Fıkıh Usulü

MASLAHAT

 

Faydalı olanı elde edip, zararlı olanı defetme.

İslâm dininin maksadı; insanların faydasına olanları gerçekleştirmek, bunları korumak ve insanlardan zararı uzaklaştırmaktır. Buna maslahat denir. Ancak maslahatlara insanların istediklerine göre değil, Allah'ın koyduğu çerçeve dahilinde itibar edilir. ⁷¹⁸

‘Maslahat’, ‘salah’ kökünden türemiş bir kavramdır. Salah sözlükte; ‘fasad’ın zıddı olup, düzgün oldu, istikamet üzere oldu, sağlam oldu, düzeldi, kendisinden fesat gidip sulh (barış-iyi durum) oldu gibi anlamlara gelir.

Aynı kökten türemiş ‘salih’ iyi, faydalı işler, akla ve dine göre yarayışlı olma, fesat içinde olmama anlamlarına gelmektedir.

‘Maslahat’ kelimesi ise; faydalı olmanın, fesattan uzak olmanın getirdiği fayda, menfeattır.

Bu kavram fıkıhta, yararlı olanı elde etme, zararlı olanı (müfsidi) defetme anlamında kullanılmıştır.

İslâmın amacı, insanlar için faydalı olanı elde etme ve onu gerçekleştirme, zararlı olan, ifsat eden şeyleri defetme, onları insanlardan uzaklaştırmaktır. (Maslahatı celb, mefsedeti def’)

İşte İslâmın bu amacına ‘maslahat’ denir.

Bu maslahat amacı, ancak Allah’ın koyduğu kurallar içinde elde edilebilir. İnsan hevasından çıkmış ölçülerle gerekli maslahatı elde etmek mümkün değildir. Çünkü insan hakkında en hayırlı olanı ve en zararlı olanı sonunda bilen yalnızca Allah’tır.

Maslahatın iki türlü kullanılışı vardır: Faydalı olanı elde etmek veya onu korumaya çalışmak, ki bu olumlu bir anlamdır. Zararlı olanı uzaklaştırmak, ki bu da olumsuz bir manadır. Ama her ikisi de ‘maslahattır’.⁷¹⁹

Maslahatın Türleri:

Maslahatları üçe ayırmak mümkündür.

1. Zarurîyyat:

Ümmetin bütünü ve birimleriyle elde etmek zorunda olduğu maslahatlardır. Bu maslahatlar zemin edilmediğinde düzen bozulur, ümmetin hali fesat ve çöküşe gider. Bu maslahatları elde etmeyenler ahirette azaba uğrarlar. Bundan dolayı bu maslahatlar bütün ilâhî dinlerde mevcuttur. Zarurî maslahatlar beş kısma ayrılır:

a) Dini muhafaza, b) Nefsi muhafaza, c) Nesli muhafaza, d) Aklı muhafaza, e) Malı muhafaza.

Bu maslahatları korumak iki şekilde mümkündür:

a) Erkân ve adabına göre ikame etmek suretiyle,

b) Kendilerine arız olan zararı defetmek suretiyle. ⁷²⁰

2. Hâciyyât:

Zorluk ve meşakkati ortadan kaldırmak, genişliği temin etmek için insanların muhtaç oldukları maslahatlardır. Bu maslahatlar gözetilmediğinde ümmetin bir kısmı sıkıntıya düşer. İbadetlerdeki kolaylıklar, seferde ruhsat, alış-veriş imkânı ve şekilleri bu gruba girer. ⁷²¹

3. Tahsiniyyât:

İnsanların hal ve durumlarının yüksek edep ve sağlam ahlâkî temellerin gerektirdiği şekilde olmasını temin eden maslahatlardır. Güzel giyinmek, adab-ı muaşerete riayet vb. bu gruptandır.⁷²²

Şeriat bazı maslahatları muteber (faydalı) saymış, bazılarını kaldırmış, bazıları hakkında ise bir şey dememiştir. Onlar duruma göre faydalı veya zararlı olabilirler.⁷²³

Maslahat-ı Mutebere:

Şariin hüküm koyarken itibar ettiği maslahatlara "maslahat-ı mutebere" denir. Meselâ aklın muhafazası Şariin istediği bir maslahattır. Bunun için şârî sarhoş edici içkileri haram kılmıştır. Çünkü içki sarhoşluk vermek suretiyle aklı ifsad eder. O halde aklı izale eden bütün içkiler haramdır ve şârî tarafından yasaklanmıştır. Kıyası hüccet kabul eden bilginler, bu tür manalara göre tahlil yapılabileceği ve bunlar üzerine hüküm kurulabileceğine müttefiktirler. ⁷²⁴

Maslahat-ı Merdude-Maslahat-ı Mulgat:

İslâmın kabul etmeyip iptal ettiği ve ortadan kaldırdığı maslahatlara da "maslahat-ı merdûde" veya "maslahat-ı mulgât" denir. Şer-î hükümlere aykırı olan herhangi bir maslahat, esasında mefsedettir. Düşmana teslim olmak, bazen faydalı bir çözüm olarak düşünülebilir. Zira bu çözüm, öldürülmeyi ve hatta bazen esir edilmeyi malların telef olup gitmesini önleyen bir yoldur. Fakat şârî bu faydaya itibar etmemiş, düşmanla savaşılmasını ve ülkenin savunulmasını emretmiştir. Çünkü bu daha üstün faydayı sağlamaktadır. O da müslümanların varlık ve şerefinin korunmasıdır. ⁷²⁵

Maslahat-ı Mürsele:

Hükmün kendisine bağlanması ve üzerine hüküm bina edilmesi, insanlara bir fayda sağlayan veya onlardan bir zararı gideren, fakat muteber veya geçersiz sayıldığına dair belirli bir delil bulunmayan manaya "maslahatı mürsele" denir.⁷²⁶

İslâm uleması ibadetlerde mesâlihi mürsele ile amel edilemeyeceği hususunda ittifak etmişlerdir. Muamelât konusunda ise delil olup olmaması hususu ihtilâflıdır. Hanefîler ve Şafiîler nazariyatta mürsel maslahatı bir delil olarak kabul etmemelerine rağmen, fıkıh kitaplarında maslahat esasına dayanan ictihadların bulunduğu görülmektedir. Malikî ve Hanbelîler ise mesâlih-i mürsele'yi müstakil bir delil olarak kabul etmektedirler. Bunun yanısıra Gazzalî ve Beyzâvî gibi bazı âlimler zarurî, kat'î ve küllî olması şartıyla maslahat-ı mürsele'yi hüccet olarak kabul ederler. Malikî ve Hanbelîler de hakkında nas bulunmayan meselelerde mesâlih-i mürsele'nin müstakil bir delil olabilmesi için, maslahatın şer'î bir delile aykırı olmamasını kat'î olmasını ve küllî (umumî) olmasını şart koşmaktadırlar.⁷²⁷

İSTİNBÂT

 

İctihad yoluyla, nass veya icmâ'ın tayin etmediği hüküm veya illeti Kur'an ve Sünnet metinlerinden çıkarma.

"Nebt" kökünden gelen istinbât, lügatte yerden veya kuyudan su çıkarmak, kapalı ve gizli olan bir şeyi ortaya koymak anlamına gelir.⁷²⁸

Hüküm; kıyas, istidlal, istihsan vb. metodlarla çıkarılırken illet, sebr ve taksîm veya münasebet gibi illeti bulma yollarıyla istinbât edilir.⁷²⁹ İstinbât şümûl yönünden, şer'î hükmü elde edebilmek için müctehidin bütün gücünü harcaması anlamına gelen ictihaddan daha dar, kıyastan ise daha geniştir.⁷³⁰

İstinbât istidlâlin benzeridir. Nisa suresinin 4/83. ayeti, hakkında açıkça nass bulunmayan olayların ortaya çıkması halinde kıyas ve rey ictihadının gerekliliğine delâlet etmektedir. Hakkında nass bulunan konularda ise istinbâta ihtiyaç yoktur. Hükümler, nasslar tarafından tayin edilmiş olabileceği gibi bazen de nassların içine yerleştirilmiştir ki bunların istidlâl ile ortaya konulmasına istinbât denir.⁷³¹

Bu ayet aynı zamanda cüzî hadiselerin hükümlerinin tamamının açıklanmadığını, bunların istinbat ile elde edilebileceğini, istinbâtın bir delil olduğunu, istinbâta ehil olmayanların ilim ehline sormalarının gerekli olduğunu, Hz. Peygamber (s.a.s)'in de istinbât ile mükellef bulunduğunu ifade etmektedir.⁷³²

Tahric de istinbatın bir çeşididir ve hakkında mezhep imamlarının hüküm beyan etmedikleri meselelerde mezhebin kesin olarak kabul ettiği usûl ve kaidelere dayanarak hükmü elde etmek demektir.⁷³³

İslâm Hukukunda istinbât Arapça olan Kur'an ve Sünnetin nasslarına dayanır. Arap diline göre lâfızların çeşitlerini ve bu lafızların mana ile ilişki durumlarım iyice tanımadan söz konusu metinleri doğru biçimde anlamak ve onlardan isâbetli hüküm çıkarmak mümkün değildir. Bunun yanısıra, İslâm hukukunun ana gayelerini, teâruz görülen deliller arasındaki uzlaştırma metodlarını bilmek gerekir. Ayrıca Hz. Peygamberin Kur'an'ı tefsîr ederken ve yeni hükümler ortaya koyarken kullandığı metodu ve istinbât usûlünü bilmek zarurîdir. Böylece hüküm istinbâtında, Hz. Peygamberin hadislerinden çıkarılacak ve tesbit edilecek istinbât kaidelerinin bilinmesi de önem kazanmaktadır.⁷³⁴

Hüküm istinbâtı için lisanla ilgili usul kaidelerini bilmek arapça yazılmış olan nassların tefsiri için zaruridir. Zira arapça ibareleri anlamak için birer mi'yâr ve ölçü olan bu kaidelerin nassların tefsirinde dikkate alınmaması kanunun hatalı anlaşılmasına, hükümlerin yanlış bilinmesine, değişik olaylara hangi hükümlerin uygulanacağının kavranılamamasına yol açar ve neticede haklar kaybolur. Çünkü hâkim, kanunu anladığına göre tatbik etmektedir. Anlayışı yanlış veya kusurlu olması durumunda hak sahipleri haklarını kaybeder, haksızlar hak sahibi, suçlular suçsuz; suçsuzlar da suçlu hâle gelir.⁷³⁵

Nasslardan hüküm istinbât etmek için konulmuş olan kaideler "tefsîr beyânı" (el-Beyânu't-tefsîr) ile ilgilidir.⁷³⁶