Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

Cədvəl 4.7 
Aminturşuların molekul strukturuna əsaslanan təsnifatı 
Aminturşunun adı
 
Molekul strukturu
 
Şərti işarəsi
 
Yan zəncir Amin və 
 karboksil qrupu
 
1
 
2 3
 
4
 
I. Atsiklik aminturşular
 
1. Monoaminmonokarbon turşuları
 
Qlisin (qlikokol),

-amin-sirkə turşusu
Qli
1 
2 3 
4 
Alanin (

-amin-
propion turşusu)
Ala
Valin (

-amin 
izovalerian turşusu)
Val
Leysin (

-amin-
izokapron turşusu)
Ley
İzoleysin
(

-amin-

-metil-

-
etil-propion turşusu) 
İley
 
2. Yan zəncirində əlavə funksional qrup olan monoaminmonokarbon turşuları 
a) Hidroksiaminturşular
 
Serin 
(

-amin-

-
hidroksipropion 
turşusu)
Ser
Treonin (

-amin-

-
hidroksiyağ turşusu)
Tre
b) Kükürdlü aminturşular
 
Sistein 
(

-amin-

-
tiopropion turşusu)
Sis

---

116 
1 
2 3 
4 
Sistin 
(di-

-amin-

-
tiopropion turşusu).
Metionin 
(

-amin-

-
tiometilyağ turşusu)
Met
v) Karboksiaminturşular (monoamindikarbon turşuları).
 
Asparagin 
turşusu 
(amin kəhrəba turşusu)
Asp
Qlutamin turşusu (

-
amin qlutar turşusu) 
Qlu
Asparagin (asparagin 
turşusunun amidi,

-amid-

-amin 
kəhrəba turşusu) 
Asn
Qlutamin 
(qlutamin 
turşusunun amidi,

-amid-

-aminqlutar 
turşusu)
Qln
c) Diaminmonokarbon turşusu
 
Lizin (

,

- 
diamin-kapron 
turşusu)
Liz
ç) Quanidin qrupuna malik olan aminturşu
 
Arginin
(

-amin-

-quanidin-
valerian turşusu).
Arg
II. Tsiklik aminturşular
 
1. Aromatik aminturşular
 
Fenilalanin
(

-amin-

-fenil-
propion turşusu).
Fen
Tirozin 
(

-amin-

-hid-
roksifenilpropion turşu-
su, parahidroksifenil-ala-
nin)
Tir

---

117 
1 
2 3 
3 
2. Heterotsiklik aminturşular
 
Triptofan (

-amin-

-
indolilpropion turşusu) 
Tri
Histidin 
(

-amin-

-
imidazolil 
propion 
turşusu)
His
3. Tsiklik iminturşu
 
Prolin 
(pirrolidin-

-
karbon turşusu)
Pro
III. Zülalların tərkibində nadir hallarda təsadüf edilən aminturşular.
 
Hidroksiprolin 
(

-
hidroksipirrolidin-

-
karbon turşusu)
Hpr
Hidroksilizin (

, 

-
diamin-

-hidroksikap
-
ron turşusu)
Aminlimon turşusu (

-
amin-

-hidroksi-

-kar-
boksi qlutar turşusu)

-N-metillizin

-karboksi-qlutamin 
turşusu
Selen-sistein
3.5. Diyodtirozin
Q e y d: 
sonuncu qrupa daxil olan oksilizinə və oksiprolinə kollagen zülalının; 

-karboksiq-
lutamin turşusuna protrombinin, diyodtirozinə qalxanabənzər vəzi zülallarının, 

-N-metillizinə 
miozin zülalının, selen-sisteinə qlutation-peroksidaza fermentinin tərkibində rast gəlinir. 

---

118 
Əvəzedilməyən aminturşular orqanizmdə başqa üzvi maddələrdən sintez 
edilmir. Buna görə, belə aminturşular orqanizmə yalnız xarici mühitdən 
–
qida 
vasitəsilə 
–
daxil olmalıdır. Proteinogen aminturşulardan valin, leysin, izoley-
sin, treonin, lizin, metionin, fenilalanin və triptofan insan üçün əvəzedilməyən 
aminturşular hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adları sadalanan
8 aminturşu bütün heyvan növləri üçün əvəzedilməyən qida amilləridir. Lakin 
başqa canlılar üçün əvəzedilməyən aminturşuların siyahısı nisbətən fərqli ola 
bilər. Məsələn, siçan və siçovul orqanizmi üçün əvəzedilməyən aminturşuların 
sayı 9-dur (bu heyvanların orqanizmində yuxarıda siyahısı verilən 8 amintur-
şudan başqa, histidin də sintez edilmir). İnsan orqanizmində qismən əvəz edilə 
bilən histidin, arginin və tirozin aminturşuları toyuq orqanizmində qətiyyən 
sintez edilmir. Beləliklə, toyuq orqanizmi üçün əvəzedilməyən aminturşuların 
sayı 11-dir. 
4.5.1. PROTEİNOGEN AMİNTURŞULARIN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI 
1.
 
Monoaminmonokarbon turşuları 
(qlisin, alanin, valin, leysin, izoley-
sin). Bu turşuların molekullarında amin qruplarının sayı karboksil qruplarının 
sayına bərabərdir. Buna görə onların məhlulları neytral reaksiyalı olur və 
lakmus kağızının rəngini dəyişmir. Bu qrupun ən sadə nümayəndəsi qlikokol 
və ya qlisindir. 
Q l i s i n 
–
optik aktivliyə malik olmayan yeganə aminturşudur. Şirin dadlı 
maddə olan qlisin təbiətdə olduqca geniş yayılmışdır. Kollagen və elastirin 
zülallarının tərkibində qlisinin miqdarı xüsusilə çox olur. Qlisin müxtəlif 
canlıların toxumalarında purinlərin, hemoqlobinin tərkibinə daxil olan porfirin 
nüvəsinin, hemin fermentlərinin və xlorofilin sintezinə sərf edilir; bakteriya-
ların hüceyrə qişasının əmələ gəlməsində iştirak edir; sərbəst şəkildə qlisinə 
onurğa beynində və baş beyni kötüyünün müxtəlif nüvələrində rast gəlinir; 
qlisin sinir sisteminin adı çəkilən strukturlarında tormozlayıcı mediator 
funksiyasını yerinə yetirir. 
L-A l a n i n ə bütün zülalların tərkibində rast gəlinir. Bu aminturşu 
orqanizmdə karbohidratların, yağların, karotinoidlərin (bitkilərdə) sintezinə 
sərf edilir. 
L-V a l i n zülalların əksəriyyətinin tərkibinə daxil olur, lakin onun miq-
darı nisbətən azdır. Bu aminturşu müxtəlif canlıların toxumalarında alkaloid-
lərin, tsiklopeptidlərin, pantoten turşusunun, penisillin antibiotikinin [Peni-
cillinin chrysogenum (notatum) tipli mikroorqanizmlərdə] sintezinə sərf edilir. 
L-L e y s i n və l-i z o l e y s i n zülalların tərkibində az miqdarda olur, 
insan orqanizmində sintez edilmir. Hidrofob xassəyə malik olan leysin və 
izoleysin zülalların molekul strukturunun sabit şəkildə saxlanılmasına yardım 
göstərir.