I fəSİL: MÜASİR ŞƏRAİTDƏ azərbaycanda turizm sferasinda mühasibat uçotunun təŞKİLİ, TƏSNİfati və metodologiyasinin iQTİsadi xarakteriSTİkasi

II FƏSİL: TURİZM SFERASINDA XİDMƏTLƏRƏ ÇƏKİLƏN XƏRCLƏRİN UÇOTU, MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASIYASININ HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ

2.1. Turizm xidmətinə çəkilən xərclərin sintetik uçotu və təhlili

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində turizm milli iqtisadiyyatın ən perspektivli sahələrindən biri hesab olunur. Bu sahədə fəaliyyət göstərən bir çox təşkilatlar turist xidməti bazarında özlərinə möhkəm və inamlı yer tutaraq, xüsusi agentlər və sabit müştərilər şəbəkəsinə malikdirlər. Turist təşkilatları özlərinin fəaliyyət xarakterinə görə turoperatorlara və turagentlərə bölünürlər.

Turoperator – topdansatış turist firması olmaqla, turist sənayesi müəssisələri ilə turagentlər arasında vasitəçi rolunu oynayır. O, turları təşkil edir və onları öz adından turagentlikləri vasitəsilə satır. Turların təşkili prosesində turoperator yerləşdirmə, qidalandırma, nəqliyyat eləcə də xarakterindən asılı olaraq, mədəni məişət idarələri, ekskursiya büroları ilə əlaqə yaradaraq turist xidmətinin topdanalıcısı kimi çıxış edir.

Turagent - pərakəndə satış firması olmaqla bir tərəfdən xidmətedici müəssisələrlə və yaxud turoperator firmaları ilə, digər tərəfdən müştərilər və turistlər arasında vasitəçilik rolu oynayır. Turist firmalarının həyata keçirdikləri işləri əsasən aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:

a) Turistə və yaxud turistlər qrupuna turist-ekskursiya xidmətləri təklif etmək;

b) Yol vərəqi üçün müştərilərdən pul vəsaitlərinin alınması;

c) turistlərin yerləşdirilməsi, yaşaması, ekskursiya xidmə- ti göstərilməsi üçün müvafiq təşkilatlara pul vəsaitlərinin köçürülməsi.

Turkorporasiyalar - Müasir dövrdə turagent firmalarını özündə birləşdirən bir sıra  turoperator və adətən korparasiyalar kimi adlanan çoxlu iri olan turist firmaları fəaliyyət edir.Turist korparasiyaları bir şəkildə müxtəlif yönlü çoxlu miqdarda turist firmalarını özlüyündə cəmləşdirir. Korparasiyalar razılıq əsnasında kiçik turist firmalarının- yəni turoperatorların və turagentliklərin birləşdirilməsiilə yaradılır. Bəzi ölkələrdə fəaliyyət göstərən nəhəng firmalar turist xidməti bazarındamonopoliya yaradırlar. Müvafiq faktlar mövcuddur belə ki, Almaniyada üç böyük korparasiya özünün ölkəsinin turistbazarının 70 faizini, Fransada isə 13 iri korparasiya öz ölkəsininturist bazarının 50 faizini zəbt etmişdir [47. səh, 301].

Korparasiyaların hər biri turist xidməti göstərməkdən əlavə olaraq, öz fəaliyyətlərini turizmlə bağlı sektorlar yönündə də genişləndirirlər: bunlar nəqliyyat müəssisələrinin, mağaza şəbəkəsinin və ictimai-iaşə təşkilatının,

turist ləvazimatları istehsal edən bütün müəssisələrin, bankın, sığorta
cəmiyyətinin və s. sahiblərinə dönürlər. Beynəlxalq turizmdə birliyin bu
növü, axır 30 ildə (1970-ci illər 2000-ci illər arası) onlarla sektor müəssisələrini bağlayan bir çox transmilli korparasiyaların, yən kii daha da iri olan firmaların
əmələ gəldiyi yerlərdə daha yaxşı inkişaf etmişdir.

Turist firmaları (satıcı) ilə turistlər (alıcı) arasındakı münasibətlər onların arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənir. Bununla da turist firmasından satın alınan məhsul xüsusi xarakterə malik olur.Turist tərəfindən alınan hüquqların məcmusu “yol vərəqi” kimi rəsmiləşdirilir.Deməli, yol vərəqi turist firmasının fəaliyyətinin son məhsulu və satış predmeti hesab olunur.Bununla əlaqədar olaraq turist firmalarında “məhsul” satışı dövriyyəsi yol vərəqinin satışı fonunda əks etdirilir.

Uçotu təşkil etmək üçün məsrəflər istehsal (turist xidməti göstərmək məqsədilə çəkilən məsrəflər) və kommersiya ( turist xidmətinin hərəkəti və satışı ilə bağlı olan məsrəflər) məsrəflərinə bölünür.

İstehsal məsrəflərinə aşağıdakılar daxil edilir:

Turist ximətinin göstərilməsi zamanı xarici təşkilatların xidmətindən istifadə hüququnun alınmasına çəkilən (yerləşmə və yaşayış üzrə xidmətə dair hüququn alınmasına çəkilən: nəqliyyat xidməti

Daşıma, iyaşə, ekskursiya (səyahət), tibbi xidmət və s. çəkilən məsrəflər.

İstehsalat heyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olan (istehsalat heyyətinin əməyinin ödənilməsinə çəkilən məsrəflər; sosial təlabata ayrılmalar; istehsalat heyyətinə xidmət göstərilməsi ilə bağlı olan və i.a məsrəflər) məsrəflər. Qeyd edilən iki qrup məsrəflər 202 “İstehsalat məsrəfləri ” adlı hesabında uçota salınır [53səh175]..

Turist xidmətinin göstərilməsində iştirak edən turfirma bölmələrinin (istirahət evləri , mehmanxana, motel və i.a) məsrəfləri.

Bu məsrəflər 202/10 “Köməkçi istehsalat” subhesabında əks etdirilir. Qeyd edək ki, 202/11 “ Ümumiistehsalat xərcləri ” subhesabında və 721 “ İnzibatı xərclər ” hesabında uçota alınan qeyri-müstəqim xərclər, seçilmiş bölüşdürmə variantına əsasən 202/10 “Köməkçi istehsalat” subhesabına aid edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Təşkilatda gələcək dövrün xəcləri mövcud olan hallarda , 242 “Gələcəkdəki hesabat dövrünün xərcləri” adlı hesabında uçota alınır və sonradan 202 “ İstehsalat məsrəfləri” adlı hesabında silinir.

Turist təşkilatı xidmət göstərmə prosesində sonradan istifadə etmək məqsədilə kənar təşkilatdan həm hesabat dövrü ərzində , həmdə gələcək dövrdə turist xidmətinin həyata keçrilməsi (istehsalı) hüququnu əldə edir. Bu cür hüququn alınması ilə əlaqəli olan məsrəflər , növlər (daşıma,yerləşdirmə, iyaşə və i.a,) üzrə , 242 “ Gələcəkdəki hesabat dövrünün xərcləri ” adlı hesabında uçota alınır. Turist xidmətinin göstərilməsinə dair əvvəl alınmış hüquqdan istifadə etməklə çəkilən məsrəflər müqavilə bağlandıqdan sonra 202 “ İstehsalat məsrəfləri ” hesabına silinməlidir.

Tur təşkilat, təyin olunmuş müddət ərzində əvvəl alınmış bölüşdürülməmiş kompleksin hərəkatı dövrü ərzində ondan istifadə etmək hüququna malik olmadıqda , həmin komplekslər turist təşkilatı tərəfindən tursit xidmətinin satışından ayrı satıla bilər. Bu zaman aşağıdakı mühasibat köçməsi (yazılışı) tərtib edilir.

Dt -701 “ Satişın maya dəyəri ” hesabı.

Kt- 242 “ Gələcəkdəki hesabat dövrünün xərcləri ” hesabı.

Turist ximəti göstərilən zaman istifadə olunmayan və kənar təşkilatın xidmətinin onlardan ayrılmayan hüququnun satılmayan dəyəri, uzun müddət istifadə olunub vaxtı keçdikdən sonra 721 “ İnzzibati xərclər” hesabında əks etdirilir və texniki itki kimi satılmış xidmətin əyərinə daxil edilir.

Kommersiya xərclərinə məntəqənin satış fəaliyyətinə daxil edilən xərclər; kənar təşkilatlara komisyon , müvəkkil və digər mükəfatlar; xidmətin hərəkəti ilə bağlı olan xərclər daxil edilir:

Reklam nəşrinin işlənməsi və elan edilməsi- şəkilli kataloqların, albomların, prospektlərin, reklam məktublarının, plakatların, açıqcaların, firmalı orjinal zərflərin hazırlanması və dərc edilməsi:

Elanların mətbuata, verilişlərin radio və televiziyaya verilməsinin maliyyələşdirilməsi;

Reklamın işıqlı və digər formada verilməsi, lövhələrin, reklam şitlərinin göstəricilərin hazırlanması, vitrinləri rəsmiləşdirilməsi, sərgi satış tədbirlərinin aparılması;

Reklam və kino filmlərin və salınması, sürətinin çıxarılması, təkrar verilməsi, nümayiş etdirilməsi;

Nümayəndəlik xərcləri, sərgi və digər analoji tədbirlərdə iştirak etməklə bağlı olan xərclər.

Turist tərəfindən alınan xidmətlər satın alınmış məhsulun istehlakı prosesini özündə əks etdirir.Turist firmalarının müxtəlif növ fəaliyyətlə məşğul olmaları təsərrüfat əməliyyatlarının uçotunun müxtəlif metodlarının tətbiqini və istehsalat uçotunun dəqiq sistemlə aparılmasını tələb edir.Turizm təşkilatlarının (turoperator və turagentlərin) ümumi iqtisadi göstəriciləri Cədvəl 2.1-də göstərilmişdir [23].
Cədvəl 2.1

Turizm təşkilatlarının (turoperator və turagentlərin) ümumi iqtisadi göstəriciləri.

Göstərici	2012	2013	2014	2015	2016
Turizm fəaliyyəti ilə məşğul işçilərin ümumi sayı (nəfər)	1730	1729	1794	1586	1838
turizm fəaliyyəti ilə məşğul işçilərin sayı, nəfər	1473	1515	1567	1308	1472
Turizm fəaliyyəti ilə məşğul müəssisənin sayı (vahid)	170	197	218	243	272

Mənbə: stat.gov.az

Turist təşkilatlarında üstəlik xərclər ay ərzində 711 N-li “Kommersiya xərcləri”, 721 N-li “İnzibati xərclər”adlı, 731 N-li “sair əməliyyat xərcləri” sintetik hesablarda uçota alınır. Ayın sonunda bu xərclər daxili uçot siyasətinin tələblərinə uyğun olaraq müvafiq olaraq 711, 721 və 731 N-li hesabların kreditindən 202 N-li “İstehsalat məsrəfləri”adlı, 701 N-li “Satışın maya dəyəri”adlı hesabların debetində silinir.

Hesablar planının və onun tətbiq edilməsinə aid olan təlimata müvafiq olaraq
xidmətdən olan gəliri əks etdirməkdən ötrü mühasibat uçotunda aktiv-passiv
hesab olan 601 "Satış" hesabının "Malların satışı” subhesabı nəzərdə
tutulmuşdur. Xidmətdən olan gəlir məbləğinin mühasibat uçotunda tanınması
zamanı həmin məbləğ 601 "Satış" hesabının kreditində 171, 211 "Alıcı və
sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcdan" hesablarının debetində əks
etdirilir. 171 və 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesablarının tətbiq edilməsi nəinki hüquqi həm də fiziki
şəxslərlə hesablaşmanın aparılmasında zəruri sayılır. Sözügedən halda
fiziki şəxslər mehmanxanada öz adından yerləşən və hesablaşmanı ya nağd pul
vəsaiti ya da kredit kartı üzrə aparan qonaqlar hesab edilir.

Yaşayışa görə əvvəlcədən hesablaşma ödəmə qaydasında yerinə

yetirildiyindən, qonaqlardan mehmanxananın kassasına daxil olan vəsait bir
neçə gün əvvəl xüsusi formalı cədvəldə qeydiyyat aparılmaqla yerinə
yetirilir ki, bu da ödənişin avans kimi verilməsini təsdiq edir.

Məhz busəbəbdən sözügedən halı 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətlidebitor bordan" hesablarını tətbiq etmədən izləmək qeyri-mümkündür. Alıcıvə sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borclarına görə debitorborcları hesablarının tətbiq edilməməsi qeyd edilən halın mühasibat

uçotunda 221 "Kassa", kredit kartından istifadə edildikdə isə 222 "Yolda
olan pulun köçürmələri"adlı hesablarının debetlərində 601/1 "Malların satışı"
subhesabının kreditində yazılış aparmaq zəruriyyəti yaranır ki, bu mehmanxananın kassasına daxil olmuş bütün pul məbləği kimi tanındığından
"yüklənmə üzrə" satışdan olan pulun əks etdirilmə prinsipinin pozulmasını
ifadə edir.Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir.

Db-222"Yolda olan pulun köçürmələri"

Kt-601/1 "Malların satışı"
Uçotu təşkil etmək üçün məsrəflər istehsal (turist xidməti göstərmək məqsədilə çəkilən məsrəflər) və kommersiya ( turist xidmətinin hərəkəti və satışı ilə bağlı olan məsrəflər) məsrəflərinə bölünür.

Bu məsrəflər 202/10 “Köməkçi istehsalat” subhesabında əks etdirilir. Qeyd edək ki, 202/11 “ Ümumiistehsalat xərcləri ” subhesabında və 721 “ İnzibatı xərclər ” hesabında uçota alınan qeyri-müstəqim xərclər, seçilmiş bölüşdürmə variantına əsasən 202/10 “Köməkçi istehsalat” subhesabına aid edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Təşkilatda gələcək dövrün xəcləri mövcud olan hallarda , 242 “Gələcəkdəki hesabat dövrünün xərcləri” adlı hesabında uçota alınır və sonradan 202 “ İstehsalatın məsrəfləri ” adlı hesabında silinir.

Turist təşkilatı xidmət göstərmə prosesində sonradan istifadə etmək məqsədilə kənar təşkilatdan həm hesabat dövrü ərzində , həmdə gələcək dövrdə turist xidmətinin həyata keçrilməsi (istehsalı ) hüququnu əldə edir. Bu cür hüququn əldə olunması ilə əlaqəli olan məsrəflər , növlər ( daşıma,yerləşdirmə, iyaşə və i.a,) üzrə , 242 “ Gələcəkdəki hesabat dövrünün xərcləri ” adlı hesabında uçota alınır. Turist xidmətinin göstərilməsinə dair əvvəl alınmış hüquqdan istifadə etməklə çəkilən məsrəflər müqavilə bağlandıqdan sonra 202 “ İstehsalat məsrəfləri ” hesabına silinməlidir.

Uçot qaydasından kənara çıxmaq , qüvvədə olan qanunvericiliyə zidd olması ilə izah olunur. Ölkənin “ Turist fəaliyyətinin təşkili haqda”qanunda “ Turist məhsulu ” anlayışı haqda geniş məlumat verilmişdir. Burada da kalkulyasiya obyekti kimi öz mahiyyəti etibarı ilə turistə göstərilən xidmətin məcmu olan turist məhsulu çıxış edir. Məhsul dedikdə, hər şeydən əvvəl “ predmet”, “ istehsalat fəaliyyətinin nəticəsi”,“ həmdə məhsul ( bir qayda olaraq dəyər ölçüsündə) ” başa düşülür. Bununla birlikdə qanunvericilikdə turist məhsulu, xidmətlər, dəst və s-ni özündə əks etdirən hüquq kimi əks etdirilir. Hüquqşünas, mühasib, iqtisadçı və digər mütəxəsislərin oxşar baxışları nəticəsində bu istiqamətdə müxtəlif nöqteyi nəzərlər. Onlardan bəziləri turist məhsulunu əmlak hüququna, digərləri mallara, üçüncülər isə xidmətə aid edilirlər. Müəlliflərin fikrincə , 204 “ Hazır məhsul” hesabından turun reallaşması zamanı konkret müştərinin sifarişi ilə deyil, onların gələcəkdə alıcılara satışı anından istifadə etmək məqsədə uyğundur. Bu zaman bir qayda olaraq , yer bloku və bölünməz dəstlər (komplekslər) alınır, turməhsulu isə tələbatın ödənilməsində daha geniş istifadə olunur.

Qeydedildiyi kimi turagent, öz fəaliyyətində ciddi hesabat blankı (CHB) olan “Turist göndərişindən" aktiv istifadə edir. Adətən Azərbaycan Respublıkası Maliyyə Nazirliyinin aprel ayının 18-də 2006-cı il tarixində 1-38 nomrəli əmri ilə təsdiq olunmuş və tətbiqi 2008-ci ildə yanvar ayının 1-i tarixində edilən hesablar planında nəzərdə tutulmayan ancaq köhnə hesablar planı və onun tətbiq edilməsinə aid olan təlimata uyğun olan təhtəl verilmiş CHB mövcudluğuhərəkəti və mühafizədə saxlanması haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 006 "Ciddi hesabat blankları" balansarxası hesab nəzərdətulmuşdur. Qeyd edək ki, hal-hazırda belə hesabların da ölkənin hesab planında nəzərdə tutulması zəruri sayılmalıdır (Cədvəl 2.2).

Cədvəl 2.2

Satılan turizm yollayışları blanklarının (putyovkaların) sayı

Göstəricilər	2012	2013	2014	2015	2016
Satılmış turizm yollayışı blanklarının (putyokların )sayı(ədəd)	62866	65 448	66233	44615	36978
Ölkə vətəndaşlarına ölkənin daxilində səyahət etmək üçün satılan turizm yollayışları blanklarının (putyovkaların) sayı (ədəd)	5121	7 078	6990	4695	5842
Ölkə vətəndaşlarına ölkədən qıraqda səyahət etmək üçün satılan turizm yollayışlarıı blanklarının (putyovkaların) sayı (ədəd)	52378	53 771	54900	38002	24368
Xarici vətəndaşların ölkə içində səyahəti üçün satılan turizm yollayışları blanklarının (putyovkaların) sayı (ədəd)	5367	4 599	4343	1918	6768
Qrup şəklində satılan turizm yollayışları blanklarının (putyovkaların) sayı(ədəd)	7134.0	5980.0	3066.0	3,739	4,935
Fərdi şəkildə satılan turizm yollayışları blanklarının (putyovkaların) sayı(ədəd)	55732.0	59468.0	63167.0	40,876	32,043

Mənbə : stat.gov.az

CHB bu hesabda şərti qiymətlərlə uçota alınmalıdır. Analitik uçotun hər bir CHB, onların saxlanma yeri üzrə aparılması zəruri sayılmalıdır. CHB "Turist göndərişləri"nin həqiqi dəyəri 201 Material ehtiyatları hesabında uçota alınmalıdır.

Turagent, komisyon, yaxud digər vasitəçilik fəaliyyəti göstərən turist xidməti sahələrində mühasibat uçotu, ticarət və ictimai iaşə müəssisə istehsal və tədavül xərcləri, eləcə də maliyyə nəticələri daxil edilən , məsrəflərin mühasibat uçotu üzrə metodiki tövsiyələrini tətbiq etməklə aparılır[23].

Turagent fəaliyyətinin təşkil edilməsi hallarında, digər təşkilatlardan alınıb-satılan göndərişlərin (putyovkaların), alınma və sonradan satışının mühasibat uçotu, ticarət müəssisələri tərəfindən istifadə edilən sxem üzrə aparılır.

Ticarət fəaliyyəti üzrə göndərişlərin (putyovkaların) əldə edilməsi və satışı iləbağlıolan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri” hesabının 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında uçota alınmalıdır. Hesabat dövrünün axırında bu xərclər aşağıdakıköçürmə ilə (yazılışla) uçotda əks olunur(Cədvəl 2.3).

Cədvəl 2.3 (Mənbə : Ə.Q.Əlirzayev “Turizmin iqtisadiyyatı və idarə olunması”, Bakı2010. İqtisad)Yazılışların mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilmə qaydası.

Əməliyyatların məzmunu	Hesabın debetı	Hesabın krediti	Məbləğ 1000 man
1	2	3	4
Vasitəçilik müqaviləsi dairəsində satılması nəzərdə tutulan xidmət, kommissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından qəbul edilmişdir	Kommissiyaya “ Qəbul edilmiş mallar” balansarxası hesab		1180
Komissiyayönümlü müqavilə iştirakçısının xidməti , alıcılara satılmışdır	171, 211	177, 217 “ İddialar üzrə hesablamalar” subhesabı“Kommissiyaya qəbul edilmiş mallar” balansarxası hesab	944
Satılmış xidmətlər alıcılar tərəfindən ödənilmişdir.	223	171,211	82,6
Satılmış və ödənilmiş xidmətlər üzrə kommissiya yönümlü müqavilə iştirakçısına hesabat verilmişdir	177,217“ İddialar üzrə hesablaşmalar” subhesabı	177, 217 “ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar” subhesabı	82,4
Agent (müvəkkil) mükafatlanması hesablanmışdır (826000x10%)	177,217“Deponentləşdirilmiş məbləğ üzrə hesablaşmalar” subhesabı	701	82,6
Komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından çatası mükafatlandırma, agent (müvəkkil) tərəfindən tutulmuşdur	177,217“ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar” subhesabı	177,217 “Deponentləşdirilmiş məbləğ üzrə” hesablaşmalar	82,6
Agent mükafatlandırılması üzrə ƏDV hesablanmışdır (826000x1,18x0,18)	601\9	521\2	12,6
Agentin (müvəkkilin) hesabat dövrünə aid edilən ƏDV silinir	701	721	40
Vasitəçilik əməliyyatından mənfəət əldə edilmişdir (82600-12600-40000)	701 №-li hesabın “ Satışdan olan mənfəət \zərər” subhesabı	801	20
Mükafatlandırma çıxmaqla müqavilə iştirakçısına düşən gəlir (satış pulu) agentə köçürülür (826000-82600)	177,217 “ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar” subhesabı	223	743,4

Turist xidməti göstərən sahələrdə aşağıdakı müqavilə növlərindən istifadə edilməklə vasitəçilik fəaliyyətidə göstərilə bilər:

agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə;

komissiya yönümlü müqavilə;

tapşırıq yönümlü müqavilə.

Tapşırıq yönümlü müqavilə üzrə fəaliyyətin reallaşmasına aid Mülki Məcəllənin 43,1 maddəsinə müvafiq olaraq, müvəkkil edilmiş tərəf, öz adından və vəkalət verənin hesabına müəyyən hərəkətlərin yerinə yetirilməsini öhdəsinə götürür. Müvəkkil edilmiş tərəf vəkalətverən tərəfin konkret göstərişlərini yerinə yetirir. Buna görə bu cür razılaşmada, turoperatorun hüquq və vəzifələrində müəyyən problemlər yaranır. Sözügedən turizm sahəsində tərtib edilən müqavilə sənədlərin rəsmiləş- dirilməsindən sonra viza (razılığın), bron, həmçinin carter reyslərinə aviabilet almaq üçün konsulluq orqanlarına təqdim ediləcək xidmətin göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq bağlanılır(Cədvəl 2.4).


Cədvəl 2.4

Vasitəçilik müqaviləsinin bağlanması dairəsində turist xidmətinin göstərilməsi prosesində iştirak edən subyektlərin rolu(Mənbə: B.Ə. Bilalov, Ç.G.Gülalıyev- “Turizmin Əsasları”)

Vasitəçilik müqviləsinin növləri	Fəaliyyətin həyata keçirilməsi zamanı müqavilə subyektinin rolu
	Turoperator müqaviləsi	Turagent müqaviləsi
Agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə	Prinsipial	Agent (müvəkkil)
Komissiya yönümlü müqavilə	Kommuntent	Komissioner
Tapşırıq yönümlü müqavilə	Vəkalət verən	Vəkil edilmiş

Turist xidmətinin, kommissiya yönümlü müqavilə üzrə satılması hallarında satılması göndərişlərə (o cümlədən ƏDV) görə alıcıdan komisyonerə daxil olmuş məbləğ uçotda aşağıda qeyd edildiyi kimi əks olunur:

Db- 223 "Bankdakı hesablaşma hesabları"

Kt - 171/211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı

Bundan sonra razılaşma məbləğindən (komitet müqaviləsi üzrə) müəyyən edilmiş faiz dairəsində kommisyon mükafatlandırması hesablanır. Hesablanmış məbləğə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:

Dt - 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı

Kt - 601 "Satış" hesabının "Komissiya üzrə satış" subhesabı.

Bunun ardınca komisyon mükafatlandırması məbləğindən ƏDV hesablanır.Komissiya yönümlü müqavilə üzrə vasitəçilik xidməti göstərilməsi ilə bağlı olan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında (ayrıca "Komisyon ticarəti üzrə xərclər" maddəsində) uçota alınır və hesabat dövrünün axırında 601 "Satış" hesabın "Komisyon yönümlü satış" hesabının debetinə silinir.

Turist təşkilatlarında komisyon mükafatlandırılmasından əlavə vergisi (ƏDV) ödənildiyindən, satış xərclərinə aid edilən məsrəflərin ayrı uçotunu (bu xərclərə aid edilən müvafiq ƏDV-ni ayrmaqla) aparmaq həmin fəaliyyət növu üzrə ƏDV-ni məqbul etməyə əsaslandınımiş imkan yaradan tapşırıq müqaviləsi, çarter reysi və s.-ni yerinə yetirən təşkilatlar üzrə xidmət göstərən malsatanlarla, eləcə də viza (icazənamə) açmaq üçün turist sənədlərinin xarici dövlətin konsul orqanlarının viza (icarəvermə) mərkəzi ilə razılaşmanın bağlanması zamanı tərtib edilir.
Cədvəl 2.5 Vəkillik edən (Kommersiya yönümlü müqavilə iştrakçısı) kimi çıxış edən turoperator təşkilatlarında vasitəçilik müqaviləsi üzrə baş verən əməliyyatların mühasibat uçotu hesabında əks olunmasına dair yazılışlar:( Mənbə: B.Ə. Bilalov, Ç.G.Gülalıyev - “Turizmin Əsasları ”)

Əməliyyatın məzmunu	Yazılışın aparılmasında istifadə edilən sənəd	Hesabın debeti	Hesabın krediti
Kommitentə göstərilən xidmət üçün ödəniləsi pul vəsaitinin vasitəçiyə köçürülməsi	Ödəmə tapşırığı, bankın çıxarışı	177, 217 hesabın “Vasitəçilərlə hesablaşmalar” subhesabı	223, 223\1
Vasitəçilərə mükafatın hesablanması	Vasitəçinin hesabatı	701\6	431, 531
Alınmış xidmətin dəyərinə vasitəçinin mükafat məbləğinin daxil edilməsi	Malsatanın yüklənməyə dair müqaviləsi	201,205	431, 531
Qarşılıqlı tələbatın vasitəçilərlə qarşılıqlı məqbul edilməsi	Mühasibat arayışı	431, 531	177, 217№ hesabın “ Vasitəçilərlə hesablaşmalar”subhesabı

Fərz edək ki, turoperator (vəkil edən) tapşırıq müqaviləsinə müvafiq olaraq konkret şəxsin təqdim etdiyi sənədə əsasən xarici dövlətin konsul orqanında viza (icazə) açılmasını rəsmiyyətə salmaq və təyin olunmuş qaydaya müvafiq olaraq xarici dövlətin konsul haqqının ödənilməsini, həmin məqsəd üçün nəzərdə tutulan inanılmış mərkəzə tapşırır. İnanılmış mükafat bir adam üçün hər paketə (zərfə) 900 manat; o cümlədən 18 % ƏDV təşkil edir. Təyin edilmiş mükafatlandırmanın həcmi, konsulluq haqqının ödənilməsinə çəkilən xərclər çıxılmaqla vəkalət verənin (turoperatorun) tapşırığının icrası sözügedən məqsədə mükafatlandırma xərclərinin kompensasiyasına daxil edilir[47səh326].

İnanılmış mükafatlandırılma və konsulluq haqqının ödənilməsinə verilən vəsaitlər ауrı ödəmə tələbnaməsi ilə köçürülür.

Cədvəl 2.6.

Əməliyyatların mühasibat uçotunun hesablarında yazılışları(Mənbə: Səbzəliyev Sifariz -“Xidmət sahələrində mühasibat (Maliyyə) uçotu”)

Əməliyyatların məzmunu	Hesabın debeti	Hesabın krediti	Məbləğ 1000 man
Tapşırığı icra etmək üçün-konsulluq haqqı vasitəçiyə köçürülmüşdür.	217,435,538 № “ Vasitəçilərlə hesablaşmalar” subhesabları	223	1200
Vasitəçiyə mükafatlandırma köçürülmüşdür	217,435,538 № hesabların “ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar” subhesabları	223	900
Malsatandan alınmış xidməti- sənədlər baxılmaq üçün konsulluq orqanına verilmişdir	201 № hesabın “ Material dəyərlərinin tədarükü və əldə edilməsi” subhesabları	431, 531	1200
Vasitəçiyə mükafat hesablanmışdır	201 № hesabın “ Material dəyərlərinin tədarükü və əldə edilməsi” subhesabı	217, 435, 538 № hesabların “ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşlar” subhesabları	762
Vasitəçiyə hesablanmış mükafatdan ƏDV	521,2	417, 435,538 № hesabların “ Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşlar” subhesabları	137
Xidmətin müəyyən edilmiş həqiqi maya dəyəri	205	201 № hesabın “ Material dəyərlərinin tədarükü və əldə edilməsi ” subhesabları	1962
Xidmətin maya dəyərindən ƏDV	521,2	521,2	137

Turoperatorun, agent (müvəkkil-inanılmış komisyoner), kimi çıxışetməsini təsdiq edən müqaviləyə, əsasən gedilən ölkədə yaşamaq, ekskursiya xidməti göstərmək, sığorta, çarter reyslərə aviabiletlərin və digər əlavə xidmətlərin satışını da daxil etmək olar. Sözügedən və analoji olan əməliyyatların mühasibat uçotu sistemində əks etdirilməsi cədvəl 2.7-də verilmişdir[23]..

Turoperatorların, xidmət göstərdiyi prosesdə aviaşirkətlərə aktiv təsir edir. Bununla əlaqəli olaraq hava daşımaları üzrə göstərilən xidmətə görə hesablaşmaların uçotunun təşkili xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Cədvəl 2.7.

Turoperatorun (agentin, komisyonerin, inanılmış tərəfin) vasitəçi kimi çıxış etməsi hallarında baş vermiş əməliyyatların mühasibat uçotu hesablarında aparılan yazılışları.

Əməliyyatın məzmunu	Yazılışın aparılmasında istifadə edilən sənəd	Hesabın debeti	Hesabın krediti
Komisyon mallarına görə mal alanlardan pul vəsaitinin daxil olması	Bank çıxarışı	221, 223, 223\1	177, 217№ hesabların “ Komisyon mallarına görə alıcılarla hesablaşmalar” subhesabı
Komisyon mallarına görə alıcılardan daxil olmuş pul vəsaitinin komitentə köçürüləsi	Vasitəçinin hesabatı	435, 538 hesabların “ Komitentlərlə hesablaşmalar” subhesabı	223, 223\1
Verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinə görə mükafatın hesablanması	Mühasibat arayışı	170,211	601
Vasitəçinin mükafat məbləğindən hesablanmış ƏDV	Mühasibat arayışı , vasitəçinin hesabatı	435, 538 № hesabların “Komitentlərlə hesablaşmalar” subhesabları	241
Mükafat məbləği çıxılmaqla alıcıdan alınmış komitentə köçürülmüş pul vəsaiti	Ödəmə tapşırığı , bankın çıxarışı, vasitəçinin hesabatı	435, 538 № hesabların “Komitentlərlə hesablaşmalar” subhesabı	171, 211
Satılmaq üçün komtentlərdən qəbul edilmiş mallar	Müqavilə komitentlərdən yükləmə sənədi	“Komisiyaya qəbul edilmiş mallar” balansarxası hesab

Mənbə: Səbzəliyev Sifariz -“Xidmət sahələrində mühasibat (Maliyyə) uçotu”

Hesablar planının tətbiqinə dair təlimatı əldə rəhbər tutaraq avia hesab blanklarını agent (müvəkkil) müqaviləsi dairəsində "Ciddi hesabat blankları balansarxası hesabında, aviabiletlərin satışını isə hesablaşmaları uçotaalan 171, 211 “Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borclar: 177,217,435, 538 №-li hesablan tətbiq etməklə uçota almaq olar.

Kalkulyasiyanın ilkin mənası – məsrəflər kompleksi – kalkulyasiyalaşdırma – onların hesablanması prosesidir. Müasir təcrübədə kalkulyasiyalaşdırma özündə müəyyən hesablamalar sistemini əks etdirir ki, burda kı başlıca məqsəd məhsul vahidi-nin maya dəyərini təyin etməkdən ibarətdir. Kalkulyasiya vahi-di dedikdə hazır məhsulun ayrı-ayrı növləri, onun tərkib hissə-ləri, satın alınan müxtəlif növ maddi qiymətlilər, yerinə yetiril-miş işlər və xidmətlər başa düşülür. Kalkulyasiya məlumatlarından maya dəyəri planının yerinə yetirilməsinin qiymətləndi-rilməsində, innovasiyanın iqtisadi səmərəliliyinin hesablanmasında, bitməmiş istehsala məsrəflərin məbləğinin müəyyən edilməsində, çıxdaşdan itkilərin hesablanmasında və istehsal və satış proseslərinin üzərində nəzarət edilməsində istifadə edilir.

Məhsul, iş və xidmətlərin kalkulyasiyasının müəssisənin bütövlükdə səmərəli idarə olunmasında, ödəmə qabiliyyətinin yüksəldilməsində də böyük rolu vardır. Belə ki, idarəetmə uçotu mövqeyindən yanaşdıqda kalkulyasiya anlayışına – bu və ya digər hesabat dövründə istehsalın səmərəli idarə olunması, plan göstəricilərinin, layihə təkliflərinin, qiymətlərin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması məqsədi ilə müəssisənin və onun ay-rı-ayrı bölmələrinin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin hesab-lanması kimi nəzərdə tutmaq (baxmaq) olar. Geniş mənada kal-kulyasiyalaşdırma prosesi məsrəflərin kalkulyasiya obyektləri-nin məcmusu ilə tutuşdurularaq ölçülməsi deməkdir. Kalkulya-siya obyektlərinin məcmusu dedikdə məhsul və onun tərkib hissələri ilə yanaşı tədarük edilən xammal, materiallar, yana caq, yarımfabrikatlar, təsərrüfat əşyaları və inventarlar, iş vax-tının miqdarı (adam – saat, maşın saat) və s. başa düşülür. Məs-rəflərin kalkulyasiya obyektlərinin qruplaşdırılmasının xüsusiy-yəti onların istehsalın xarakterindən və məhsulun növlərindən asılı olmasıdır [49. səh, 93]..

Kalkulyasiya hər şeydən əvvəl məmulatın, xidmət, iş növlərinin və yaxud tədbirlərin maya dəyərini hesablamaq üçün tərtib edilir. Lakin kalkulyasiya obyektlərinin tətbiq sahə-si əhəmiyyətli dərəcədə genişdir, belə ki, o eyni zamanda texni-ki tərəqqi tədbirlərini (istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması, avadanlığın yenidən qurulması və yeni-ləşdirilməsi və s.), investisiya layihələri, sosial-mədəni tədbir-ləri də özündə əks etdirməlidir. Ümumi qaydada kalkulyasiya aşağıdakı kimi fərqləndirilir:

1. Məhsulun (məmulat, faydalı qazıntılar), maya dəyəri-nin kalkulyasiyası;

2. Tədbirlərin (proseslərin, işlərin) kalkulyasiyası;

3. Qiymətin kalkulyasiyası.

Maya dəyərinin və qiymətin kalkulyasiyası məhsul vahi-di üzrə hesablanır.Qiymətin kalkulyasiyasına (kalkulyasiya obyektinə) mənfəət kəmiyyətinin hesablanması daxil edilir.İs-tənilən kalkulyasiyanı hesablamağa başlamazdan əvvəl kalkul-yasiya obyektini və həmin obyektə müstəqim məsrəflərin aid edilməsi və bir neçə kalkulyasiya obyektləri üçün sərf edilmiş ümumi xərclərin bölüşdürülməsi qaydalarını dəqiq təyin etmək lazımdır.

Məhsul və xidmətlərin maya dəyərlərinin kalkulyasiyası kallkulyasiya hesablamaları sistemində aparıcı rol oynayır.Məsrəf-lərin bu qruplaşdırılmasının fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, əksər hallarda bu müxtəlif hazırlıq dərəcəsində olan müxtəlif növ məhsullarla bağlıdır.Birinci şərt cari hesabat dövrünün bütün xərclərinin müəyyən məmulatlara və xidmətlərə və yaxud onların tərkib hissələrinə aid edilməsini tələb edir.