FəNN: Sistem Paradiqmaları MÖvzu: Sİstem proqram təMİnati

Test proqramları adətən kompüterin daimi yaddaş qurğusunda saxlanılır və kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda avtomatik olaraq işə düşür.

Xüsusi nəzarət proqramları kompüterdə məsələlərin həlli üçün tətbiq olunan proqramların icrası zamanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş vəziyyətlərin, asılılıqların və məhdudiyyətlərin ödənilib-ödənilməməsini yoxlayır. Bütün hallarda nasazlıqların xarakteri, mənbəyi və bəzən də səbəbi haqqında məlumat ekrana çıxır və ya çap qurğusuna ötürülür.

TƏTBİQİ PROQRAM TƏMİNATI, İNKİŞAF MEYLLƏRİ

İqtisadi informasiyanın işlənmə texnologiyalarının tətbiqi, proqram təminatının başlıca təyinatı, istifadəçinin konkret məsələləri işləyib hazırlamasını və yerinə yetirməsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Tətbiqi proqram təminatının təsnifat sxemi aşağıdakı kimidir.

Tətbiqi proqram paketləri istifadəçi tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması üçün çox güclü alətdir və praktiki olaraq istifadəçini informasiyanın işlənməsində kompüterin bu və ya digər funksiya və proseduralarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir. Hal-hazırda öz funksional imkanlarına və reallaşdırma üsullarına görə fərqlənən çox geniş spektrli tətbiqi proqram paketləri mövcuddur.

Tətbiqi proqram paketləri müəyyən olunmuş sinif məsələlərin həlli üçün təyin olunmuş kompleks proqramdır.

Bir-birindən fərqli tətbiqi proqram paketləri mövcuddur:

• 
  ümumi təyinatlı (universal);
  
• 
  üsulyönlü;
  
• 
  problemyönlü;
  

• 
  qlobal kompüter şəbəkələri;
  
• 
  
  Qeyri sənaye sahəsi
  
  Sənaye sahəsi
  

  	Ümumi təyinatlı (universal)
  	Redaktorlar
  	Elektron cədvəllər
  	VBİS-lər
  	İnteqrallaşdı- rılmış paketlər
  	JASE - texnologiyası
  	Ekspert sistemləri və süni intellekt

  
  
  
  

  	Üsulyönlü
  	Riyazi proqramlaşdırma
  	Şəbəkəli planlaşdırma və idarəetmə
  	Kütləvi xidmət məsələləri
  	Riyazi statistika

  
  
  
  hesablama prosesinin təşkili.
  

Xüsusi sahələr
Ümumi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri istifadəçinin funksional məsələləri və informasiya sistemlərini hazırlaması, həmçinin istismarının avtomatlaşdırılması üçün təyin olunan universal proqram məhsuludur. Bu tip tətbiqi proqram paketlərinə aşağıdakılar daxildir:

• 
  mətn və qrafiki redaktorlar;
  
• 
  elektron cədvəllər;
  
• 
  məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri;
  
• 
  inteqrallaşdırılmış paketlər;
  
• 
  Case – texnologiyası;
  
• 
  ekspert və süni intellekt sistemləri.
  

Redaktorlar. Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və rəsmlərin yaradılması və dəyişdirilməsi üçün təyin olunan tətbiqi proqram paketləri redaktorlar adlanır. Redaktorlar öz funksional imkanlarına görə mətn, qrafiki və nəşriyyat sistemlərinə bölünür.
Mətn redaktorları. Mətn informasiyanın işlənməsi üçün təyin olunur və əsasən aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  mətnin adlandırılmış fayl şəkilində yaddaşa yazılması;
  
• 
  simvol, sətir və mətn hissəsinin yerləşdirilməsi, silinməsi, əvəz olunması;
  
• 
  orfoqrafiyanın yoxlanılması;
  
• 
  mətnlərin müxtəlif şriftlərlə tərtibi;
  
• 
  mətnlərin lazımi formaya salınması;
  
• 
  başlıqların hazırlanması, mətnlərin səhifələrə bölünməsi;
  
• 
  söz və ifadələrin axtarışı və əvəz olunması;
  
• 
  sadə şəkillərin mətnlərə daxil edilməsi;
  
• 
  mətnlərin çapı.
  

Qrafiki redaktorlar qrafiki sənədlərin (diaqram, şəkil, cizgi və cədvəllərin) təhlili üçün istifadə olunur. Qrafiki redaktorlar fiqur və şriftlərin ölçülərini idarə etməyə, fiqur və hərflərin yerdəyişməsinə və ixtiyari təsvirin yaradılmasına imkan verir.

Fərdi kompüterlərdə istifadə olunan qrafiki redaktorlara Paint, Boieng Graf, FanVision, CorelDraw, Adobe Photoshop, Adobe Illustrator və s. nümunə göstərmək olar.

Nəşriyyat sistemləri mətn və qrafiki redaktorların imkanlarını özündə birləşdirir. Bu sistemlər sənədlərin nəşrə hazırlığını (çoxaldılmasını) avtomatlaşdırır.

Cədvəlin işlənməsi üçün təyin olunan tətbiqi proqram paketləri elektron cədvəllər adlanır. Elektron cədvəldə məlumatlar sətir və sütunun kəsişməsindəki xanalarda (hücrələrdə) saxlanılır. Xanalarda ədəd, simvol verilənləri və düsturlar saxlanıla bilər. Düsturlar digər xanaların məzmunundan asılı qiymətlərlə bir xanada verilir. Xanaların məzmununun dəyişməsi ilə bundan asılı olan xanadakı qiymət dəyişir.

Geniş istifadə olunan elektron cədvəllərə Microsoft Excel, Lotus 1-2-3 və s. aid etmək mümkündür.

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri. İnformasiya təminatının maşındaxili təşkili və idarəedilməsi üçün xüsusi tətbiqi proqram paketlərindən – verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərindən (VBİS) istifadə olunur.

Verilənlər bazası diskdə saxlanılan, bir-biri ilə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş idarə olunan fayllar məcmusudur.

Verilənlər bazasının idarə olunması dedikdə verilənlərin bazaya daxil edilməsi, onların təshihi və sorğulara görə məlumatların axtarışı əməliyyatları başa düşülür. Verilənlərin təşkili üsullarından asılı olaraq, aşağıdakı məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri mövcuddur:

• 
  iyerarxik modelli VBİS;
  
• 
  şəbəkə modelli VBİS;
  
• 
  relyasiya modelli VBİS.
  

Relyasiya modeli daha əlverişli və səmərəli olduğundan son illərdə yaradılmış verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərində bu modeldən istifadə olunur.

İnteqrallaşdırılmış paketlər müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən proqram komponentlərini özündə birləşdirir. Müasir inteqrallaşdırılmış tətbiqi proqram paketlərinə mətn redaktoru, elektron cədvəl, qrafiki redaktor, verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri və kommunikasiyalı modullar daxildir. İnteqrallaşdırılmış paketlərə əlavə modullar kimi, faylların eksportu və importu, kalkulyator, təqvim, proqramlaşdırma sistemləri də daxil edilir. Komponentlər arası informasiya əlaqəsi müxtəlif məlumatların təsviri formatlarının unifikasiyası ilə təmin olunur. Müxtəlif komponentlərin vahid sistemdə inteqrasiyası istifadəçiyə interfeysdə xeyli üstünlük verir. Belə paketlərə FrameWork, Startnave, Microsoft Office nümunə göstərmək olar.

Case texnologiyası mürəkkəb informasiya sistemlərinin yaradılmasında tətbiq olunur. Case – texnologiyası altında informasiya sistemlərinin hazırlanmasının avtomatlaşdırılması vasitələri başa düşülür. Bura tətbiq sahəsinin analizi, verilənlər bazasının layihələndirmə, proqramlaşdırma və informasiya sistemlərinin istismarı daxildir.

Case texnologiyasının instrumental vasitələri informasiya texnologiyasının bütün sahələrində tətbiq olunur. Texnologiya istifadəçiyə informasiya sistemlərinin layihələndirilməsini onların proqramlaşdırılması və sazlanmasından ayırmağa imkan verir. Sistemi hazırlayanlar yalnız yüksək səviyyəli layihə ilə məşğul olur. Bu isə layihələndirmə mərhələsində səhvlər buraxmamağa imkan verir və mükəmməl proqram məhsulları alınır. Bu texnologiya informasiya sisteminin işlənməsinin bütün mərhələlərində dəyişir.

Hal-hazırda Case texnologiyası informatikanın ən dinamik inkişaf edən sahəsidir. Case texnologiyasına B PVIN, CDEZ Tods, Clear Case, Composer və s. aid etmək olar.

Müasir Case texnologiyası banklar, maliyyə şirkətləri (korporasiyaları) və ən iri firmalar üçün informasiya sistemlərinin yaradılmasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Ekspert sistemləri. İqtisadi və sosial sahədə məntiqə və mütəxəssis təcrübəsinə əsasən evristik tip məsələlərin həlli prosesində informasiyanın təhlili üçün istifadə edilən vasitələrə tələbat daima artır. Burada əsas ideya məsələnin necə həll olunmasını təyin edən ciddi formalaşdırılmış alqoritmlərdən, tədqiq sahəsinin mütəxəssisləri tərəfindən biliklər bazasında toplanan qaydaları göstərməklə məntiqi proqramlaşdırmaya keçidlə bağlıdır. Bu tip məsələlərin həlli üçün ekspert sistemlərindən (ES) istifadə olunur. Ekspert sisteminin əsasını biliklər bazası təşkil edir. Ekspert sistemləri aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur:

• 
  obyektin vəziyyətinin inteqrasiyası;
  
• 
  obyektin vəziyyətinin diaqnostikası;
  
• 
  obyektdə vəziyyətin proqnozu;
  

• 
  məqsədli planlaşdırma;
  
• 
  obyektin işini idarə etmək.
  

Üsulyönlü tətbiqi proqram paketləri riyazi-iqtisadi məsələlərin müəyyən üsullarla həllini reallaşdırır. Bura aşağıdakı tətbiqi proqram paketləri aiddir:

• 
  riyazi proqramlaşdırma (xətti, dinamik, statik və s. );
  
• 
  şəbəkə planlaşdırma və idarəetmə;
  
• 
  riyazi statistika.
  

Bunlara misal olaraq müasir fərdi kompüterlərdə reallaşdırılan Math Cad, Mat Lab, Derive, TK Solver və s. paketlərini göstərmək olar.

Tətbiqi proqram paketlərinin geniş yayılmış sinfi problemyönlüdür. Praktiki olaraq, elə tədqiqat sahəsi yoxdur ki, burada heç olmasa bir tətbiqi proqram paketləri olmasın. Problemyönlü tətbiqi proqram paketləri elə proqram məhsuluna deyilir ki, burada konkret bir sahənin hər hansı bir məsələsinin həlli nəzərdə tutulur.

Problemyönlü tətbiqi proqram paketləri sənaye, qeyri-sənaye və xüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir.

Sənaye sahələri üçün problemyönlü tətbiqi proqram paketləri

aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

1. 
   Bu sistemlər yalnız istehsalı mükəmməl üsullarla planlaşdırmaq deyil, həmçinin iş planının yerinə yetirilməsinə nəzarət, texnoloji kartanın tərtibi, maliyyə və əmək ehtiyatlarının idarə olunmasına, bir sıra «qeyri-istehsal» funksiyalarını – servis xidməti, hazır məhsulun və marketinqin paylanmasına nəzarət funksiyalarını da yerinə yetirirlər.
   
2. 
   Bu sistemlər kliyent-server arxitekturası, çoxməsələli, çoxistifadəçi əməliyyat sistemləri və relyasiyalı verilənlər bazası əsasında yaradılır, qrafiki istifadəçi interfeysinə malik olur və Case - texnologiyasında geniş istifadə olunur.
   
3. 
   Müasir sistemlər müxtəlif tip istehsalı nəzərə almalıdırlar.
   

Qeyri-istehsal sahələri üçün problemyönlü tətbiqi proqram paketləri material istehsalı ilə bağlı olmayan firmaların (bank, birja, ticarət və s.) fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulub. Bu sistemlərdə əsas tələbat, istehsal sahələri üçün tətbiqi proqram paketlərdə olduğu kimi çoxsəviyyəli inteqrallaşdırılmış sistemin yaradılmasıdır.

Qeyri-istehsal sahələri üçün tətbiqi proqram paketlərinə bank, maliyyə və hüquq sahələrinin avtomatlaşdırılması paketlərini aid etmək olar.

Ayrı-ayrı tətbiq sahələri üçün tətbiqi proqram paketləri mühasibat uçotu, maliyyə menecmenti, hüquq sistemi və s. üçün nəzərdə tutulur.

Müasir mühasibat uçotunun əksəriyyəti Windows əməliyyat sistemi mühitində işləyir və lokal şəbəkələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. IC və Microsoft firmasının məhsullarından təşkil olunmuş «Offis» mühasibat uçotu tətbiqi proqram paketləri yalnız mühasibat funksiyalarının avtomatlaşdırılması üçün deyil, həmçinin firmanın bütün işinin «elektron offis» şəklində təşkilinə də imkan verir.

Maliyyə menecmentinin tətbiqi proqram paketləri firmanın fəaliyyətinin analizinin və planlaşdırılmasının maliyyəsi ilə əlaqədar olaraq yaranıb.
Hüquq sisteminin tətbiqi proqram paketləri böyük həcmli qanunlarla səmərəli işləmək üçün nəzərdə tutulub. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş bir çox ölkələrdə hüquq sisteminə dair proqram paketlərindən geniş istifadə edilir.

Qlobal şəbəkələrin tətbiqi proqram paketlərinin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə paylanmış ümumi şəbəkə resurslarına, verilənlər bazasına müraciət, məlumatların ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Elektron poçtu, telekonfrans, elektron elanlar lövhəsinin təşkili, həmçinin müxtəlif qlobal şəbəkələrə informasiyanın gizli ötürülməsini təmin etmək üçün standart tətbiqi proqram paketlərindən istifadə olunur.

Qlobal İnternet şəbəkəsinin standart tətbiqi proqram paketlərinə aşağıdakıları misal göstərmək olar:

• 
  naviqasiya və müraciət vasitəsi – Netscape Navigator, Microsoft Internet Explorer və s.;
  
• 
  elektron poçtu (e-mail), məsələn Eudora, MS Outlook və s.
  

Bank fəaliyyətində məlumatların tətbiqi proqram paketləri geniş yayılıb.

Bunlara SWIFT, Sprint, Reuters-i misal göstərmək olar.

Tətbiqi proqram təminatının inkişafının əsas meylləri mütərəqqi informasiya texnologiyalarının yaradılması və yeni informasiya sistemlərinə keçilməsi ilə bağlıdır. Yeni informasiya sistemləri iyerarxiya quruluşuna malik olmaqla, işin ağırlıq mərkəzinin lokal şəbəkələrdən lokal serverlər şəbəkəsinə keçilməsinə əsaslanır. Burada sistemin miqyasının artması və onun funksional vəzifələr dairəsinin genişlənməsi ilə yanaşı, informasiya sisteminin istismar resurslarının ixtisar edilməsi tələbləri də əsas götürülür.

Hazırda tətbiqi proqram paketlərinin inkişaf konsepsiyası aşağıdakı əsas prinsiplərə əməl olunmasını nəzərdə tutur:

• 
  heç bir məhdudiyyət qoyulmadan müxtəlif axitektura qərarlarının inteqrasiyası;
  
• 
  sistemin təşkilinin (məhsuldarlıq, çeviklik və dinamiklik baxımdan) keyfiyyətcə yeni səviyyəsinə nail olunması;
  
• 
  sistemin maksimum qənaətliliyinin təmin edilməsi.