanapardı ve Selmân ve Devlet ve Zülyezen ve Hanverdi ve Sührâb ve Şehsüvâr ve Eble ve Kozak. Der-i‘lâm ı esmâ i cevâriyân: Aceb hikmetdir kim câriyeleri bile bâzâra çıkmaz ammâ esmâları ma‘lûmdur: Vildân ve Tâbende ve Ruka ve Mehrû ve Eğlence ve Çeşmi-i siyâh ve Gevher ve Şemmâsa ve Dilârâm ve Süreyyâ ve Güllü ve Kevkebân ve Nûrbânû ve Bâğ ı cinân ve gayrı ma‘lûmum değil. Der-vasf ı hevâ-yı hûb ı câvidân: Gerçi bu şehr i Bitlîs dereli ve depeli sâfî sengistân yere vâki‘ olmağile bed-hevâ olmak görünür ammâ ol kadar hevâsı latîfdir kim seher vaktinde sabâsı mukarrerdir. Şitâsında i‘tidâl üzre olduğundan halkı ten-dürüstdür. Der-beyân ı iklîm i arz ı büldân: On sekizinci iklîm i örfîdendir, ammâ bi-kavli hân üçüncü iklîm i hakîkînin vasatından cânib i garba mâ’ildir. Arz ı beledi ( ) ( ) ve atvel i nehârı ( ) sâ‘at ve derecedir ve şeb i yeldâsı kezâlik eylecedir. Sitâyiş i tâli‘ i imâret-sitân: Bi-kavli Şeref Hân ve bihi hükm i hân-ı âlîşân bu şehr i Bitlîs'in tâli‘ i imâreti burc i akrebde binâ olunmuşdur kim beyt i Mirrîhe mâ’ildir kim dâ’imâ bu şehr içre Mirrîh-i cellâd eksik değildir ve dâ’imâ bu şehre bâğî gelüp halkı akreb gibi sokarlar. Nâ-vasf ı kenîse i râhibân: Cümle ( ) aded Yarmenî deyridir. Bu şehirde kenîselere venk derler. Evvelâ, ....................(1 satır boş).................... Ta‘rîf i hammâm ı gâsilân: Cümle beş hammâmdır. Evvelâ kal‘a içinde Hân sarâyı hammâmı ve Budak Beğ hammâmı ve Şeref Hân hammâmı ve Debbâğlar kurbünde Nerdübanlı hammâmı ve aşağı kal‘ada Hüsrev Paşa hammâmı, çifte hammâmdır ve âb u hevâsı ve binâsı ve havzları gâyet latîfdir. Der-medh i hammâm ı mahsûs ı a‘yân: Beşâret Ağa karındaşımızın tahrîri üzre cümle altı yüz ev hammâmları vardır. Zîrâ bu şehrin halkı hurme hâtûnların aslâ kapudan taşra çıkarmayup ev hammâmlarında gasl ederler. Bir avreti çârsûda görseler katl ederler. Der-beyân ı ibret-nümâ-yı âbâdân Evvelâ kal‘anın hâ’ilinde Dehdîvân nâmıyla meşhûr bir kûh ı bülend vardır, ol cebel i âlî üzre İskender i Zülkarneyn kal‘a i Bitlîs'i hazînedârı olan Bedlîs elinden kal‘ayı feth etmek içün bu dağda on gün müşâvere ve dîvân etdiğinden Dehdîvân dahi derler. Hâlâ ol cây ı mürtefi‘de bir mastaba esâsı vardır. Ehl i beled andan gâfildir kim o cebelden cümle Van deryâsı ve Van kal‘ası ve Rahova sahrâsı ve Muş ovası ve Deliklikaya deresi el-hâsıl ol kadar eflâke ser çekmiş kûh ı bî-hemtâ değil iken ana hâ’il olan kûh ı bülend i azîmin mâverâsında olan sahrâlar ve kurâ vü kasabâtlar cümle nümâyândır. Bu kûh ı bülend üzre medfûn olan mutalsamâtların ilâ hâze'l-ân te’sîri ile her taraf böyle nümâyândır, ammâ halk bundan bî-haberdir. İbret-nümâ-yı sânî: Abdâl Hân Taklaban mahallesi tarafında Haremî bâğı ardında bir dağdan bir dağa sedd i Şeddâd-misâl bir rasîf çeküp deryâ etmişdir. İbret-nümâdır kim mahallinde tavsîf olunur. [226a] Vâcibü's-seyr i sâlis: Şehir içinde, kal‘a dibinde Hâtûniyye cisri başındaki hân ı azîmin içindeki bir yalçın kayada bir gâr ı ibrenümâ vardır. Ol kehfin kapusu üç âdem kaddi âlîdir. İçinde bir gürüldü istimâ‘ olunur, ammâ kimesne ana dahi muttali‘ olamamışdır. Ol gâr ise Târîh i Mıkdısî tahrîr etdiği üzre mukaddemâ tahrîr olunan İskender bu kal‘a i Bitlîs'i muhâsara etdükde bu gârdan arı askeri çıkup İskender'i bozan zenbûr mağarasıdır. İlâ hâze'l-ân küşâde bâblı bir gâr ı yetîmândır. Bu gâra bir merd girmeğe kâdir değillerdir. Hattâ Mihmân Kulı ve Seyf Alî nâm yârânlarımız ve huddâmlarımız ile bu gârı temâşâ ederken hân içre bir tula çapar lâşesi var idi. Ya‘nî bir zağar kelb leşi idi. Seyf Alî refîkimizin bir sefîh gulâmı bu gâr bir mu‘attal kehfdir, deyü kelbin leşin alup gârın kapusundan içeri niçe atdı ise ol ân tarfetü'l-ayn içre lâşe i kelb i bî-cânı taşra pâre pâre ve dilim dilim ve şilim şilim ve çilim çilim taşra atıldı. Hemân hakîrin aklı başından gidüp hândan taşra firâr etdim, ammâ zehrem çâk oldu. Andan, Binâ-yı ibret-nümâ-yı râbi‘: Bu hân ı azîmi ve önündeki cisr i kadîmi binâ eden Hümâ Hâtûn Sultân'dır kim Âl-i Abbâsiyân'ın ırk ı tâhirinden Sultân Evhadullah'ın duhter i pâkîze-ahteridir kim şehr i Bitlîs'de niçe yüz hayrât ı mütekâsireleri vardır. Ol hâtûn ı Adeviyye'nin bir hayrât ı ibret-nümâsı dahi oldur kim şehr i Bitlîs'den cânib i cenûba meyyâl dere aşağı giderken Kefindir kal‘ası kurbünde Deliklikaya nâm bir kaya-yı seng i hârâda bir kapu vardır. Cemî‘i tüccârân ü züvvârân ı seyyâhân ı berr u bihâr bu bâbdan geçmeyince şehr i Bitlîs'e gelemez ve kal‘a i Hazzo'ya varamaz. Ol Deliklikaya mahalli evc i âsumâna ser çekmiş çakmak taşından nişân verir bir seng i hadîddir. Ol hâtûn ı hümâcân niçe yüz aded hazîne i mâl ı firâvân sarf edüp bu seng i hârâyı üstâd ı kûhkenlere nakb etdirüp memerr i nâs ve tarîk ı âmm [u] hâss ı ünâs etdirmişdir kim görenin aklı perîşân olur. Makdûr ı beşer değildir. Bir kâr ı akâriyetdir kim âdem dem-beste ve hayrân olur. Hattâ bu kapu mahallinde bir âdem hû deyü bir na‘ra etse cemî‘i dağlardan bir sâ‘ika i mehîb istimâ‘ olunur kim âdem gaşş u mebhût olur. Ve bu Deliklikaya kapusundan aşağı âdem bakmağa cür’et idemez. Gûyâ câh ı gayyâ ve derk i esfeldir. Andan, Manzara i hâmis: ....................(2.5 satır boş).................... Şehr i Bitlîs'de cereyân eden enhâr ı firâvânı beyân eder Evvelâ cümle on yedi aded kayalı dereler ve uzlar içre cereyân eden yigirmi yedi aded uyûn ı câriyelerdir. Bunlardan mâ‘adâ her derede üç yüz altmış aded kaynak ı âb ı hoş-nâb ı berrâk add olunur. Ammâ her birinin tulû‘ [u] gurûbuyla beyân eylesek bir mücelled kitâb olur. Ancak kaynak ta‘bîr olunan uyûnlar cümle uyûn ı sağîrelerdir. Lâkin, Nehir olmağa layık olan yigirmi yedi aded enhâr ı zülâller beyân olunur Evvelâ zikri bâlâda sebkat eden ayn ı İskender, kal‘anın cânib i şarkîsine sehel karîb bir mesîregâh kayadan tulû‘ eder. Andan ayn ı Âvîh, cebel i Dehdîvân'dan hurûc edüp zeyl i kal‘ada Hâtûniyye cisrinde ayn ı İskender'e rîzân olur ve Aynu'l-burut, ayn ı İskender'e munsabb olur ve nehr i Husul, bir âb ı zülâldir. Bu dahi ayn ı İskender'e katılır ammâ kayalardan gelmek ile şiddet ile cereyân eder ve ayn ı Taklaban, hânın buhayre yapduğu âb ı nâbdır. ( ) ve Nakşot deresi âb ı nâbdır ve nehr i Karadere, sehel şorcadır ammâ gâyet nâfi‘dir ve Değirmân deresi ayn ı Sendefe derler. Beyne'l-hukemâ bir nâfi‘ sudur ammâ halk İskender aynı deyü anı medh ederler. Anın nef‘in İskender müşâhade etmiş, nûş edüp gitmiş, ammâ bu ayn ı Sendefe'yi kırk gün nûş edenin derûnunda cemî‘i safrâ ve sevdâ ve balgam ve sâ’ir ahlâtları cümle mahv eder, serî‘u'l-hazm bir âb ı revândır. Andan nehr-i, ....................(1.5 satır boş).................... Bu uyûn ı câriyelerin her birinde birer hâssa vardır, ammâ ma‘lûmumuz olan bunlardır kim cümle bu merkûm nühûrlar şehr i Bitlîs'in cânib i erba‘asındaki kûh ı bülendlerden tulû‘ edüp şehrin bâğ u bâğçe ve müşebbek bostânların ve cemî‘i hânedânların ve cümle cevâmi‘ ü hân u hammâmların saky edüp şehir içinden cereyân ederek Debbâğhâne önünden ubûr ederek cânib-i ( ) [226b] garba cereyân eder. Bu mezkûr olan âb ı hayâtlardan nûş eden eğer (hayvân) ve eğer hayvân insân eyle ten perver olur kim benî Âdem cüssedâr olup dilâver olur ve zenânesi gâyet hüsündâr olur ve hussânât ı mu‘teberâtları lahm [u] şahm sâhibi olup pâdişâha lâyık atlar olur. El-hâsıl cemî‘i zî-rûh kısmı nûş edüp semîn ü cesîm olur ve bu uyûnlar ile reyy olan besâtînlerin sebzevâtları ter ü tâze olup gâyet latîf nebâtât [u] giyâhâtı olur. Ve bu nühûrlar cümle şehrin cânib i garbında bir olup cereyân ederek ra‘d-vâr kayalar içre gürleyerek Kefindir kal‘asına varmazdan mukaddem cânib i cenûbda bir azîm dere içre sapup cereyân ederek iki günde Hasankeyfâ kal‘asın zîrinde nehr i Batmân'a, nehr i Batmân dahi ( ) ( ) ( ) nehr i Şatt'a mahlût olur ve's-selâm. İnşâallah Papa Monta Hey’eti kitâbı tahrîr etdiğimizde böyle tahrîr oluna. Allahümmü yessir bi'l-hayr ve'l-âfiye. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Der-beyân ı lehce i mahsûs ı ıstılâhât ı Ekrâd ı kavm i Ruzikiyân Gerçi bunlar güzîde Ekrâd ı atîklerdir ammâ bu kavmin mâbeynlerinde bir gûne fesâhat ü belâğat üzre nâzikâne tekellüm olunur ındiyyât elfâz ı dürer-bârları vardır, anı gayrı diyâr Ekrâdları fehm idemez ammâ bunlar on iki lisân ı Ekrâd'ı fasîh ü belîğ bilürler. Bitlîs hânı olan velîni‘metimiz Abdâl Hân, şu‘arâ-yı fusehâdan musannif ü mü’ellif ve her fünûnda Cemşîd i hünerver bir server olmağile, Ruzikî kavminin lehce i mahsûsaları olan niçe elfâz ı dürer-bârların cem‘ edüp bir gûne musanna‘ tahmîs etmişdir kim anı beyân eder Tahmîs i hân-ı âlîşân, be-lisân ı Kürd i Ruzikân, makâm ı segâhda semâ‘î usûlde okunur.
Temme muhammes i benâm. Ba‘zı lûgatlarının tercümesin beyân eder Evvelâ
Ahâlî i Bitlîs'in bu tahrîr olunan lûgat i mahsûsalarından gayrı niçe kerre yüz bin elfâzları vardır ammâ bu kadar kifâyet eder. Der-beyân ı aded i imâret i bâğavât ı İremezât Evvelâ bâlâda tahrîr olunduğu minvâl üzre şehr i Bitlîs'in cânib i erba‘asında cereyân eden on yedi dere içre yigirmi yedi aded uyûn ı câriyelerdir kim her dere ve enhârların yemîn ü yesârında kat-ender-kat kârgîr binâ bâğ hânedânları ve külbe i ahzânları ve çalaşdan müfîd ü muhtasar imâr olmuş bâğ evleri vardır kim hân ı âlîşânın mîr-âbı tahrîri üzre cümle on iki bin bâğdır ve hânedânlar ve külbe i ahzânlardır. Ahâlî i memleketin a‘yân [u] eşrâfı ve sağîr ü kebîri yay mahallinde bây u gedâsı şehirden bu bâğlara göçüp kâmil sekiz ay bâğ faslı edüp bir hay [u] huy ile şeb [u] rûz Hüseyin-i Baykara fasılları ederler. Her bâğda gûnâ-gûn musanna‘ havz u şadırvânlar ile ârâste ve gûnâ-gûn ebniyye i âlîler ile pîrâste olup bir sevâd ı mu‘azzam şehirdir, ammâ pârekendedir. Zîrâ bâğları gâyet vâsi‘dir. Kadîm a‘sârdan berü bu bâğlar eyle kuyağ ı hıyâbân ı İremdir kim gûyâ hıyâbân ı Isfahân ı nısf ı cihândır kim bu bâğların vasfında lisân kâsırdır. Ammâ ekseriyyâ gâyetü'l-gâye imâr olan bâğ ı İremezâtlar Ya‘kubî Ermenîleri destinde kim her biri kal‘a-misâl kârgîr dîvârlı ve kepân kulleli bâğlardır. Ba‘zı bâğ iki bin guruş mahsûl verir. Ammâ Şîrek bâğı ve Bağdo bâğı ve Mîrek bâğı ve Arablı bâğı ve Haydar bâğı ve Kara Murâd bâğı bunlar meşhûr bâğ ı İremlerdir kim ba‘zı zamân hân kendüsü varup ayş u işret eder. Ve her bâğda bâz evi derler birer gûne hâneleri var kim içine bir âdem girse vâlih olur, gûyâ her biri birer nigârhâne i Çîn'dir kim ıtriyyâtdan ve niçe kerre yüz bin elvân ezhârın râyiha i tayyibesinden âdemin dimâğı mu‘attar {olur}. Bu bâğların cemî‘i dıraht ı müsmirrâtları tertîb üzre şatranç nakşı tarh olup dikilmişdir. Ve hıyâbân ı rez dedikleri üzüm asmalarını kamışdan örülmüş kafesler üzre yol yol hıyâbân rez etmişlerdir kim benî Âdem sâye i zıll ı himâyesinde seyerân u deverân etdikçe safâ-yı hâtır bulur. [227b] Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||