Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PLAKÇILIK

264

265

PLANLAMA

Blumenthal Biraderler'in plak satış mağazasında Marcel Blumenthal (sağdan ikinci). Cemal Ünlü arşivi

çeşitli büyük şirketlerin EMİ (Electric and Musical Industries) adı altında birleşmele-riyle de plakların değişmez simgesi olur.

1911-1925 arasında Türk plak üretimini elinde tutan Blumenthal Biraderler savaş döneminin zorluklarına rağmen çalışmalarım sürdürürler, ama Cumhuriyet'in getirdiği yeni koşullara ve dünya piyasasındaki yeni eğilimlere boyun eğmek zorunda kalmaktan da kurtulmazlar. Cari Lindström A. G.'nin güç birliği amacıyla Columbia ile birleşmesi küçük şirketlerin ayakta durmasını güçleştirir, tekelleşme de zamanla kaçınılmaz hale gelir. Fabrikalarını Columbia'ya satan Blumenthal kardeşler Columbia'nın temsilcisi olurlar. Onların yanında yetişen Jak Grünberg Almanya'ya gidip Blumenthal Biraderler'in bıraktığı Odeon temsilciliğini üstlenir. Hafız Ahmed Bey'in birçok plağını yayımlayarak teknik nitelikleri oldukça iyi düzeyde bir yayımcılık gerçekleştirir. Bu arada Norbert Schorr ile Aram-Vahram Gesar kardeşler His Master's Voice'un Türkiye temsilcisi olurlar; 1929'da da The Gramo-phone Company Türk Ltd. ve ingiliz ortaklarıyla Yeşilköy'de bir fabrika kurmak üzere sözleşme imzalarlar. 1925'ten sonra elektrikli mikrofonla kayıt teknolojisine geçilmesi plakçılıkta yeni bir dönemin habercisidir. Ses ve kayıt niteliği yükselir; gelişmiş gramofonların ucuz ve yaygın biçimde ithal edilmesi sonucu cihazın hemen her eve girmesi ve plaklardaki müzik türlerinin zenginleşmesi artan talebe kısa zamanda cevap verebilen canlı bir iş sektörü yaratır.

Cumhuriyet'in plakçılık alanına getirdikleri sahne sanatları ve öteki sanat faaliyetleriyle paralellikler gösterir. Cumhuri-yet'in kurulmasından sonra Türk kadın sanatçıların sahneye çıkması plakçılığa da yansır. Daha önce sadece Rum ve Ermeni kadın sanatçılar plak doldururlardı; bu dönemde Fikriye Hanım, Mahmure Enver Hanım, Bedia Rıza Hanım, Lale ve Nerkis hammlar(->), Seyyan Oskay(->) gibi sanatçılar plaklara Türk musikisi şarkıları, operet parçaları ve tangolar okumuşlar, zamanın sevilen sesleri arasına girmişlerdir. 1920'li yıllarda bestelenmeye başlayan hafif (fantezi) şarkılar plaklarla yaygınlaşmıştır. Darü'l-Elhân(-0 korosu da klasik Türk musikisinden bazı seçme eserlerin plaklara ulaşmasını sağlamıştır. Dönemin en önemli ticari plakları gazel plaklarıdır; özellikle Hafız Sami, Hafız Kemal, Saded-dinKaynak(->), Hafız Burhan Sesyılmaz(-0 gibi sanatçıların plaklara okudukları gazeller bu türe gösterilen rağbeti artırmıştır. Kantolar, Karagöz ve meddah plakları, uzun havalar, türküler ve Rumca şarkılar o dönemin plak dağarının önemli bir bölümünü oluşturur. Bunlar dışında, dönemin dışa açılma yönündeki yenilikçi eğilimlerinin zevkini yansıtan vals, tango, fokstrot gibi türlerin Batı'dan ithal ya da kopya edilen örnekleri de değişimin simgesi olur.

istanbul piyasasında plak satış sayısı çok değişkendi. 1.000 satan plaklar da olmuştur, 100.000 satan da. 1912'de sayıları

10'u bile bulmayan plak ve gramofon satış mağazalarının sayısı 1927'de 16'ya, 1929'da ise 33'e yükselmiştir. Cumhuriyet' ten önce daha çok Rum, Ermeni, Yahudi cemaatlerinden gelen mağaza sahiplerinin arasına Cumhuriyet döneminde Sadi Salihzade, Zeki Bey, ismail Asaf Bey gibi Müslümanlar da katılmışlardır. Plak satış mağazaları daha çok Sirkeci, Yüksekkaldı-nm ve İstiklal Caddesi'ndeydi.

Cumhuriyet döneminin en önemli plak ürünlerinden biri Polydor Şirketi'nin Türk musikisine kazandırdığı plaklardır. Var olan piyasa anlayışının dışında farklı bir repertuvarı plaklara yansıtma amacıyla hareket eden bu şirket Münir Nurettin Sel-çuk(-0 (ilk plaklarıdır bunlar), Fahri Ko-puz(->), Hafız Zeki Çağlarman, Ferit Alnar, Neyzen İhsan Aziz, Deniz Kızı Eftalya(->) gibi sanatçıları ve onların oluşturduğu Da-rü't-Talim-i Musiki Heyeti'ni Almanya'ya çağırarak stüdyolarında hem musiki değeri olan, hem de kayıt tekniği üstün dizi plaklar doldurtmuştur. Polydor bunların yanısıra Muhlis Sabahattin Ezgi'nin(-») operetlerine, "Süreyya Opereti" başkadın oyuncusu Suzan Lütfullah Hanım'ın söylediği Türkçe sözlü Batı operetlerine yer vermiştir. Hüseyin Saadettin Arel'in(-») yenilikçi musikisi de Polydor plaklarıyla dinleyiciye ulaşmıştır. Arel'in 1927'de doldurulan 20 dolayında saz eserine bugün koleksiyonlarda çok az rastlanabilmesi bu plakların az basıldığını, ticari bir başarı elde edemediğini gösterir.

1930'lu yıllarda İstanbul plak piyasası Sahibinin Sesi, Odeon ve Columbia şirketlerinin hâkimiyeti altındadır. Küçük şirketler kapanmış, korsan şirketler büyüklerle başa çıkamayıp piyasadan çekilmişlerdir. Columbia Şirketi Parlophone, Pathe, Homokord adına da plak yayımlar. Bu şirketler 1931'de EMİ adı altında bir birlik kurarlar. Bu birlik bundan sonra tek elden yürütülen yayın politikasıyla İstanbul ve

Anadolu piyasasına yön verir. Radyonun yaygınlaşması, plak piyasasında Anadolu'nun, özellikle kırsal yörelerin gitgide daha çok önem kazanması 1940'lı yılların musiki piyasasında köklü değişimlere yol açar. Varlık Vergisi vb nedenlerle İstanbul'un değişen nüfus yapısı piyasada ortaya çıkan açığı kapatmak isteyen plak yapımcılarını zorlar. Bir zamanların Udi Nev-res'i, Mesud Cemil'i, Ferit Alnar'ı, Şerif Mu-hittin'i yerine Erzincanlı Salih, Ürgüplü Refik Başaran, Urfalı Cemil Cankat adları piyasada gündeme gelir; Makbule Enver Hanım'ın, Lale ve Nerkis hanımların, Küçük Nezihe 'nin yerlerini Konyalı Bayan Makbule, Anadolulu Hayriye alır; "Ayşe", "Mon Bey", "Asaletmeap" operetlerinin yerini Tarzan Hüseyin Saz Heyeti doldurur. Bu değişim musiki plaklarıyla da sınırlı kalmaz. Geçmişte Yahudi, Ermeni, Arnavut, Acem tiplerini bir İstanbul eğlencesi ya da bir çarşı atmosferi içinde taklit ya da hicveden sözlü plaklar da yerlerini "hacı ağa" tiplerine bırakır.

Türk plakçılığmın temelini oluşturan 78 devirli taş plaklar dünyada gittikçe gelişen 33 ve 45 devirli plak ve kayıt bandı teknolojisine karşı 1960'lı yıllara kadar di-renebildi. 1948'de 33, 1952'de de 45 devirli plak teknolojilerinin geliştirilmesi 78 devirli plakların sonunu hızlandırdı. 1950'li yıllarda, bir yandan stereo plakların gitgide artması, bir yandan da radyonun topluma iyice yayılması taş plak üretimini gözle görülür biçimde azalttı. Gerçi 19öO'lı yılların dört devirli pikapları hem eski hem de yeni plakların bir arada dinlenebilmesi-ni sağlıyordu, ama daha hafif malzemeden yapılan, kırılmaz nitelikteki 33 ve 45 devirli plaklar cızırtılı, hantal, her çalmışında pikaba yeniden yerleştirilmesi gereken taş plakları modası geçmiş bir ürün haline getirdi. 1965 taş plak üretiminin son yılı sayılabilir. Grafson adıyla yayımlanan bu son plakların geniş kitlelere ulaşan yıldızı Ze-

ki Müren'dir. Muzaffer Akgün, Alaeddin Yavaşça, Nuri Sesigüzel gibi sanatçılar da bu dönemde Sahibinin Sesi ve Şençalar Plak şirketlerine taş plaklar doldururlar. Bu son dönemin dikkati çeken bir özelliği yabancı hafif müzik plaklarından alınan kopya baskılardır. Bu tür plaklar telif müzik parçaları kadar yaygınlaşır. İngilizce, Fransızca, İtalyanca şarkılar hafif müziğin daha çok sevilmesine yardımcı olur. Bir süre hem 78, hem de 45 devirli olarak basılan plaklar birkaç yıl sonra sadece 45'lik olarak piyasaya verilmeye başlar.

45 devirli plakların merkezi Sirkeci pi-yasasıdır. Doğubank İşham'nda 1968'de Aşkın, Coşkun, Sayan, Şenay, Tezeli gibi şirketlerin küçük işletmeler halinde ve fason olarak üretim faaliyetini sürdürdükleri bir merkez oluşur. 40'ı aşkın mağaza her türden müzik plağını piyasaya sürer. Aşık Veysel, Erol Büyükburç, Urfalı Babi, Sevim Tanürek, Seher Uludağ, Yüksel Özkasap, Mine Koşan, Cem Karaca bu dönemin hemen akla gelen sanatçılarıdır. 45'lik plak "Samanyolu" 300.000, "Son Mektup" 150.000 adet satar. "Emo", "Veremli Kız", "Tamara", "Ağlatan Plak", "Kırat Gemini Almış", "Murtazo", "Bağdat Yolu", "Bekçi Hırtazo", "İstanbul'u Dinliyorum" adlı parçaların doldurulduğu 45'likler de satış rekorları kırarlar. Bir-iki ay önce kurulmuş şirketler bile bu canlı piyasa içinde yaşama ve gelişme olanağını kolayca bulur. Ama pek çok plak da ilk çıktığı günlerde belli bir ölçüde satılsa bile, büyük bir bölümü kalıcı olmadan birkaç ay içinde unutulur. Yeni piyasayı besleyen iki önemli kaynak Anadolu ile Almanya'dır. Bu piyasada Hint müziği, Kürt müziği gibi etnik müzik türlerinin yanısıra "aranjman" denilen hafif müzik parçaları da küçümsenemeyecek bir alıcı kitlesi bulur.

45'lik plak bulduğu canlı piyasaya rağmen hızla yayılan kasetler karşısında 1970' li yıllarda bunalıma sürüklendi. Sonunda büsbütün gözden düştü, buna karşılık kaset gitgide güçlendi. Ama bunalım çabuk atlatıldı. Manifaturacılar Çarşısı'nda(->) o-daklaşan yeni piyasada plak şirketleri oluşturdukları basit alt yapılarla kendilerini kaset yayımcısına dönüştürdüler. Bu kaset yayımcıları aynı fason üretim anlayışıyla tek dükkânlık işletmeler halinde günümüze kadar gitgide çoğaldılar. Yeni bir toplumsal olgu olarak gün geçtikçe daha çok önem kazandılar; müzik zevkini birinci elden belirleyen birimler oldular.

Bibi. Ahmed Rasim, Fonograf-Sadayı Tahrir ve İhtiraat Eden Alet, İst., 1886; N. Acun, "Gramofon Plakları Nasıl Dolduruluyor?", Yarımay, S. 71 (1938); F. Kandemir, "Yılda 300 Bin Plak Harcıyoruz, Ya Kitap?", Yirminci Asır, (13 Haziran 1957); A. R. Sağman, Meşhur Hafız Sami Merhum, ist., 1947; M. Cemil, Tanburî Cemil'in Hayatı, Ankara, 1947; "Anadolu Pikaplarının Kalbi Sirkeci'de Atıyor", Günaydın, (12 Mayıs 1969); G. Akçura, "Gramofon Çağı", Güneş, (2-7 Ağustos 1990); ay, "Taş Plak Tarihi Hugo'dan Sorular", Boom Müzik, S. 5 (Şubat 1991); R. Anhegger-C. Ünlü, "Ünlü Sözlü Taş Plaklar", TT, S. 85-87 (1991); C. Ünlü, "Sözlü Taş Plaklar (Güzellik Yarışması)", ÎT, S. 94 (1991); H. Strötbaum, "Seventy-eight Revoluti-ons Per Minute in the Levant (Discography

of Favorites Oriental)", De Turcicis Aliisqeue Rebus Commentarii Henry Hofman Dedicati, c. 3, Utrecht, 1992; Catalogue General Pour Disques Turcs de Fahrication Europeenne, Fa-vorite, Lyraphone, Odeon, İst., ty; Orefon Re-cord/Blumenthal Record... Musikişinas-Şehir Tanburi Cemil Bey 'in Artistik Plaklarının Katalogu, İst., ty; Odeon... Disques Odeon a Do-ubleFace..., İst., ty.

CEMAL ÜNLÜ