İnsan gerçEĞİ ve islami hayat

CÂHİLİYYE

Câhiliyye, lugatta ‘bilgisizlik’ mânâsına gelir, ilmin zıddıdır.

Bilgisizlik anlamına gelen cehl kökünden câhiliyye “câhillik devri” demektir.

İslâm, aydınlık ve bilgi devri olduğu için; Arabistan’da İslâmiyet’in yayılmasından önceki devre, daha dar bir mânâ ile Hz. İsa’dan sonra Peygamberimiz (s.a.s.)’in gelmesine kadar geçen zamana ‘câhiliyye’ devri adı verilir. Câhiliyye; Allah’ı gereği gibi tanımama, O’na kulluk etmekten uzaklaşma, O’nun hüküm ve emirlerine boyun eğmeme, hevâ ve hevese uyma olarak ifade edilir.¹⁰⁷⁵ Bu konuyla alâkalı olarak Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Onlar yine de câhiliyye devrinin (o kokuşmuş) hükmünü mü arıyorlar? Oysa yakînen bilen insanlar için, Allah’tan daha güzel (iyi) hüküm sahibi kim vardır.” ¹⁰⁷⁶

İslâm’ın hâkim olmadığı ortamlar câhiliyye çağlarıdır. Çünkü İlâhî bilginin kaynağından yoksun olan ortamlardır. İslâm’ın gelişinden önceki dönemde yaşayan müşrikler Allah’a isyan etmiş, O’nun hükümlerine sırt çevirmiş bir toplum olarak son derece ilkel ve câhil hayat sürüyorlardı. ¹⁰⁷⁷

Câhiliyye, ‘bilgisiz olma’yla eş anlamlı görünmüş olsa da, temelde câhiliyye bir düşünme biçimi, bir sistem, bir yaşantı şeklidir.

Ragıp el-İsfehani, câhiliyye kavramının türediği ce-hi-le fiilinin masdarı cehl’in üç vecih üzere olduğunu belirtiyor:

1. Nefsin ilimden boş olması,

2. Gerçeğin dışında bir şeye inanmak,

3. İtikat doğru veya yanlış olsun, gerekenin dışında eylemde bulunmak. ¹⁰⁷⁸ Değer yargılarını, ahlâk kurallarını, inanç, düşünme ve davranış biçimlerini bünyesinde toplayan ve kendine bağlı insanların yaşayışlarına yön veren iki sistemden biri İslâm; diğeri hangi ad altında olursa olsun câhiliyyedir. Şirk bu sisteme daha çok inanç ve itikat yönüyle ad olurken, câhiliyye de kabul edilen değer yargıları ve davranış biçimleri, yani sosyolojik yönüyle ad olur. Câhiliyye hiç bir zaman belli bir döneme ait bir olgu değil, insan hayatında sürekli var olan dinamik ve yaşayan bir olgudur. ¹⁰⁷⁹

İslâm kültüründe ‘câhiliyye’, kendinden önceki dönemin inanç, tutum, ve davranışlarını niteleyen aydınlatıcı önemli bir kavramdır. Bu niteleme, olmuş-bitmiş bir dönemin adı olmaktan ziyade; İslâm dışı inanış ve davranışların genel adıdır. Câhilî davranışlar her devirde ve her yerde görülebilir. Câhil kimselerin özelliklerine bakarak, câhiliyyenin her zaman ve her yerde olabileceğini daha rahat anlarız. ¹⁰⁸⁰

Câhiliyye, Hz.Muhammed (s.a.s.)’den önceki dönemdir. Bununla birlikte İslâmî dönemde de aynı zihniyete sahip olanlara bu sıfat verilir. Nitekim Rasulullah (s.a.s.), bir tartışma sırasında Bilal-ı Habeşi’ye “kara kadının oğlu” diye hakaret eden Ebu Zer el Gıfari’ye, “Onu annesinin renginden dolayı mı ayıplıyorsun? Demek ki sen, kendisinde hâlâ câhiliyye ahlâkı kalmış bir kimsesin!” demiştir. ¹⁰⁸¹ Buna göre câhiliyye, bir çağın adı olması yanında, belli bir ahlâk ve zihniyet tarzının ifadesi olup her çağda varlığını hissettirebilir. ¹⁰⁸²

Câhiliyye Araplarının yaşadığı hayattan ve içinde yaşadıkları ortamdan bazı örnekler verelim:

Câhiliyye Arapları, Allah’ın varlığını kabul etmekle beraber putlara taparlardı. ¹⁰⁸³ İslâm dininin doğuşu esnasında ahlâk o kadar bozulmuştu ki, orada içki, kumar günlük işler arasında sayılırdı. Bundan dolayı, sık sık kavgalar meydana gelirdi. Ayrıca aile mefhumu da gittikçe bozulmuştu. Bir şahıs birkaç kadın aldığı gibi, bir kadın da birkaç koca alabilirdi. Bu kocalardan herhangi birinden olan bir çocuk, kadının istediği erkeğin çocuğu olarak kabul edilirdi. Çocuk da büyüyünce cemiyet içerisinde bir problem olurdu. Kötü kadınlar evlerinin damlarına bayrak dikerek, sayısız erkekle fuhuş yaparlardı. Ayrıca kız çocuk doğurmak; yüz karası sayılır, kız çocukları bazen diri diri toprağa gömülür ve ellerinden tutulup su kuyularına atılırdı. Onların bu şekilde ölmesine seyirci kalırlardı. ¹⁰⁸⁴ Kız çocuklarına karşı duyulan nefret, onları diri diri toprağa gömdürecek kadar ileri gitmişti. İslâmiyet gelince, diri diri toprağa gömülmeyi bekleyen üç yüz kız çocuğu bu vahşi akıbetten kurtuldu. ¹⁰⁸⁵

Câhiliyye Arapları temiz ile pis, helâl ile haram, câiz ile câiz olmayan arasındaki farkı bilmezlerdi. Pislik içerisinde yaşarlardı, hareketleri vahşiydi. Zinâ, kumar, içki, soygun, haksızlık, ahlâksızlık, zulüm, cinayet Arapların günlük yaşantısının ayrılmaz parçaları haline gelmişti. Çıplaklık ayıp değildi. Ulu orta çıplak dolaşmak bir âdetti. Kadınları bile çıplak vaziyette Kâbe’yi tavaf ederlerdi. Kızlarını doğar doğmaz canlı canlı gömerlerdi. Araplarda, babalarının ölümünden sonra üvey anneleriyle evlenmek bir gelenek idi. Yemek yemek, konuşmak ve giyinmek konusunda da en basit kurallara dahi riâyet etmezlerdi.¹⁰⁸⁶ Böyle câhilce, düzensiz, huzurun ve mutluluğun olmadığı bir yaşantıları vardı. Bu kötü yaşantının ortadan kalkması, hak, adalet, ahlâk insanlar içerisinde, huzur, güven ve doğru bir yaşam tarzı insanların dünya ve âhirette saâdet ve mutluluğu için Allah Teâlâ hak din olan İslâm’ı Hz. Muhammed (s.a.s.) ile göndermiştir. Peygamberimiz (s.a.s.) de bu bâtıl, kötü düşünce ve yaşam biçiminin son bulması için insanları hak din İslâm’a dâvet etmiş, fakat bu dâvete en yakın akrabaları bile, meselâ, dört amcasından hiç biri onun peşinden gelmeye yatkın görünmemişti. Ebû Tâlip, oğulları Cafer ve Ali’nin İslâm’a girmesine karşı çıkmamıştı, fakat kendisi atalarının dinini terk etmeye hazır olmadığını söylüyordu. Abbas İslâm’a girme konusunda kaçınıyordu. Hamza ise anlamaz görünüyordu. Fakat Ebû Leheb açıkça yeğeninin bir sapık olduğunu söyleyerek karşı çıkıyordu.¹⁰⁸⁷ Müslümanların sayıları arttıkça bundan rahatsız olanlar, buna mâni olmak için, Hz. Muhammed (s.a.s.)’i korur pozisyonda bulunan amcası Ebû Talip’e bir heyet gönderdi. Heyette, Rabia’nın iki oğlu Utbe ve Şeybe, Ebû Süfyan, Ebu’l Bahteri, Ebû Cehil ve El-Velid İbnu’l Muğire gibi azılı İslâm düşmanları vardı. Heyet şöyle konuştu: “Ey Ebû Tâlip, senin yeğenin (yani Peygamberimiz) ilahlarımıza, putlarımıza karşı çıkıyor, dinimizi ayıplıyor, atalarımızı eleştiriyor, babalarımızın sapıklıkta olduğunu söylüyor. Ya onu bu işten vazgeçtirirsin, veya bizle onu baş başa bırakırsın. Çünkü sen de bizim gibi ona inanmıyorsun!” Ebû Tâlip onları tatlı bir dille geri çevirdi.¹⁰⁸⁸ Hz. Muhammed (s.a.s.) ve ona inananlar bu yoldan vazgeçmediklerinden dolayı müşrikler baskı ve zulüm yaparak vazgeçirmeye çalışmışlardı. Fakat Peygamberimiz (s.a.s.) bu dâvâdan vazgeçmemiş yılmamış, mücadele etmiş, neticede İslâm’a aykırı olan câhiliyye yaşantısını ortadan kaldırmıştır.

Rasûlullah (s.a.s.) Mekke’yi fethettiğinde Kâbe’ye yöneldi, o zaman Kâbe çevresinde 360 kadar put sıralanmıştı. O, elindeki asasıyla birine önden, birine arkasından dokundukça patır patır putlar yüz üstü, arka üstü düşüyorlardı. O da “Hak geldi bâtıl zail oldu ” ¹⁰⁸⁹ buyuruyordu. ¹⁰⁹⁰

Bu şekilde Rasûlullah (s.a.s.) teker teker bütün put heykellerini ve büstlerini parçalayarak Mekke’yi kurtardı bu sömürü âletlerinden... Artık hiç kimse, Hubelizm, Menatizm, Uzzaizm yapamayacak, onların ilkeleriyle toplumu sömüremeyecekti. ¹⁰⁹¹ Çünkü “Hak geldi, bâtıl zâil oldu.”

Câhiliyye hayatı, tarihin muayyen bir çağında yaşanmış veya İslâm dininin zuhuru esnasında, Çin’de, Roma’da, Bizans’da, İran’da ve Arabistan yarım adasında geçmiş olan bir hayat değildir. İslâm dinine uygun olmayan, mâzîde yaşanmış her hayat câhiliyye hayatı olduğu gibi, aynı ölçüler içerisinde şimdiki halde ve gelecekte yaşanacak her hayat tarzı da câhiliyye hayatı olacaktır. Çünkü İslâm dinî; ilmî ve teknik gelişmeyi emretmiş olmakla beraber, câhiliyye hayatını ilimsizliğin, teknik geriliğin hâkim olduğu hayat olarak vasıflandırmamıştır.¹⁰⁹²

Arapça, câhiliyye kelimesi İslâm’ın zıddıdır. İslâm’ın yolu bütünüyle her gerçekliğin bilgisine sahip olan Allah’ın gönderdiği ilme dayanırken; İslâm’ın yolundan ayrılan ve ona karşı olan her yol câhiliyye’nin yoludur. Arabistandaki İslâm öncesi döneme, halkın yaşama yollarını sadece zan ve hevâya dayanarak kendilerinin icat etmiş olması anlamında câhiliyye dönemi denir. Bu yüzden ne zaman bu yollardan biri benimsense, bu zaman ‘câhiliyye’ zamanı olacaktır.¹⁰⁹³

Câhiliyye toplumunun temel mantığı şudur: Kişilerin hayatlarını kendi belirledikleri doğrulara ve yanlışlara göre sürdürmeleri ve hayatlarının en önemli konusu hakkında duyarsız bir tavır sergilemeleri. Ancak bu seçimleri, onlara âhiretlerini kaybettirdiği gibi, onları dünyada da güzel bir hayat sürmekten mahrum bırakır. Çünkü câhiliyye toplumlarında yaşanan ahlâk sistemi, oldukça ilkel bir mantığa dayalıdır. Temeldeki amaç herkes için aşağı yukarı aynıdır. Ortalama 60-70 seneyi aşmayan sınırlı dünya hayatını kendince olabilecek en iyi şartlar içerisinde yaşamak... Hiç şüphesiz bu son derece küçük bir iddiadır ve insanı ister istemez küçük düşürmeye, küçük hesaplar yapmaya, basit ve ilkel tavırlar sergilemeye iter. Çünkü bu idealin içersinde nasıl ve neden yaratıldığını düşünmek, hayatın ardındaki gerçeği öğrenmek, ölümden sonrasını hesaplamak ve sonsuz âhiret hayatı için hazırlık yapmak gibi önemli konular yer almaz. Câhiliyye insanına göre dünya hayatı kendi aralarındaki bir yarış ve çekişmeden ibarettir.

Başarılı ve güçlü olmak için, kişinin her zaman öncelikli olarak kendisini düşünmesi ve bencilce hareket etmesi temel prensiptir. Kişi ne kadar zengin olursa, paraya ve mala o kadar daha bağlanır ve daha da fazlasını ister. Ne kadar itibar kazanırsa, o kadar daha ön plana çıkmaya çalışır. Bu yarışa kendini o denli kaptırır ki, içine düştüğü cehâletin farkına varmayacak hale gelir. Bu hayat şeklinin ne denli ilkel ve çarpık olduğu ise ancak Kur’an’da belirtilen yaşam biçimi, düşünce ve ahlâk yapısı ile kıyas yapıldığında ortaya çıkar. Câhiliyye toplumlarının dini yaşamamalarından dolayı ne denli ilkel bir mantık içerisine düştüklerini göstermektedir. Ayrıca bu mantığın getirdiği ahlâk modelini her yönüyle ortaya koymanın ve bu yapıdan kurtulmanın tek çözümünün de ancak Allah’ın insanlar için seçip beğendiği yaşam şekline uymakla mümkündür.¹⁰⁹⁴

Allah’ın dinine tâbi olmak İslâm’ın kendisidir. Hevâ ve heveslere tâbi olmak ise, her zaman ve her yerde câhiliyyettir.

Bütün câhiliyyelerde ortak olan diğer bir özellik de, insanların Allah’ın dininden uzaklaşarak onun dinine sırt çevirmelerine bütün güçleriyle çalışan tâğutların toplum içinde söz sahibi olmalarıdır. Bu tâğutlar, insanları Allah’ın hükümlerine bağlı olmaktan alıkoyup kendi hevâ ve heveslerine uyarak çıkardıkları hükümlere tâbi olmaya zorlarlar.¹⁰⁹⁵

“Câhiliyyenin her bir çeşidi ayağımın altındadır.” ¹⁰⁹⁶ buyuran Peygamberimiz bizleri şöyle uyarıyor: “İnsanların içinde Allah’a en sevimsiz olan kişi, İslâm bilindikten sonra da câhiliyyenin (inanç, ahlâk ve âdetlerini) arzulayan ve benimseyen kişidir.” ¹⁰⁹⁷

Peygamberimiz (s.a.s.):

“Câhiliyyenin her çeşidi ayağımın altındadır” buyurmuşlardır. Fakat günümüzde câhiliyye yaşantısı ayakların altında değil; nice insan, hatta ‘müslümanım’ diyenler, başlarının üzerlerine çıkarmışlardır.

İnsanlar, İslâm öncesi câhiliyye düzeninde Allah’tan başka ilâhlar ediniyorlardı ve haksızlık, ahlâksızlık, hırsızlık, içki kumar, zinâ ve her türlü kötülük yapıyorlardı. Günümüzde de bunlar olmaktadır. Önceki câhiliyye döneminde kız çocuklarını dünya hayatından mahrum etmek için ufak yaşta diri diri toprağa gömüyorlardı. Günümüzdeki câhiliyye uygulamaları ise, bazı insanların, sadece kız değil, erkeklerin de İslâmî değerlerden uzak yetişmesine sebep olarak, İslâm’a aykırı yaşamlarından dolayı 70-80 senelik dünya yaşamını değil, fakat âhirette ebedî, huzurlu, mutlu bir cennet yaşamından mahrum kalmalarına da sebep olmuş, katkıda bulunmuş olmaktadırlar.

İslâmın reddettiği, İslam’a aykırı câhiliyye yaşamı, insanlara maddî-mânevî her yönden zarar vermektedir.

“Kim Allah’a ve peygamberine itaat ederse Allah onu, zemininden ırmaklar akan cennetlere koyacaktır; orada devamlı kalıcıdırlar; işte büyük kurtuluş (mutluluk) budur. Kim Allah’a ve peygamberine isyan eder ve (koymuş olduğu) sınırlarını aşarsa Allah onu, devamlı kalacağı bir ateşe (cehenneme) sokar.” ¹⁰⁹⁸

Mü’minlere de düşen görev, Allah’ın emrettiğini yapıp yasaklarından sakınmak; Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)’in izinden gitmektir. ¹⁰⁹⁹