F. H. Zeynalov

rol	təsvir
misal
Agens	hərəkəti tamamlayır	/Əhməd məktub yazır// /Əmim Şirinnazla evlənir//
Tema/pasiens	hərəkət onun üzərində baş verir və ya hadisə tamamlanır	/Əhməd məktub yazır// /Qapı açılır//
Insan	qəbul edir, hiss edir	/Pişik yumurtanı yedi// /Mən onu öskürən hiss edirəm// /Bu onu məyus etdi//
Alət	hərəkətin aləti	/O, dolmanı çəngəllə yeyir//
Yer	olayin yeri	/Açar qıfılda ilişib qalır//
Məqsəd	hərəkətin məqsədi	/Kitabı stolun üstünə qoy//
Yol	hərəkətin yolu	/O, səhra ilə gedirdi//

Yuxarıdakı cümlədə /açmaq/ həmişə üç rol tələb edir: a) açan, b) açılan, c) instrument, rol baxımından a) subyekt, b)-c) obyekt, ancaq ç) –də zərflər də hiss olunur.

1960-cı illərdən bu yana bununla bağlı tematik rollardan danışılır (həmçinin ϑ-rollardan,

Theta-rollardan, yunan hərfi ∂-theta-dan götürülüb) və ya semantik rollardan danışanda fikirlər müxtəlif olsa da, yuxarıdakı cədvəldə göstərilən rollar barədə həmrəylik hökm sürür.⁶

Fellərdə bu səciyyəvi xüsusiyyəti arqument strukturu adlandırırlar. Məsələn, /yemək/ felində yeyən agens arqument, yeyilən isə tema arqumentdir. Eyni arqument strukturu fellərdə qrammatik cəhətdən eyni olur. Onlar leksikonda subkateqoriya, yəni qrammatik kateqoriyanın alt kateqoriyasını düzəldir.

Dildə bir felin arqumentlərinin qrammatik reallaşması və fərqlənməsi prosesi idarə (linking) adlanır. Məsələn, agens məlum növdə subyekt arqumenti, felin agens arqumenti olmayanda isə tema subyektlə səciyyələnir. Məchulda agens arqumenti udulur, onda tema və digər rollar subyekt arqumentinə çevrilir. Ancaq agens arqumenti əlavə sözönlü komplementilə verilə bilər.

Məsələn, /İt (agens, subyekt, mütləq) qapını (tema, vasitəsiz obyekt, mütləq) açır//

/Qapı (tema, subyekt, mütləq) it tərəfindən (agens, PP, məcburi deyil) açılır//

Azərbaycan dilində məchul növ fel səviyyəsindədirsə, alman və ingilis dillərində cümlə səviyyəsindədir. /Das Buch wird gelesen// (Kitab oxunur)

Reallaşmada üç şey fərqləndirilməlidir:

1. Uzlaşma: fellə subyekt arasında uzlaşma şəxsə, kəmiyyətə görə olur (rus dilində keçmiş zamanda da).

/Er schreib//, /он пишет, она писала//

Yapon və çin dillərində uzlaşma yoxdur.⁷

2. Hal: felin komplementləri hallara görə dəyişir. Alman və Azərbaycan dillərində subyekt adlıq, vasitəsiz tamamlıq isə təsirlik halında olur.

/Er schreibt einen Aufsatz// (O, məktub yazır)

Əlavə arqumentlər sözönülərlə ifadə olunur, sözönüləri semantik rolları yaxşı göstərir: məs.: alət ilə. /ilə/ başqa mənalar da ifadə edir.

/O tortu çəngəllə yeyir//, /O tortu Şirinnazla yeyir//.

3. Söz sırası: alman və Azərbaycan dillərində normal olaraq subyekt obyektdən qabaq gəlir: /Er hat ihn angerufen// (O, oğlana zəng etdi).

Ancaq burada variantlar çox ola bilər. Kontekstlə bağlılıq və kontrast burada böyük rol oynayır.

/Əhməd Şirinnazı çağırdı//

/Şirinnazı Əhməd çağırdı// və s.

Çin dilində söz sırası felin müxtəlif komplementlərini bildirmək üçün yeganə vasitədir. Xəbər hər cür arqumenti qəbul etmir, eləcə də predikativ rolunda isim və sifət hər cür komplementlə əlaqəyə girə bilmir. Qrammatik əlamətlərlə yanaşı onlar semantik şərtlər də tələb edir. Elə bu səbəbdən müəyyən arqumenti göstərən komplement semantik cəhətdən məhdud olur. Məsələn,

*/Aşbaz küftəni öldürdü//

*/Küftə aşbazı bişirdi//

Bu cümlələrdə ifadə olunan mütləq deyil: /öldürmək/ tema kimi canlı varlığa, /bişirmək/ isə /adam/-ı agens kimi tələb edə bilməz. Təsəvvür etmək olar ki, meymun nəyisə isti daşın üstünə qoyub bişirir, ancaq kartof özü bunu edə bilməz. İnsan bişirmə obyekti ola bilər, ancaq bu qəddarlıq olardı.

Eyni zamanda sözü, rəqəmi, əlaməti və ya ünvanı bişirmək olmaz. Biz bunu seçim məhdudiyyəti adlandırmışıq.⁸

Törəmə qrammatikası bunları qeyri-qrammatik cümlələr adlandırır, halbuki onlar qrammatik baxımdan düppədüzdür, ancaq semantik cəhətdən qeyri-mümkündür. Aşağıdakı cümlələrə nəzər yetirək:

/Bu doktor pişiyə calaq iynəsi vurdu//, /O birisi isə o oğlanı calaq edəcək//. /Calaq etmək/ həm insana, həm heyvana, həm də bitkiyə aid edilə bilər. Axırıncı cümlədə subyektin referenti deyksislə ifadə olunub. Feldə konkret temanın seçimi kontekstlə bağlıdır. Məsələn, /açmaq/ – qapını, məktubu, ağzını, otağı (bağlı yeri, bağlı torbanı, məktubu, bağlı otağı və s.); qollarını, qanadlarını və s., açmaqda isə tema başqa rolda çıxış edir, söhbət burada tam həcmdə açılmaqdan gedir.

Fel hər dəfə işləndikdə konkret tema arqumentini seçir. Seçim təkcə gerçəkliyi bildirən hallarda deyil, həm də təkrar və sualda da gözlənilir. Məsələn,

/İt bunu cırmaqladı// (?) və s.

Arqumentlər üçün yerinə yetirilməli olan məntiqi şərtlər cümlənin düzgün və yanlış olduğunu müəyyənləşdirir ki, buna da xəbərliyin presuppozisiyası deyilir.⁹ Cümlənin düzəldilməsində bir tərəfdən komplementi də arqumentin aydın səciyyəsi, digər tərəfdən isə xəbərin ifadəsində seçim məhdudiyyəti gözlənilməlidir. R.Cəkəndof (1945-) bunu fuziyon adlandırır.¹⁰ Əyani olaraq bunu belə göstərmək olar:
Xəbərin ifadəsi komplement

seçim məhdudiyyəti aydın arqument səciyyəsi

fuziya

arqumentin ümumi təsviri

Yuxarıdakı cümlədə /it/ agensdir, tema isə cırmaqlanandır. Referent (it) seçimdə nəyisə cırmaqlanan bir şeyi etməkdə seçim arqumentin təsvirini əyaniləşdirir. /İt/ potensial cırmaqlayandır. İtin yerinə /at/ işlədə bilmərik. Deməli, seçim və arqument səciyyəsi bir-birini tamamlamalı, bir-birinə zidd olmamalıdır. /At/ işlənərsə, deməli, /cırmaqlamaq/ gələ bilməz. Metonimik əvəzləmə seçimi dəqiqləşdirə bilir: /Şəhərimiz terroristləri zərərsizləşdirdi/, /Moskva terroristləri zərərsizləşdirdi// və s.

Burada məna başqa şeyin üzərinə keçir. Cansız isimlər canlı kimi işlənir.

Arqumentlik spesifikası xəbər ifadəsində seçimə ziddirsə, bu konsepsiyanı mənaca qeyri-mütəmadi adlandırırlar. Məsələn, /aşpaz küftəni öldürdü// yazmaqla, əlbəttə, cümləni anlaşıqlı etmək olar, yəni bişirdi. Bu zaman mənanın keçməsi, dəyişikliyin müəyyən qismi və ya qeyri-adi yozumla cümlənin anlaşılmasını təmin etmək olar.

Bütün bunlardan sonra yuxarıda verdiyimiz semiotik sxemi belə təkmilləşdirə bilərik (bax: şəkil 24:

məna ifadə edir xəbər verir

referent


presuppozisiya mürəkkəb predikasiyaya aiddir
məqamı