Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Bibi. Güran, İstanbul Harılan; R. E. Koçu, "Sabuncu Hanı", ISTA.

GÖNÜL CANTAY

SAÇLI EMİR TEKKESİ

Beyoğlu İlçesi'nde, Kasımpaşa'da, Kulaksız Mahallesi'nde bulunan Saçlı Emir Tekkesi, Bayramı Melamîleri tarafından Helvaî Tekkesi'nden(->) sonra İstanbul'da temelleri atılan ikinci önemli tarikat merkezidir.

16. yy'ın sonlarında Saçlı Emir lakabıyla tanınan Haşimî Osman Efendi (ö. 1595) tarafından bir Bayramî tekkesi olarak kurulmuş, 1925'e kadar sırasıyla Şabanî, Ka-

dirî ve Bektaşî tarikatlarının denetiminde kalmıştır. Kaynaklarda Haşimî Osman E-fendi ya da Saçlı Emir şeklinde geçen bu tekke, Rumeli Melamîlerinin 16. yy'ın ortalarından itibaren İstanbul'da yoğunlaştırdıkları faaliyetlerinin bir uzantısı olarak tesis edilmiştir. Söz konusu dönem, başta Melamiler gelmek üzere, Bektaşî ve bazı Halvetî kollarının Balkanlar'da merkezi-leşerek İstanbul'daki dini-siyasi hayat üzerinde ağırlıklarını hissettirdikleri bir zaman dilimidir.

Tekkenin kurucusu ve ilk postnişini, Haşimî Osman Efendi'dir. 1513'te Sivas'ta doğmuş, Amasya'da medrese eğitimine başlamış, sonra İstanbul'a gelerek Sahn-ı Seman Medresesi'ne devam etmiştir. Eğitimini yarıda bırakarak Vize'ye gitmesi ve burada Melamî kutbu Alımed Sarban'ın (ö. 1545) halifelerinden Alaeddin Efendi (ö. 1562) ile tanışması, Rumeli Melamîliğinin İstanbul'da temsili yolunda atılmış önemli bir adımdır. Vizeli Alaeddin'in halifesi Gazanfer Dede'den (ö. 1566) hilafet alarak ona damat olması ise, tıpkı Helvaî Tekkesi postnişini Şeyh Yakub Efendi'nin Pir Ali Aksarayî ile kurduğu kan bağına dayalı tarikat ilişkisine benzemektedir. Böylece Anadolu ve Rumeli Melamîliği, Helvaî Tekkesi ile Saçlı Emir Tekkesi'nde iki ayrı şeyh ailesi tarafından aynı dönemde temsil edilmişlerdir. Haşimî Osman Efendi, kurduğu tekkeyi kısa sürede İstanbul'daki Melamîlerin merkezi durumuna getirmiş ve "Haşimî" mahlaslı tasavvufi şiirlerinde ileri sürdüğü Batınî düşünceleriyle hem ulemayı, hem de diğer tarikat çevrelerini karşısına almıştır. 156l'de Melamî kutbu Hamza Bâlî'nin İstanbul'da katledilmesiy-le zaten tarikat üzerinde var olan baskı böylece daha da artmış ve Haşimî Osman Efendi aynı akıbete uğramak korkusuyla dönemin nüfuzlu Halvetî şeyhlerinden Filibeli Nureddinzade'ye (ö. 1573) sığınarak ondan Halvetî icazeti almıştır. Halvetî tarikatına mensup bir şeyh olarak tanınması bu intisap nedeniyledir. Batınî düşüncelerini Nureddinzade'nin vefatından sonra da gizlice yaymaya çalışmış, 1575'te İstanbul'da büyük bir tartışmaya neden olan, Ben ne dersem Hakk anı işler heman /Şöyle benzer ben anın ağasiyembeytini içeren yazarı belirsiz bir şiir, onun kaleminden çıktığı kuşkusunu uyandırmıştır. 1003/ 1595'te vefat edip, tekkesindeki türbesine gömülmüştür. Şiirleri, tekkenin son postnişini Süreyya Baba tarafından toplanarak 1913'te Divançe-i Haşimî başlığıyla yayımlanmıştır.

1595-1700 arasında tekkenin idaresi, Haşimî Osman Efendi ailesine mensup şeyhlerin denetimindedir. 1644'te Helvaî Tekkesi'ndeki Melamî meşihatının son bulmasıyla Saçlı Emir Tekkesi, İstanbul'daki tek Melamî merkezi olma özelliğini 18. yy'ın başına kadar sürdürür.

Tekkenin ikinci postnişini, Haşimî Osman Efendi'nin oğlu Şeyh Cafer Efendi'dir (ö. 1630). Hayatı hakkında elimizde bilgi yoktur. Yerine oğlu Şeyh Tavil İbrahim Efendi (ö. 1687) postnişin olmuş, bunu da Şeyh Gazanfer-i Sani (ö. 1700) izlemiştir.

18. yy'ın başında Saçlı Emir Tekkesi'ndeki Melamî/Bayrâmî meşihatının kısa bir süre kesintiye uğrayıp, Şabanîliğin denetimine geçtiğini görmekteyiz. Şeyh Karabaş Ali Efendi'nin halifesi, Kerestecizade Şeyh Mehmed Ledünnî Efendi (ö. 1708), yaklaşık 8 yıl süreyle tekkede Şabanî ayini icra etmiştir. Ancak tekkenin "evlâdiy-ye vakfı" şeklinde düzenlenen vakfiye kayıtlarından anlaşılacağı üzere Şeyh Mehmed Efendi, kurucu şeyh Haşimî Osman Efendi ailesinin bir başka koluna mensup bulunup, hilafetini Şabanîlikten almakla yalnızca tekkedeki tarikat usulünü değiştirmiş, buna karşın dergâh idari açıdan söz konusu ailenin denetiminde kalmıştır. Bu kısa ömürlü Şabanî meşihatından sonra posta geçen Haşimî Osman Efendi'nin ikinci kuşak halifelerinden Paşmakçı Ali Dede (ö. 1712), tekkeyi yeniden Melamî/ Bayramî denetimine sokar. Ali Dede'nin meşihat yılları, Seyyid Ali Sultan adıyla bilinen Şeyhülislam Paşmakçızade Ali Efendi'nin (ö. 1712) Melamî kutbu olduğu döneme rastlamaktadır. Lakapları ve vefat tarihleri aynı olan bu iki Melamî büyüğü arasındaki ilişki henüz aydınlanmamıştır. Şeyh Ali Dede'nin vefatıyla tekke meşihatına atanan Şeyh Hamdî Efendi'nin (ö. 1735) tarikat bağlantısı ise bilinmemektedir.

Saçlı Emir Tekkesi'ndeki Kadirî meşihatının başlangıcı, 18. yy'ın sonlarına doğrudur. Kadirîliğin İstanbul'da en fazla tekke kurduğu bölgeler arasında Kasımpaşa ve çevresinin bu dönemde ön plana çıktığı görülmektedir. Büyük Piyale Paşa, Paşmakçı, Yahya Kethüda, Doğramacı, Türa-bî Baba, Aynî Ali Baba, Mu'abbir ve Hamdî Efendi tekkeleri, tarikatın Kasımpaşa'da-ki etkinliğini açıkça kanıtlayacak merkezlerdir. Söz konusu ettiğimiz dönemde Saçlı Emir Tekkesi de bu merkezler arasına katılmıştır.

Saçlı Emir Tekkesi'de, önde niyaz penceresi ve arkada türbenin girişi. M. Baha Tanman, 1989