Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN

(?, ? - 4 Şubat 1883, İstanbul) II. Mah-mud'un(->) 5. kadın efendisi, Abdüla-ziz'in(-») annesi.

II. Mahmud'un haremine 1820'den sonra girdiği tahmin edilen Pertevniyal'in, Abaza asıllı olduğuna ilişkin belge ve kesin bilgi yoktur. Olasılıkla tek çocuğu olan Abdülaziz'i 1830'da doğurduktan sonra önce, 2. ikbal, daha sonra da 5. kadın efendi payesini kazandığı bilinmektedir.

Oğlu Abdülaziz 1861'de padişah olunca resmen "mehd-i ulyâ-yı saltanat", "is-metlû valide sultan-ı âlîşan hazretleri" sanlarını aldı. Oğlunun üzerindeki etkinliğiyle bir ara "ümmü'l-cihan" sanını da benimsedi. 15 yıl süreyle Dolmabahçe Sarayı'mn valide dairesinde yarı resmi bir kimlikle valide sultanlık etti. Pertevniyal'in başında bulunduğu saray haremi, en kalabalık kadrosuna bu yıllarda ulaşırken harem harcamaları ve lüks alışkanlıkları giderek arttı. Pertevniyal, güzel cariyeler sunarak oğlu Abdülaziz'i nüfuzu altında tutmaya çaba gösterdi. Fakat, kadın efendilerin, ikballerin, geleneksel saray haremi yaşamına uyumlarını yeterince sağlayamadı. Avrupai giyim modaları, haremde daha çok benimsendi ve buna bağlı olarak da haremin dışa açılışı, yeni sorunlar ve borçlanmalar getirdi.

Valide sultanların İstanbul'a hayır eserleri kazandırma geleneğine uyan Pertevniyal Sultan, kentin muhtelif semtlerinde sebiller ve çeşmeler, İstanbul'daki sonuncu valide camiini, Aksaray'da eski Kâtib Camii'nin yerine yaptırdı. Aynı yerde mektep, kütüphane, muvakkithane, sebil ve çeşme de tesis ederek buraya küçük bir külliye görünümü kazandırdı (bak. Valide Camii). Karagümrük'te Pazar Meydanı arkasındaki Pertevniyal Kadın Meydan Çeşmesi ve Eyüp'teki Defterdar îskele-si'ndeki Pertevniyal Kadın Efendi Çeşmesi onundur. 1873'te Beşiktaş Yahya Efendi Türbesi'ni onartan Pertevniyal Valide Sultan, Mevlanakapı'daki Ebubekir Çelebi Türbesi ve kendi eserleri için vakıflar da tesis etmiştir. Tersane-i Âmire'de yaptır-

dığı gemi inşa havuzunda, ilk yerli Osmanlı zırhlısı olan Feth-i İslam, 1863'te inşa edilmişti.

Pertevniyal Valide Sultan, Abdülaziz'in son saltanat yıllarında, veliaht Murad (V) Efendi'nin annesi Şevkefzâ Kadın Efen-di'nin, oğlunun tahta çıkması için gizli ya da açık girişimlerinden rahatsızlık duydu ve Abdülaziz'in tahttan indirilmesinden ve ölümünden Şevkefzâ'yı sorumlu tuttu. Siyasi konulara, atamalara, oğlunun padişahlığı boyunca karışan Pertevniyal'in dairesi yarı resmi bir konum kazanmıştı. Örneğin, adliye nazırlığından alınıp Suriye valiliğine atanan Cevdet Paşa(-») Ma'rûzât'ta., teşekkür ve vedalaşmak için saraya gittiğinde, mabeyinde gereken yerlere uğradıktan sonra "valide sultan dairesine gidüb bi'1-vasıta teşekkür yolunda" Pertevniyal Valide Sultan'a da uğrandığını, bu vesileyle kişisel çekişmelerin ve rüşvet tutkusunun işleri büsbütün kötüye götürdüğünü yazar.

Abdülaziz'in tahttan indirilmesinden ve ölümünden sonra 7 yıl daha yaşayan Pertevniyal Valide Sultan, II. Abdülha-mid'den saygı gördü. Eski görkemli yaşayışından uzaklaşarak vaktini kimsesiz kız çocukları yetirtirmekle ve dış dünyadan uzakta geçirdi. II. Abdülhamid'in kadını efendilerinden Müşfika Kadın Efendi, onun dairesinde yetişenlerdendir. Pertevniyal, 70 yaşını geçmişken öldü ve Aksaray'da cami-inin yanındaki türbesine gömüldü. Bu türbeye torunu Yusuf îzzeddin Efendi'nin çocuk yaşta ölen oğlu Şehzade Mehmed Sa-deddin de gömülmüştür.

Bibi. Uluçay, Padişahların Kadınları, 124-126; M. Ç. Uluçay, Harem, II, Ankara, 1985, s. 65-66; G. Oransay, OsmanlıDevleti'ndeKim Kimdi?, Osmanoğulları, Ankara, 1969, s. 253; Z. Melek, "Son Devirde Kadınlar Saltanatı", Resimli Tarih Mecmuası, S. 15 (Mart 1951), s. 633; Cevdet Paşa, Ma'rûzât, (yay. haz. Y. Ha-laçoğlu), ist., 1980, s. 227; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, D. no. 8201-8219, E. no. 842.

NECDET SAKAOĞLU