Hukuk Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar: Hukuk Klinikleri

Hukuk Kliniklerinin Önündeki Engeller: Ürdün Üniversitesi Deneyimi ve Sokak Hukuku Kliniği Çözümü¹⁰

Dr. Lina Shabeeb¹¹

Ürdün Üniversitesi Hukuk Fakültesi 2009 yılından bu yana hukuk klinikleri çalışmalarını deniyor. O günden bu güne hukuk kliniklerinin kurulmasının önünde farklı kademelerde ve değişen derecelerde pek çok engel ortaya çıktı. Bu engellerin çoğu önceden öngörülmüş, hazırlık yapılmıştır. Bunların üstesinden gelmek için en iyi yaklaşım sorumlu akademik kadrolar, okul yönetimi ve öğrenciler için sürekli bir öğrenme sürecini canlı tutmak olmuştur.

Bu sunumda kısaca bu engellerden bahsedeceğiz ve sokak hukuku yönteminin bu engellerin üstesinden gelmek için nasıl etkili ve pratik olduğunu anlatmaya çalışacağız.

Hukuk kliniklerinin kuruluşu ve işleyişi ile ilgili engeller aşağıdaki şekildedir:

1. Eğitim sistemi

2. Mali sıkıntılar

3. Hukuk kliniğinin çalışacağı alan (siyasi veya toplumsal hassasiyet)

4. Gönüllülük kültürü (pro bono)

5. Motivasyon (personel ve öğrenciler)

6. Güven eksikliği

7. Denetim

8. Sürdürülebilirlik

Bana ayrılan sürede bu konuları peş peşe ele almaya çalışacağım.

1. Eğitim sistemi

Klinik hukuk eğitimi seçeneğini denemeyi düşünürken ilk başta vermemiz gereken karar kliniğin konusunun ne olacağıydı (bundan daha sonra bahsedeceğiz). Ancak tek sorun bu değildi, başka konular da zorluk içeriyordu. Öncelikle, Hukuk Kliniği dersinin kredili mi yoksa seçmeli mi olması gerektiği sorusu var. Bizim açımızdan, kredili bir ders daha iyi bir seçenek olduğu halde, bu yönde bir düzenleme için gerekli idari ve prosedürel engeller nedeniyle kredisiz veya seçmeli ders olması daha pratikti.

İkincisi, böyle bir dersin kamu hukuku altında mı yoka özel hukuk bölümü altında mı tutulması gerektiğiyle ilgili o sonu gelmeyen soruya cevap vermemiz gerekiyordu. Bizim açımızdan, halihazırda Hukuk Klinikleriyle ilgili çalışma yürüten hocaların bölümünde açılması daha doğruydu. Bu yüzden de kamu hukuku bölümü kapsamına aldık.

Üçüncüsü, kliniğin konusu ne olacak sorusu vardı. Yine bizim açımızdan, Hukuk Kliniği dersini eğitim metodolojisi olan mevcut dersler kapsamında tutarak simülasyon yapma yaklaşımı ayrı bir ders konusu olarak açılmasından daha uygundu. Örneğin, yargı uygulamaları ve özellikle de hukuki araştırma dersleri buna uygundu.

Dördüncü soru, insan hakları konusuna hukuk klinikleri kapsamında yer verilip verilmeyeceğiydi. Bizde bütün hukuk klinikleri insan haklarını ele almaktadır. 1. Mülteciler Kliniği, 2. İnsan Ticareti Kliniği, 3. İşkence konusu üzerine çalışan klinik.

Sokak hukuku, eğitim sistemi başlığı altında sorulan sorulara en uygun seçenekti ve pek çok nedenden ötürü bu engellerin üstesinden gelmemize yardımcı oldu:

- Sokak hukuku konusu hem hukuk alanında hem diğer alanlarda çalışan akademisyenler tarafından daha fazla kabul gören bir konu çünkü herkes içeriğine daha aşina.

- Hassas insan hakları konularında halk eğitimi için çok iyi bir ortam sunuyor.

- Başka pek çok neden var. Bunlara konuşmam boyunca değineceğim.

2. Mali sıkıntılar

Hukuk kliniklerinin önünde duran en büyük engellerden biri bunların nasıl finanse edileceği sorusudur. Klinik hukuk eğitiminde en ileri olan ülkelerde bile hukuk kliniklerini finanse etmek zorlu bir iştir. Bizim durumumuzda maliyetin büyük bir kısmı bizi destekleyen STK’lar tarafından üstlenildi.

Pek çok uluslararası STK, bir yandan yoksullara adalete erişim imkanı verilirken diğer yandan hukuk eğitimini geliştirme konusuna ilgi duyuyor. Bu nedenle, destek olacak bir STK bulmak çok zor olmasa gerek. Ayrıca, idari masrafların çoğu zaten üniversite tarafından karşılanıyor; derslikler, altyapı, idari personel vb.

Mali sıkıntıları ele alırken başka pek çok konunun da çözülmesi gerekti. Bunlar arasında aşağıdakiler özellikle önemli:

Öncelikle, Hukuk Kliniği dersi gönüllü bir ders mi olsun yoksa bunun için bir ödeme yapalım mı; yapacaksak da kime yapalım? Akademik kadrolara mı öğrencilere mi? İlk olarak, çabaları ve çektikleri eziyet için öğrencilere ödeme yapmak çeşitli nedenlerden dolayı her zaman çok tavsiye edilen bir şey değil. Bir kere, büyük ölçüde hukuk kliniği ve adalete erişim kavramının amacına terstir. Ancak öğrencilere, bu işi yaparken karşılaştıkları masraflar geri ödenmelidir. Daha önce de söylendiği gibi genellikle idari personelin hizmetleri üniversite tarafından ödenen maaşlarla karşılanır. Akademik personel açısından bakınca, Hukuk Kliniklerinin kredili bir ders olarak açılması sorunu çözecektir. Diğer türlü, hocalara danışmanlık saatleri için ücret ödenebilir.

İkincisi, mali yardım nereden sağlanacak? Genel olarak, kurum içi mali destek seçeneği -yani, üniversite bütçesinden karşılanması- kurum dışı desteğe tercih edilir. Yine, yerel mali destek -yani, Ürdün’den gelecek mali yardım- uluslararası yardıma tercih edilir. Maalesef, özellikle uluslararası STK’lardan alınan yardım gibi kurum dışı desteklere sıcak bakılmaz bu yüzden de ihtiyatlı yaklaşılması gerekmektedir.

3. Hukuk kliniğinin konusu

Daha önce açıklandığı üzere, Hukuk Kliniği dersi eğitimi verilen bir ders değildir. Beceri kazandırmaya yönelik derslerdir bu yüzden de bazen belli bir kliniğin hangi hukuk dalını kapsadığını belirlemek çok uygun olmayabilir. Örneğin, klinik özellikle hukuki yardım vermek amacıyla kurulmuşsa. Bu durum hukuk eğitimi müfredatına hukuk klinikleri dersinin alınmasının önünde bir ölçüde sorun yaratmaktadır. Bu nedenle, klinikleri belli bir hukuk dalıyla ilişkilendirilme müfredata dahil edilmesi şansını da artırmaktadır.

4. Gönüllük kültürü (pro bono hukuk hizmetleri)

Gönüllü hukuk hizmetleri Ürdün hukuk sisteminde ve Ürdün Barolar Birliği’nde yeterince yerleşmiş değildir. Aynı şekilde, yoksullara toplum hizmeti kavramı ücretsiz hizmet veya yardımdan ziyade maddi bağış şeklinde algılanmaktadır (yani, bir şeyler yapmak yerine bir şeyler vermek). Ancak, Ürdün’de çoğu okul öyle ya da böyle toplum hizmetini teşvik ediyor. Yine de bu tip sistemler özel okullarda daha iyi.

Öte yandan, çok sayıda Ürdünlü STK ve uluslararası STK ücretsiz avukatlık hizmeti de dahil olmak üzere hukuki yardıma olanak tanıyor ve bu işi son derece profesyonel bir şekilde yapıyor.

Bizim durumumuzda, hukuk kliniklerinin ilk aşamasında bizimle birlikte çalışan STK’lardan bir tanesi barodan çıkarıldı. Bunun bir nedeni Ürdün Barolar Birliğinin izni olmadan ücretsiz avukatlık hizmeti vermiş olmalarıydı. Bu nedenle, meslek üyelerinden muhalefeti önlemek için şu anda en iyi yaklaşım sokak hukuku seçeneği.

5. Motivasyon

Buradaki soru şu: hem personeli hem öğrencileri yeni ve bilinmedik bir yöntemi kabul etme ve buna katılma konusunda nasıl motive edebiliriz?

Elbette, Hukuk Kliniği dersini kredili bir ders olarak açmak hem personeli hem öğrencileri motive etmek için en iyi yöntem. Bununla birlikte hem personel hem öğrenciler için başka motivasyon kaynakları da kullanılabilir. Akademik personelle ilgili olarak, hukuk hocalarını motive etmek hukuk kliniklerinin önündeki en önemli engellerden bir tanesi olarak kendini gösterdi. Önerilen çözümlerden biri klinik yöneticisine veya süpervizörüne akademik denetim için kredi saati yazmaktı.

Öte yandan, öğrencilerin motive edilmesi konusuna daha kolaylıkla yaklaşılabilir. Etkili olan öğrenci motivasyon yollarından bazıları şöyle:

- Öğrencinin çalışmalarını müfredattaki zorunlu toplum hizmeti saati olarak saydırmak.

- Öğrencilerin ilgisini çekebilecek ilginç konular seçmek.

- Sokak hukuku klinikleri kendilerine yetki verilmesini takdir eden öğrenciler için çok büyük motivasyon kaynağı oldu. Bu sayede öğrenciler bilgi alan değil bilgiyi veren taraf olabildiler.

- Özgeçmişlerine ekleyebilmeleri için sertifika veya teşekkür mektubu verilmesi.

6. Güven eksikliği

Hukuk kliniklerinin kurulmasının önündeki engellerden bir tanesi, öğrencilerin ders verme yeteneğine güvenilmemesidir. Bu güvensizlik aslında temelsizdir. Genel olarak bu türden güven eksikliği farklı kişilerden kaynaklanmaktadır: Okul yönetimi, akademik personel, genel olarak toplum, ve öğrencilerin kendileri. Ancak, zaman içinde bu durum kolaylıkla değiştiği ve ilgili taraflar giderek öğrencilerin yeteneklerine daha fazla güvenir hale geldiği halde, personelin öğrencilere karşı şüpheciliği bu değişime karşı direnç göstermektedir.

Bu bakımdan, sokak hukuku kliniği, hukuk hizmetleri kliniğine göre daha az şüpheye yol açmaktadır. Öyle görünüyor ki bütün paydaşlar öğrencilerin hukuki danışmanlık hizmetinden ziyade farkındalık yaratma yeteneklerine güvenme eğilimindeler.

7. Denetim

Denetim konusu hukuk kliniklerinin kurulmasındaki en büyük engellerden bir tanesi. Ancak, sokak hukuku klinikleriyle hukuk hizmetleri kliniğinin denetimi arasında hem kalite hem de derece olarak çok büyük fark var. Sokak hukuku kliniklerinin denetimi daha az zorluk içeren bir konu ve akademik personele daha uygun. Çünkü akademisyenler sokak kliniklerinde kendi konularında çalışan öğrencileri gözetip değerlendiriyorlar. Ancak hukuk hizmetleri kliniklerinde denetim çok daha zor olmuştur. Özellikle de deneyim ve maliyet açısından.

Buradaki temel soru bir kliniğin denetiminin nasıl yapılacağıdır. Klinik hukuk eğitimi konusunda deneyim eksikliği hukuk kliniklerinin gelişiminin önünde duran devam eden engellerden biridir – hem de diğer üniversitelerle bu kadar fazla deneyim alışverişinde bulunulduğu halde. Hukuk kliniklerin denetimi konusunda deneyim ancak zamanla ve pratikle kazanılabilir. Bir başka soru da şu olabilir: Klinikleri kim denetleyecek? Akademik personel mi yoksa piyasada çalışan avukatlar mı? Yoksa hem akademisyen olan hem de avukatlık yapan birisi mi? Denetim her durumda bir maliyet getirir. Bizim ufak deneyimimizde, bütçemizin %60’tan fazlası denetime harcanmıştır.

8. Sürdürülebilirlik

Ne kadar ileri ne kadar köklü olurlarsa olsunlar bütün klinikler için devam eden bir sorun da sürdürülebilirlik sorunudur. Hukuk eğitimi müfredatında hukuk klinikleri dersinin kredili ders olarak yer almasının bu kadar uzun sürmesinin nedeni de budur. Çünkü her türlü sürdürülebilirlik sorununu ele alarak sağlam bir alt yapıyla hukuk kliniği kurmak, uzun vadeli sorunları görmezden gelerek işi aceleye getirmekten daha iyidir. Bu nedenle, hukuk kliniklerinin sürdürülebilirliği, kurulmalarından daha zor bir süreç olarak kendini gösterdi. Dolayısıyla, basit bir yaklaşım ve hukuk kliniklerinden beklentinin basit tutulması onlara bir şans sağlayacaktır. Aynı şey sokak hukuku klinikleri için de geçerlidir. Sokak kliniklerinin idaresi ve denetimi hem daha kolay hem de daha maliyet-etkindirler. Bu bakımdan sürdürülebilir hukuk klinikleri için daha fazla gelecek vaad eder.

Dinlediğiniz için teşekkür ederim.