Quyida keltirilgan voqea va xodisalarni xavflar guruxlariga tavsiflab bering.
Хavflar turi: 1. Suv ombori to’g’onida zilzila oqibatida damba yorildi. 2. Kimyoviy zavodda KTZM (kuchli ta’sir etuvchi zaharlovchi modda) tarqaldi. 3. Atom elektr stansiyasida avariya yuz berdi. 4. Ko’prikda poyezdlar avariyaga uchradi. 5. Tog’ oldi zonasida sel kelishi natijasida suv toshqini yuz berdi. 6. Kanalda avariya yuz berdi. 7. Tog’ oldi zonasida tuproq ko’chishi yuz berdi. 8. Meliorativ mashinalarni ta’mirlash korxonasida yong’in. 9. Tog’ zonasida qor ko’chishi yuz berdi. 10. Axoli yashaydigan punktda yuqumli kasallik tarqalishi.
Хavf turi
Talabaning varianti
1, 11
2, 12
3, 13
4, 14
5, 15
6, 16
7, 17
8, 18
9, 19
10,20
1
X
2
X
3
X
4
X
5
X
6
X
7
X
8
X
9
X
10
X
2 – AMALIY MASHG’ULОT.
BAХTSIZ XODISANI TAHLIL QILISH UCHUN “SABABLAR VA ХAVFLAR DARAХTI”NI QURISHNI O’RGANISH.
Reja: 1. Umumiy ma’lumotlar. 2. “Sabablar va xavflar daraxti”ni qurishga namunaviy misol. 3. "Xavflar daraxti" ni tuzish.
1. UMUMIY MA’LUMOTLAR. Xozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida katta o’zgarishlarga sabab bo’lmoqda. Bu o’zgarishlar bir tomondan jamiyat a’zolarining yashash va mexnat sharoitining yaxshilanishiga sabab bo’lsa ikkinchi tomondan inson hayot - faoliyatiga xavf tug’diruvchi, sog’lig’iga zarar yetkazuvchi, salbiy oqibatlarga olib keluvchi voqea-xodisalarga sabab bo’lmoqda. Respublikamizda sug’orma dexqonchilik hududlarida paxta va boshqa qishloq xo’jalik ekinlarining xosildorligini oshirishda sug’orish tizimlaridan unumli foydalanish, mahalliy va mineral o’g’itlardan, qishloq xo’jalik mexanizmlari, vositalaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Xozirda Respublikamizning qishloq xo’jalik yerlarida 61 ta suv ombori, 27 ming kilometr suv tarmoqlari, 15 ming suv o’lchagich, ko’plab suv inshootlari, qishloq xo’jalik mashinalari, uskunalari xizmat ko’rsatadi. Yuqoridagi tizimlar, mashina va mexanizmlar beto’htov, qoniqarli ishlashi ko’p jihatdan ana shu joylarda ishovchilarning o’z ishlarini puxta bilishlari, turli xil noxush oqibatlarning oldini olib bilishliklari, sog’-salomat mehnat qilishlariga bog’liq. Har qanday xavf bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va ma’lum miqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real xavflar yuzaga kelmaydi. Хavflarni o’rganish quyidagicha ketma-ketlikda olib boriladi: Birinchi bosqich - xavfni oldindan tahlil qilish. Bu bosqich 3 ta qadamdan iborat bo’ladi. 1-qadam. Хavfning manbaini aniqlash. 2-qadam. Хavflarni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan tizim qismlarini aniqlash. 3-qadam. Tahlilga chegaralanishlar kiritish, ya’ni o’rganish talab qilinmagan xavflarni chiqarib tashlash. Ikkinchi bosqich - xavfli xolatlarning ketma-ketligini belgilash, xavflar va xodisalar daraxtini ko’rish. Uchinchi bosqich - oqibatlarni tahlil qilish. Demak, xavflarning oldini olish yoki ulardan himoyalanish tadbirlarini ishlab chiqish ularni yuzaga keltiruvchi sabablarni aniqlashga, o’rganishga asoslangan. Yuzaga kelgan xavflar va ularning sabablari o’rtasida o’zaro sabab-oqibat bog’lanishi mavjud: xavf ma’lum bir sabab oqibatidir, u sabab esa, o’z navbatida, boshqa bir sabab oqibatidir va xokazo. Bu ketma-ketlik zanjirsimon davom etadi. Shunday qilib, sabablar va xavflar iyerarxik ravishdagi, zanjirsimon strukturalarni yoki tizimlarni (sistemalarni) xosil qiladi. Bunday bog’lanishlarning grafik ko’rinishi shoxalab ketgan daraxtni eslatadi. Unga nisbatan ob’yektlar xavfsizligining tahliliga bag’ishlangan xorijiy adabiyotlarda, shunday tushunchalar (terminlar) ishlatiladi: “sabablar daraxti”, “buzilishlar daraxti”, “xavflar daraxti” va “xodisalar daraxti”. Ko’rilayotgan daraxtlarda qoida bo’yicha sabab va xavf shoxchalari mavjud bo’ladi. Bu esa, sabab-oqibat bog’lanishlarining dialektiv xususiyatga ega ekanligini to’liq namoyon qiladi. Bu shoxchalarni bir-biridan ajratish maqsadga muvofiq emas, ba’zida aslo iloji yo’q.. Shu sababli ob’yektlarning xavfsizligini tahlil qilish jarayonida xosil bo’lgan grafik ko’rinishlarni “sabablar va xavflar daraxtlari” deb nomlash aniqroq bo’ladi. “Daraxt”larni qurish turli ko’ngilsiz xodisalarning sabablarini aniqlashda juda katta samara beradigan usul hisoblanadi. “Daraxt” shohalanishining ko’p bosqichli jarayon ekanligi, uning chegaralarini aniqlash maqsadida cheklashlar kiritishni talab qiladi. Bu cheklashlar ilmiy izlanishlarning maqsadiga muvofiq ravishda kiritiladi. Umuman, shoxalanishning chegarasi yangi shoxalar xosil qilinishining mantiqiy jihatdan maqsadga muvofiqligi asosida aniqlanadi.
“Sabablar va xavflar daraxti”ni qurishga namunaviy misol.
