Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

POLİEUKTOS (AYİOS) KİLİSESİ

Fatih Ilçesi'nde, Saraçhanebaşı'nda Belediye Sarayı'nın(-») kuzeybatısında ve Atatürk Bulvarı üzerinde kalıntıları duran bu büyük kilise, Ayasofya'dan önce kentin en büyük bazilikalarından biriydi.

Ayios Polieuktos Kilisesi kazı bölgesinin güneydoğudan genel görünümü.

M. Harrison, A Temple for Byzantium, Londra, 1989

mel kazısı sırasında şans eseri olarak ortaya çıkan bir yazıt buradaki kilisenin Anikia luliana tarafından yapıldığını gösteriyor, 10. yy'da hazırlanmış bir Grek anto-lojisindeki bir şiirden alınmış ve Anikia İu-liana'nın yaşamına ve yaptırdığı kiliseye ait övgü dolu bir epigramın fragmanlarını içeriyordu. Bu şiirde Anikia İuliana'nın Hıristiyan olduğu için Malatya'da öldürülen Romalı asker Polieuktos'un adına yaptırdığı büyük ve süslü kiliseden söz edilmekteydi. Bunun mor Şevçenko tarafından saptanmasından sonra Arkeoloji Müzesi Kon-servatörü Nezih Fıratlı ve R. M. Harrison tarafından 1964'te başlatılan kazılar 1971'e kadar sürmüştür.

Alt yapı kalıntılarını yorumlayan Harrison, sonradan yayımladığı yapıtta sadece temelleri kalmış bu kilisenin bir rökonst-rüksiyonunu önermiştir. Buna göre kilise büyük bir kubbe ile örtülü bir orta nef etrafında yan nefler ve giriş tarafında bir iç narteks, uzun bir absid, avlu tarafında iki katlı bir narteks ve büyük bir avludan oluşuyordu. Orta nefte yükseltilmiş bir ambon bulunuyor, ayrıca yan nefler üzerindeki galeriler orta nefe doğru çıkıntılar yapıyordu. Absidde bir sintronon da vardı. Kilise derin bir bodrum katını içeren yüksek bir subasman üzerinde yükseliyor ve avludan kilise kotuna 5 m yükseliğinde merdivenlerle çıkılıyordu. Kilisenin 12. yy'da terk edildiği ve büyük bir zenginlik gösteren mimari taş bezemenin Haçlılardan önce ve Haçlı döneminde yağmalandığı anlaşılmaktadır. Latin İmparatorluğu(-») döneminde Konstantinopolis'in mimari ve arkeolojik zenginliklerim İtalya'ya taşıyan Venedikliler bugün San Marco Kilisesi'ndeki bazı fragmanları ve Piazetta'da bulunan bezemeli payandaları (pilastri acritani) bu kiliseden götürmüşlerdir. Barselona Arkeoloji Müzesi'nde bile bu kiliseden alınmış bir sütun başlığı bulunmaktadır.

Kilise olağanüstü zengin bir bezemeye sahipti. Kazılarda 6. yy'in başına ait mimari bezemenin çok zengin örnekleri bulunmuştur. İç duvarlar kakma bezemeli mermerlerle kaplanmış, kubbeler mozaiklerle süslenmişti. Sütun başlıkları, kornişler ve lentolar çok iyi işlenmiş geometrik ve floral zengin bir sözlüğe sahip kabartma bezemelerle donatılmıştı. Kullanılan malzemenin Anadolu'nun değişik bölgelerinden, Tunus ve İspanya'ya kadar çok çeşitli ülkelerden getirildiği anlaşılmaktadır. Bezemenin en ilginç öğelerinden biri mermer üzerine yaldızlı cam, değişik renklerde taşlardan kakma tekniği ile yapılmış olanlardır.

Döşemeler geometrik bir desenle döşenmiş mermer plaklardır. Avlu da, aynı şekilde, mermerle kaplıydı. Çok iyi bir işçilikle yapılmış asma dalları ve yapraklar ve üstün bir ustalıkla yapılmış sütun başlıkları geç Roma sanatının Doğu Akdeniz'deki en önemli verileri arasındadır. Bu bezemeler içinde Sasani bezeme sanatından doğrudan etkilendiğini gösteren ayrıntılar da vardır. Anikia İuliana'ya ait epig-ram, nefin etrafındaki nişlerin kemerlerin-e ve düz kornişlere kazılmıştı. Nişlerin için-

Ayios

Polieuktos

Kilisesi'nin

planı.

Müller-Wiener, Bildlesdkon

de neredeyse ronde-bosse olacak kadar üç boyutlu tavus kuşları bulunuyordu. Tavus kuşu Roma mitolojisinde Jüpiter'in (Zeus) karısı Jüno'nun (Hera) ve ölümsüzlüğün simgesiydi. Bu kabartmaların boyalı olduğunu gösteren koyu mavi ve altın yaldızlı boya kalıntıları bulunmuştur. Kilise kazısında hepsinin yüzleri İkonoklazma(-0 döneminde tahrip edilmiş, İsa ve havarilerine ait, bir seri küçük boyda kabartma pano da ortaya çıkarılmıştır.

Bu gerçekten olağanüstü zengin yapının varlığı Konstantinopolis'in henüz Romalı sayılacak döneminde Roma'yı aratmayacak bir mimari zenginlikle inşa edilmiş olduğunu göstermektedir. Anikia İuliana, kilisesine, kendisini yapıcı olarak Süleyman Peygamber'e benzeten bir kitabe yazdırmıştı, î. İustinianos'un Ayasofya'yı bitirdikten sonra "Ey Süleyman seni geçtim" demesinin Anikia İuliana'ya yapılan bir referans olduğu ileri sürülmüştür.

Bibi. C. Mango-I. Şevçenko, "Remains of the Church of St. Polyeuktos at Constantinople", Dumbarton Oakspapers, S. 15 (1961), s. 243-247; R. M. Harrison, Excavations at Saraçhane in istanbul, I, Princeton, 1986; ay, A Temple f ör Byzantium, Austin, 1989.

DOĞAN KUBAN