Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр
Yüklə 3,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. OLİQOSAXARİDLƏR Oliqosaxaridlər 2-dən 10-a qədər monosaxarid molekulunun kondensasiya məhsullarıdır. Onlar suda yaxşı həll olan, şirin dadlı, kristalşəkilli maddələrdir. Polisaxaridlərdən fərqli olaraq, oliqosaxaridlər suda həll edildikdə həqiqi məhlullar əmələ gətirir (polisaxaridlərin bir qrupu suda həll olmur, bir qrupu 45 isə kolloid məhlul əmələ gətirir). Oliqosaxaridləri molekul strukturunu təşkil edən monosaxarid qalıqlarının sayına görə bir-birindən fərqlənən qruplara bölmək olar; bu baxımdan disa- xaridlər, trisaxaridlər, tetrasaxaridlər və s. ayırd edilir. Monosaxarid qalıqları- nın strukturuna görə, oliqosaxaridlərin 2 qrupu ayırd edilir: 1) homooliqosaxa- ridlər – molekulu eyni monosaxarid qalıqlarından ibarət olanlar və 2) hetero- oliqosaxaridlər – müxtəlif monosaxaridlərin birləşməsindən ibarət olanlar. Çox vaxt oliqosaxaridlərin nomenklaturasında onların müəyyən bir əlamə- tini özündə əks etdirən, kortəbii surətdə yaranmış ümumişlək adlardan istifadə edilir. Məsələn, laktoza (süd şəkəri), maltoza (səməni şəkəri) sözləri bu adlar altında nəzərdə tutulan disaxaridlərin əsas mənbəyinin adından götürülmüşdür (yunanca: galactus – süd; latınca: maltum – səməni). Oliqosaxaridlərin elmi adlarında isə molekul strukturuna daxil olan monosaxaridlərin adları və onlar arasındakı rabitənin xarakteri nəzərə alınır. Monosaxaridlərin bir-birilə birləş- məsinin 2 tipi ayırd edilir: 1) monosaxaridlərin hər ikisinin yarımasetal (qlikozid) hidroksili arasında olan rabitələr, 2) bir monosaxaridin qlikozid (yarımasetal) hidroksil qrupu ilə digərinin hər hansı spirt qrupunun (spirt hidroksilinin) arasında olan rabitələr. Birinci qrupa aid olan disaxaridlərin (saxaroza) molekullarında yarımasetal hidroksilinin sərbəst forması olmadığına görə, onlar reduksiyaedicilik xassəsinə malik olmur. Belə disaxaridlərə reduksiya etməyən şəkərlər deyilir. İkinci qrupa aid olan disaxaridlərin (lakto- za, maltoza, sellobioza) molekullarında isə yarımasetal hidroksillərindən biri sərbəst qaldığına görə, onlar reduksiyaedicilik qabiliyyətlərini saxlayırlar. Buna görə belə disaxaridlərə reduksiyaedici şəkərlər də deyilir. Oliqosaxarid- lərin daha mürəkkəb formalarının da (trisaxaridlər, tetrasaxaridlər və s.) reduk - siya edən və etməyən növləri ola bilər. Oliqosaxaridlərin elmi nomenklaturasında müxtəlif prinsiplər əsas götü- rülür. Bu üsullardan birində reduksiyaedici oliqosaxaridin adında yarımasetal hidroksil qrupu sərbəst qalan monosaxaridin adı əsas götürülərək, olduğu kimi saxlanır, yarımasetal qruplarını birləşməyə sərf edən monosaxarid qalıqlarının adları isə sonluğunda olan -oza şəkilçisi il şəkilçisi ilə əvəz edilməklə, əsas kimi götürülən monosaxaridin adından əvvəl yazılır; eyni zamanda, monosaxa- ridlərin birləşməsinə sərf edilən karbon atomunun sıra nömrəsi və molekul konfiqurasiyası göstərilir. Reduksiya etməyən şəkərlərin elmi adlarında isə bütün birləşmələrə qlikozid kimi baxılır. İkinci nomenklatura üsuluna görə, monosaxarid qalıqlarının adları sıra ilə yazılır, onların arasında yan-yana yerləşən qalıqlarda hansı atomların birləşdi - yini göstərən rəqəmlər və bu rəqəmlər arasında ox işarəsi yazılır. Əvəzedici monosaxaridin adını göstərən sözün kökünə - il sonluğu, əsas kimi qəbul edilən monosaxaridin sonluğuna isə oza şəkilçisinin əvəzinə id sonluğu yazılır. Oliqosaxaridlərin növlərindən canlı təbiətdə ən geniş yayılanları disaxarid- lərdir. Onlardan isə laktoza, saxaroza və maltozanın bioloji əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Aşağıda oliqosaxaridlərin ən əhəmiyyətli növləri haqqında məlumat verilir. L a k t o z a – südün tərkibində olan disaxariddir. Qadın südündə 5,5-8,4%, inək südündə 4,0-5,5% laktoza olur. Laktoza molekulu 1 molekul d-qalaktoza 46 ilə 1 molekul d-qlükozanın bir- ləşməsindən ibarətdir. Onun tər- kibində piranoz formalı qalaktoza və qlükoza molekulları arasında 1,4 qlikozid rabitəsi olur. Buna görə, laktozanın elmi adı ( -d- qalaktopiranozil)-d-qlükopirano- za və ya -d-qalaktopiranozil (1 → 4)-d-qlükopiranozadır. Kim- yəvi strukturundan göründüyü kimi, laktoza molekulunun oksigen körpücüyü- nün əmələ gəlməsində qalaktozanın yarımasetal hidroksili ilə qlükozanın 4-cü karbon atomuna birləşmiş hidroksil qrupu iştirak edir; qlükoza qalığının yarım- asetal hidroksili isə sərbəst qalır. Buna görə, laktoza reduksiyaedici xassəli şəkərlər qrupuna aiddir; yəni monosaxaridlərə aid rəngdəyişmə reaksiyalarına (Nilander və Felinq reaktivləri ilə reaksiyaya) girə bilir. Laktoza maya göbələkciklərinin təsiri nəticəsində qıcqırma prosesinə uğ- rayır, həzm sistemində isə laktaza fermentinin təsiri altında hidroliz olunub, qa- laktoza və qlükozaya parçalanır. Südün tərkibində laktozanın sial turşusu ilə birləşməsindən ibarət olan oliqosaxarid aşkar edilmişdir. Onun molekulunda sial turşusu qalığı qalaktozanın 6-cı karbon atomu ilə birləşmiş vəziyyətdə olur. Bu oliqosaxarid patogen bağırsaq bakteriyalarının inkişafını ləngidir. Görünür ana südünün südəmər körpələrin həzm sisteminin fəaliyyətinə müalicəvi təsirində süddə olan oliqosaxaridlərin müəyyən rolu vardır. M a l t o z a [ -d- qlükopiranozil-(1 → 4)- -d-qlü - kopiranoza]: sərbəst şəkildə cü- cərmiş dənli bitkilərin (buğda, arpa, çovdar və s.) tərkibində olur; buna görə s ə m ə n i ş ə k ə r i adlanır; nişasta və qliko - genə -amilaza fermentinin tə- siri nəticəsində əmələ gələn hidroliz məhsuludur. Maltoza molekulu 1 → 4-qlükozid rabitəsi vasitəsilə birləşmiş 2 qlükoza qalığından ibarətdir. Maltoza molekulunda da (laktozada olduğu kimi) sərbəst qlikozid hidroksili vardır (yəni maltoza da reduksiyaedici xassəsinə malikdir). Maltoza həzm sistemində maltaza ( -amilaza) fermentinin təsiri nəticə- sində hidroliz olunub, 2 molekul qlükozaya çevrilir; maya göbələk- ciklərində olan fermentlərin təsirin- dən qıcqırır. S a x a r o z a [ -d-qlüko- piranozil-(1 → 2)- -d-fruktofurano- zid] – bitkilərdə geniş yayılmış disaxariddir; şəkər çuğundurunda Yüklə 3,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|