FəNN: makroiQTİsadiyyat

Cədvəl 34.1.

Əsas valyutaların kross-məzənnələri (24.03.2001)

Valyutanın adı	USD	GBP	CHF	100 JPY	CAD	AUD	EUR	NZD	DKK	SEK
Isveç kronu (SEK)	110.31	114.69	55.9895	88.4068	66.5874	55.1157	99.1725	44.2860	11.2289	■
Danimarka kronu (DKK)	88.3867	111.95	44.8737	88.4068	55.3603	44.1627	77.4637	33.4876	■	00.8137
Y.Zelandiya dolları (ZD)	22.4047	33.4266	11.3974	11.9614	11.5070	11.1936	22.1401	■	00.2867	00.2333
Avro (EUR)	11.1237	11.6012	00.6530	00.9165	00.7182	00.5577	■	00.4673	00.1340	00.1090
Avstraliya dolları (AUD)	22.0147	22.8709	11.1708	11.6433	11.2877	■	11.7930	00.8378	00.2402	00.1955
Kanada dolları (CAD)	11.5646	22.2295	00.9098	11.2762	■	00.7766	11.3924	00.6506	00.1866	00.1518
Yaponiya yeni (JPY)	1122.60	1174.70	771.25	■	778.36	660.85	1109.11	550.98	114.62	111.90
Isveçrə frankı (CHF)	11.7208	22.4521	■	11.4036	11.0998	00.8541	11.5314	00.7156	00.2052	00.1670
Ingiltərə funtu (GBP)	00.7018	■	00.4078	00.5724	00.4485	00.3483	00.6246	00.2918	00.0837	00.0681
ABŞ dolları (USD)	■	11.4250	00.5811	00.8157	00.6391	00.4964	00.8900	00.4159	00.1192	00.0970

Nəhayət, valyuta məzənnələri sövdələşmələrin növün-dən asılı olaraq fərqləndirilir. Bunlardan biri nəqd sövdələş-mələr, digəri isə müd­dətli sövdələşmələr üzrə məzənnədir. Nəqd sövdələşmə üzrə məzənnə o deməkdir ki, valyuta dərhal, iki iş günü ərzində göndərilir. Müddətli sövdələş-mələrdə isə valyutanın göndərilməsi müəyyən olun­muş vaxt-da həyata keçirilir.

Nəqd və müddətli sövdələşmələr valyuta məzənnə-lərinin dina­mi­kasını müəyyən edən əsas amillər olduqlarına görə onları bir qədər ətraflı nəzərdən keçirək.

Valyuta bazarları üçün nəqd sövdələşmələr həlle-dicidir. Çünki ticarət və qeyri-ticarət əməliyyatları onun əsasında aparılır. Müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnə isə iştirakçılar tərəfindən müəyyən edilir və konkret tarixdə həyata keçirilir. Məsələn, tutaq ki, Nyu-Yorkda 2006-cı il sentyabrın 1-ə nəqd sövdələşmələr üzrə bir Ingiltərə funtunun mə­zənnəsi 1.5675, müddətli sövdələşmələr üzrə isə (2006-cı il dekabr ayının birinə) 1.5715 ABŞ dollarına bərabərdir. Bu o deməkdir ki, Amerika bankı 1 Ingiltərə funtunu dərhal 1.5675, dekabrın birində isə 1.5715 ABŞ dollarına satmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Deməli, dekabrın 1-dək bankın sərəncamında nəqd dolların olması vacib deyil­dir. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bank dekabrın 1-də 1 ABŞ dolları ilə 1 Ingil­tərə funtu arasındakı məzənnədən asılı olmayaraq müştəriyə onu sent­yabrın 1-də müəyyən olunmuş məzənnə ilə satmalıdır. Belə­lik­lə, müd­dət­li sövdələşmələr üzrə 3 ay qabaqcadan müəyyən edilmiş mə­zən­nəni, müddət başa çatan zaman mövcud olan məzən-nə ilə qarış­dır­maq olmaz.

Valyuta bazarlarının iştirakçıları əməliyyatları ya xalis möh­tə­kirlik, yaxud da valyuta risklərini sığortalamaq məqsədilə həyata keçi­rirlər. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, riskləri sığortalayanlarla, möh­tə­kirlik edənlər bir-birinə zidd olan tərəflərdir.

Məzənnələrin dəyişməsi ilə əlaqədar olan valyuta risklərinin sı­ğortalanması hər hansı bir valyuta ilə nə xalis aktivlərin, nə də xalis passivlərin olmasına yol verilməmə-sinə yönəldilən fəaliyyət deməkdir. Ma­liy­yə dairələrində bunu "xarici valyutanın açıq vəziyyətinin ləğv edil­­məsi" kimi də səciyyələndirirlər.

Açıq vəziyyətin isə iki növü vardır: 1) Uzun müddətli dövrdə və­ziy­yət (xarici valyutada netto – aktivlər); 2) Qısa müddətli dövrdə və­ziy­yət (netto – passivlər). Birinci halda tələb təəhhüddən, ikinci halda isə ək­sinə, təəhhüd tələbdən çox olur.

Sığortalama normal əməliyyatdır. Çünki xarici tica-rət müqa­viləsinin qüvvədə olduğu müddətdə əmtəə ixracı və idxalı sahəsində val­yuta itkisinə məruz qalmaqdansa, hər hansı bir məzənnəyə əsaslanmaq, onu bilmək daha vacibdir. Bunu yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı mi­sa­lı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, Ingiltərədən əmtəəni idxal edən ame­rikalı sahibkar müqavilənin şərtinə görə 3 aydan sonra 1650000 ABŞ dolları ödəməlidir. Ingiltərə funtunun ABŞ dollarına olan cari məzən­nəsi 1 GBP=1.6500 dollardırsa deməli, bu məbləğ 1.000.000 funt ster­linqə bərabərdir. Lakin tədiyə müd­dətində ABŞ dollarının Ingiltərə fun­tuna olan məzənnəsi 1.5000 bərabər olarsa, onda amerikalı sa­hib­kar 1.100.000 funt sterlinq, başqa sözlə, müqavilə bağlanan vaxt nəzər­də tutulduğundan 10% çox ödəməli olacaqdır. Odur ki, bu riskə məruz qalmamaq üçün amerikalı sahibkar ya müqavilə bağlanan zaman nəqd sövdələşmə üzrə valyuta bazarında mövcud məzənnə ilə həmin məb­ləğ­də ABŞ dolları satın alıb onu Amerika bankında de­pozitə qoy­ma­lı, yaxud da müddətli sövdə­ləş­mələr bazarında üç ay müddətinə 1.650.000 məbləğində ABŞ dolları satın alıb, onu Ingiltərə bankında depozitdə saxlamalıdır. Beləliklə, amerikalı sahib-kar yaxşı bilir ki, hər iki variantda üç aydan sonra onun əlində ABŞ dolları ilə müəyyən məb­ləğdə pul olacaqdır.

Valyuta bazarlarında möhtəkirlik etmək sözün geniş məna­sında "uzun" və ya "qısa" dövrlərdə xarici valyutanın vəziyyətinin aşka­ra çıxarılması deməkdir. Bu zaman valyuta bazarında iştirakçıların fəa­liyyəti məzənnənin gələcək dinamikası əsas götürülməklə, şüurlu surətdə müəyyən edilir və qarşıya qoyulan məqsəd əlavə mənfəət əldə etməkdən ibarət olur.

Xarici valyuta ilə möhtəkirlik məqsədilə aparılan əməliy­yat­ların səmərəliliyi bir tərəfdən milli valyuta, digər tərəfdən isə xarici valyuta ilə depozitlər üzrə faiz dərəcələri arasındakı ən yüksək fərqin azaldılmasından asılıdır. Aydın olsun deyə, belə bir misalı nəzərdən ke­çirək. Tutaq ki, üç aylıq depozit üzrə (il üzrə hesablamaya çevrilməklə) faiz dərəcəsi Ingiltərədə 4%-ə, ABŞ-da isə 6%-ə bərabərdir. Ingiltərəli möhtəkir 1.000.000 funt sterlinq məbləğində pulu Ingiltərədə depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.010.000 funt sterlinq, yaxud da bir funt sterlinqin 1.6500 ABŞ dollarına bərabər olduğu məzənnə ilə həmin pula ABŞ dolları satın alıb onu ABŞ-da depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.674.750 dolların sahibi olur. Əgər üç ay ərzində funt sterlinqlə dollar arasındakı məzənnə dəyişməz qalarsa onda sahibkar üçün ikinci vari­ant daha sərfəli və məqsədəuyğundur. Çünki bu variant, birinci vari­anta nisbətən 5000 funt sterlinq (1.674.750 $ : 1.6500 $ / GBP = 1015000GBP) çox mənfəət əldə etməyə imkan verir.

Əgər üç ay ərzində funt sterlinqin məzənnəsi 1.5000 dollara qədər aşağı düşərsə, onda ABŞ dollarının satın alın-ması ilə əlaqədar əməliyyat daha çox – 106500 GBP mənfəət əldə etməyə (1.674.750 $ : 1.5000 $/GBP = 1010000GBP) imkan verir. Əksinə olduqda isə bu əməliyyat ciddi itkilərə gətirib çıxara bilər.