İrade hüRRİyeti ve imam maturiDİ 4

III

MATÜRÎDÎ'DE KAZA-KADER VE BUNA MÜLHAK DİGER KONULAR

A. Mâtürîdî'ye Göre Kaza:

İmâm el-Mâtürîdî'ye göre kaza ve kader meseleleri, irâ­de meselesiyle birlikte, fiillerin yaratılması «halku'l-ef'âl meselesine taallûk eden konulardır. Bu konuda yapılan açık­lamalar aynen burada da geçerlidir.¹⁰⁶⁶

Biz, Mâtürîdî'nin kaza ve kadere münhasır açıklamala­rım kendimize göre yaptığımız bir sıralama içinde vermek istiyoruz. ¹⁰⁶⁷

1. «Kaza» nın Umûmi Olarak Mânâsı:

Mâtürîdî'ye göre insanların fiillerinin Allah tarafından, yaratılmakta olduğunun isbatı yapılmış bulunduğundan «ka-zâ»nm da isbatı kendiliğinden ortaya çıkmıştır. ¹⁰⁶⁸ Çünki ıs­tılahta umûmi manasıyla «kaza», «fiillerin zamanında ya­ratılması» demektir. Fiillerin vakti gelince, taşıdıkları hü­sün ve kubuh vasıflarıyla Allah- tarafından yaratılmış ol­ması «kaza» kelimesinin ifade ettiği umûmi manadır. ¹⁰⁶⁹ «Eş­yanın ve fiillerin yaratılması ve her şeyi lâyık olduğu yere: koymak» diye de ifade edilebilir.¹⁰⁷⁰

Bu kelime Kur'ân-ı Kerim'de muhtelif manalarda kullanılmıştır. ¹⁰⁷¹

2. Kur'ân-ı Kerîm'de Geçen Mânâları:

İmâm el-Mâtüridî, Kur'ân-ı Kerîm'de geçen «Kadâ» ke­limelerini kullanıldığı yerlere göre muhtelif manalara almaktadır. Bunları sırasıyla arzedelim :

a) «Kaza» bazan yaratma manasıyla ilgili olarak «hü­küm verme», «kesinlikle karar verme», «hikmetle yaratma» manalarına gelir. «Hikmet» ise «herşeyi lâyık olduğu yere; koymak» demektir. Şu âyetler bu mana için delildir:

«Bunun üzerine Allah iki gün içinde yedi gök yarattı.: (kaza etti). Ve her göğün işini kendisine bildirdi. Yakın gö­ğü ışıklarla donattık ve bozulmaktan koruduk. İşte bu, bi­len, güçlü olan Allah'ın kanunudur».¹⁰⁷²

Bu âyette geçen «kadâhünhe» kelimesi Cenâb-ı Hakkın onları ilim ve hikmetle yaratmasını ifade etmektedir. Ya­ratma hali müstesna, kazanın bu maddede zikredilen diğer manalarında kulların fiilleri de aynı kelime ile ifade edilir­ler. Nitekim:

«îman eden sihirbazlar (fir'avna hitaben) seni, gelen apaçık mucizelere ve bizi yaratana üstün tutmayacağız. Nehüküm (kaza) vereceksen ver. Sen ancak bu dünya hayatı­na hükmedebilirsin, dediler»¹⁰⁷³ mealindeki âyet-i kerîmede de «kaza et» emri «hikmet ile hüküm ver» manasına gelmek­tedir. Hakimin hakkını veren ve böyle hükmeden, bilgili, âlim kişilere de bu yüzden «kâdî» denmektedir. Keza:

«Allah dilediğini böylece yaratır. Bir işin olmasını hük­mederse (kaza) ona «ol» der ve olur»¹⁰⁷⁴ âyetinde geçen «kadâ» da bu manadadır. ¹⁰⁷⁵

b) «Haber verme» (ihbar), «bildirme» (İ'lâm) mana­larına da gelir:

«Isrâiloğullanna Kitab'da «doğrusu yeryüzünde iki de­fa bozgunculuk yapacak ve kibirlendikçe kibirleneceksiniz» diye bildirdik (kaza ettik)». ¹⁰⁷⁶

c) Bazan «emir» manasına kullanılır:

«Rabbin, yalnız kendisine tapmanızı ve ana-babaya iyi­lik etmeyi buyurmuştur. (Kaza etmiştir)». ¹⁰⁷⁷

«Allah ve peygamberi bir şeyi emrettiği (kaza ettiği) zar man, inanan erkek ve kadına artık işlerinde başka yolu seç­mek yaraşmaz».¹⁰⁷⁸

Bu manadaki «kaza» ancak hayırlı işler, diğer bir vas­fıyla «hüsün» vasfını taşıyan işler konusunda Cenâb-ı Hak­ka izafe edilebilir. «Şer» için bu manada «kaza Allah'a nis-bet edilemez. ¹⁰⁷⁹dadır:

d) Bazan da «tamamlayıp bitirme» (ferağ) manasındadır.

«Mûsâ belirli süreyi doldurug (kaza edip) ailesiyle bir­likte yola çıkınca...» ¹⁰⁸⁰

Bu manadaki «kaza» kelimesinin Cenâb-ı Hakka ger­çek manasıyla nisbeti mümkün değildir. Allah için bu ma­nada ancak mecaz suretiyle kullanılabilir. Çünki Allah teâ-lânın bir işle iştigal etmesi ve belli bir süre sonra o" işi biti­rip sona erdirmesi gibi bir mefhum düşünülemez. Bu ancak Allah hakkında «yaratmanın gerçekleşmesi» manasma bir mecaz olabilir.¹⁰⁸¹

Buraya kadar arzettiğimiz manalar ile Eş'an'nin «kaza» kelimesine verdiği manalar arasında önemli bir fark görül­memektedir. Bu noktada Mu'te2ilenin de aynı şekilde dü­şündüğünü görmüş bulunuyoruz.

Esas görüş farfc'ftn «kader» mevzuunda ortaya çıkmaktadır. ¹⁰⁸²

B. Matürîdî'ye Göre Kader:

Mezhepler arasında «kaza» kelimesinin kullanıldığı ma­nalar konusunda pek önemli farklar, bulunmamakla birlik­te, âyetlerde geçen ifadelerin bu manalardan hangileriyle yoruma tâbi tutulacağında farklı telâkkiler bulunmaktadır. Bununla birlikte «kaza» kelimesinde «önceden takdim (pre-destination) manası düşünülmediğinde, bu farklar önemli görüş farkları olarak mütalaa edilmemelidir. Ancak «ön-ceden takdir» manası ortaya çıktığı zamandır ki mesele ehemmiyet kesbetmektedir. Bu husus ise daha ziyade «ka­der» kelimesiyle ilgili olan bir konudur. ¹⁰⁸³

1. Kader Kelimesinin Mânâları :

îmâm el-Mâtürîdî'ye göre « k a d e r » i iki kısımda mütâ­lâa etmek gereklidir:

a) «Bir şeyin mahiyeti» demektir, ki bu mahiyet, ha­yır, şer, hüsün-kubuh, hikmet-sefeh olabilir. İşte, Cenâb-ı Hakkın eşya ve fiillere bu mahiyeti kazandırmasına «kader» adı verilir. Kurıân-ı Kerîm'de bu manada şöyle buyurulmuştur:

«Şüphesiz biz her şeyi bir mahiyete (kader) göre yarat-mışıssdır».¹⁰⁸⁴

b) Meydana gelecek şeylerin zaman ve mekânını, hak veya batıl olduğunu, sevab veya ıkab mevzuu olduğunu be­yan etmektir.

Bu manadaki kadere Rasulûllah (s.a.) dan rivayet olu­nan hâdis-i şerifte, Cebrail (a.s.) in «îman nedir?» sorusu­na verdiği cevapta bulunan «...hayrı ile şerri ile kaderin Al­lah'tan geldiğine inanmandır...» ibaresini örnek olarak gös­termek mümkündür. ¹⁰⁸⁵

Kaderin, eşyanın mahiyet özelliklerine göre, takdiri ve yaratılmasının Allah'tan başkasına nisbet edilemiyeceği gi­bi ikinci kısımdaki manasıyla da kullara nisbet edilemiyece­ği muhakkaktır. Çünki her iki veçhiyle de kulların bu kade­re ne akılları ve bilgileri, ne de kudretleri yeterli değildir. Nitekim Kur'ân-ı Kerimde şöyle buyurulmuştur:

«Onlarla, kutlu kıldığımız şehirler arasında, karşıdan karşıya görünen kasabalar var etmiş, oraları gezilecek be­lirli konak yerleri yapmıştık. (Takdir etmiştik)» ¹⁰⁸⁶

«Karısı hariç hepsini kurtaracağız. Karısının geride ka­lanlardan olmasını takdir ettik».¹⁰⁸⁷

Bu âyetlerde geçen kader kelimeleri, görüldüğü gibi, hep Cenâb-ı Hakka nisbet edilmektedir. ¹⁰⁸⁸

«Kazaya rızâ» konusunda îmâm el-Mâtürîdî şöyle dü­şünmektedir:

Meselâ, küfrün kötü, çirkin, şer ve fesad olduğunu, tev-be etmedikçe (îman etmedikçe) kâfirin azaba müstahak ol­duğunu bilmek «kazaya nzâ»dır. Çünki Cenâb-ı Hak küfrü bu mahiyette takdir etmiştir. Kazaya rıza Allah'ın takdir ettiği bu mahiyetin kabulüdür. Bu tarzda bir rıza göstermeyen, yani bu mahiyeti kabul etmeyen, kâfirdir. Ama, küf­rün kendisi, kulun fiilidir. Ve bu, kulun fiilinin, Cenâb-ı Hakkın, kazasının kendisi, olması muhaldir. îşte, Allah'ın kaza ve kaderi demek, zikrettiğimiz gibi, fiilin gerçek vasfı demektir. ¹⁰⁸⁹

İmâm el-Mâtürîdî de tıpkı Eş'arî gibi «kaza» ile «kaza edilen şey» (makdî)i birbirinden ayırmaktadır; Ona göre, hayır-şer, hüsün-kubuh vasıfları, kaza ve takdir edilen şey­lerin taşıdığı vasıflardır. Onlara,bu vasıfları tevdi" etmek de­mek olan «kader» in ise, mücerred kader fiili olarak, bu va­sıflan taşıması düşünülemez. Bu yüzdendir ki Allah'ın kaza ve kaderine razı olan ve buna da dinen mecbur bulunan in­san, hüsün ve kubuh vasfı taşıyan bu fiillerin kendisine rıza göstermiş demek değildir. Aksi düşünce küfürdür. ¹⁰⁹⁰

îmâm el-Mâtürîdî burada Mu'tezile ile aynı kanaatte ol­dukları bir konuya işaret etmektedir. Cenâb-ı Hakka nisbet edilen şeylerin Cenâb-ı Hakkın şanına lâyık mahiyette ol­ması gerektiği muhakkaktır. Allah'a nisbet edilen şeylerde kabih ve şer vasıflarının bulunmaması gerekir. Bu konuyu birkaç yönden incelemek gerekir. Biri Cenâb-ı Hakka izafe edilen hayırlardır ki bunların «Allahtan» olduğunu söyle­mekte hiç mahzur yoktur. Bu noktada Mu'tezile ile berabe­riz. Küfür gibi kabih ve şer olan konuların ise Allah'a izafe­tini kabul etmeyen Mutezileye karşı biz bunları sadece iza­fet yönünden Allah'a nisbet ederiz ama teeddüben «küfür Allah'tandır» demeyiz. Bu yüzdendir ki Cenâb-ı Hak «Değiş­tirilmiş kitabın Allah'tan olduğunu söyleyenleri» ta'n etmiş­tir. ¹⁰⁹¹Allah teâla zâtını bu gibi kötü işlerden uzak tutmuş ve bu işi, «şeytanların bir ameli» olarak vasıflandırmış, «ken­diliklerinden, hasetleri sebebiyle» böyle yaptıklarım bildir­miştir.

Cenâb-ı Hakka ancak hamd ve şükrü gerektiren şeyle­ri izafe ederek söyleyebiliriz. Kur'ân-ı Kerîm'de:

«Sizi îmana eriştirmekle Allah sizi minnet altında bıra­kır».¹⁰⁹²

«Eğer Allah'ın size bol nimeti ve fazileti olmasaydı mu­hakkak zarara uğrayanlardan olurdunuz»¹⁰⁹³ âyetlerinde zik-redildiği gibi hasen olan «minnet», «fazilet» gibi şeyler nis-bet edilip açıkça söylenir. Bu noktada biz de Mu'tezile gibi düşünürüz. Ama onlar bu delillere bakıp küfür ve şerrin Al­lah'a nisbet edilemiyeceğini söylemişlerse de biz bunun kü­für ve şer olarak değil de mücerred «yaratma» olarak Al­lah'a nisbet edileceğini söyleriz. Bu vasıfları taşıyan fiille­rin kendisini (yani işlenmesini) kula nisbet ederiz. Teeddü-ben, şeytan Allahtandır, her çeşit pislik ve fesat Allahtan-dır, demeyiz¹⁰⁹⁴.

Tıpkı bunun gibi küfür ve ma'sıyetler misali kötü şey­lerin Allah'ın kazası, kaderi ve iradesi ile olduğunu söyle­mek de çirkindir. Çünki evvelâ Allah'a yapılan nisbette bir kubuh zikredilmiş olmaktadır. Saniyen, bu çeşit bir nisbette küçümseme ve kötüleme manası da vardır. Bu nisbet de yine teeddüben yapılmaz ve söylenmez. ¹⁰⁹⁵

Halk arasında Cenâb-ı Hakka «Ey kötülüklerin, pislik­lerin yaratıcısı» gibi bir hitap da kullanılmaz. Halbuki ger­çekte bunların hepsinin yaratıcısı Allah'tır. Ama bu hitap, edebe uygun değildir. Cenâb-ı Hakka ta'zim ifade eden, şü­kür ve hamd ifade eden hitaplarda bulunulur. ¹⁰⁹⁶

Buraya kadar verdiğimiz izahlardan sonra hatıra gelen bir başka soruya geçmek gereklidir. O da Allah teâlânın ezeldeki iîmi ile kaza ve kaderi karşısında, kulun fiilinin ne olduğudur. ¹⁰⁹⁷

2. Allah'ın İlmi, Kader ve Kulun Fiili:

Kulların fiillerinin yaratılması konusunda verilen bilgi­lerden de açıkça ortaya çıkmıştır ki kulun fiilinin meydana gelmesinde âmil, hem Cenâb-ı Hakkın irâdesi ve kudreti ile yaratması ve hem de kulun muhtelif şıklardan birini ihtiyârı, kasdı ve meylidir. Allah teâlâ kendi sonsuz kudretiyle ku­la kendi fiilini meydana getirmesi için gerekli kudreti ver­miştir. Ve o kulun hangi istikamette tercihini kullanacağını, ezelde, ilmi ile bilmektedir.¹⁰⁹⁸Bu ilmine uygun olarak kaza ve kaderini yürütmektedir.

Burada iradenin, zaman ve mekânın beyan edilmesi ma-nasmdaki kaderin, ve zamanı gelince yaratma manasındaki kazanın kulun sorumluluğunu ortadan kaldıran cebir ve ız-tırar sonucuna ulaşmaması için «vâki'» a tabi tutulması ve ilm-i ilâhînin de «ma'lûm» a bağlanması, bunların icrasının da kulun ihtiyarı ile gerçekleşmesi, ilk bakışta, sorumluluk açısından meseleyi çözen bir formül gibi görünmektedir.

Ayrıca yine cebirden kurtulmak için, Kur'ân-ı Kerîmde insanı cebir altında bırakan âyetleri Cenâb-ı Hakkın fiilleri ve sonsuz kudretini gösteren, insanın kudretinin sınırlarını belirten âyetler olarak ele alması, insana hürriyet ve irâde tanıyan âyetleri de kulun cüz'î irâdesini ve sınırlı kudreti­ni ifade eden âyetler olarak telâkki etmesi, tuttuğu orta yo­lun sonucudur ve naklî deliller açısından problemi çözmüş olmaktadır.

Kur'ân-ı Kerîmde zikri geçen «hafifletme», «Allah siz­den hafifletmek ister»¹⁰⁹⁹ «insanların tövbesini isteme», «Al­lah tövbenizi ister»¹¹⁰⁰ gibi ifadeleri ve ayrıca Allah'a yapılan «duâ» yi ve bu duâ neticesindeki «afv-ı ilâhî» yi, hep Ce­nâb-ı Hakkın ezeldeki ilmi ile izah eden Mâtürîdî, ezelde Ce-nâb-ı Hak, kulların böyle yapacağını bildiği için irâdesi ve emri böyle tecellî etmiştir, görüşündedir. ¹¹⁰¹

Ancak zaman bakımından ezelî olan ilmin yine zaman içinde hadis olan fiile nasıl taallûk edeceği, diğer bir ifâde ile kulun fiilinin ilâhî ilmin illeti, ilm-i ezelîyi de ma'lûl yanmanın nasıl İzah edilebileceği açık kalmaktadır. İm|im el-Mâtürîdî'de bu konuda sarih bir açıklama bulamamakta­yız. Bu noktanın tahliline geçmeden önce kaza-kader ile kulun hidayet ve dalâleti meselesi ve kulun sorumluluğu ko­nusunda İmamımızın ne düşündüğünü de görmemiz gerek­mektedir. ¹¹⁰²

3. Kader, Hidâyet - Dalâlet ve Sorumluluk :

İmâm el-Mâtürîdî'ye göre iki eşit hidâyet vardır:

a) Doğruyu bulmak, doğrunun içinde olmak manası­na hidâyettir ki bu sadece peygamberlere ve mü'minlere mahsustur:

«Ki hepsini dünyalara üstün kıldık, doğru yola eriştir­dik».¹¹⁰³

Ayetinde zikri geçen hidayet bu nevi hidayettir;

b) Doğruyu görüp bilmek manasına hidayettir ki bu manadaki hidayette müslüman olan ile müslüman olmayan müşterek durumdadır. ¹¹⁰⁴

Kur'ân-ı Kerîmde her iki manaya da şamil hidayet keli­mesinin geçtiği birçok âyet vardır.

Dalalet ise hidayet yolundan sapmış olmanın ismidir. «İdlâl», «saptırmak» demektir. ¹¹⁰⁵

«Ey kitab ehli! haksız olarak dininizde taşkınlık etme­yin. Daha önce sapıtan, çoğunu saptıran ve doğru yoldan ay­rılan bir milletin heveslerine uymayın, de!» ¹¹⁰⁶ âyet-i celile-sinde bu kelimenin her iki manası da açıkça görülmektedir.

İmâm el-Mâtürîdî'nin üzerinde ısrarla durduğu nokta hidayete ve dalâlete sevketmek fiili Cenâb-ı Hakka nisbet edildiği takdirde bunun kulların «ihtiyar» larına bağlı ola­rak tecellî ettiği ve bunun böyle tecellî edeceğinin ise ezel­de ilm-i ilâhî tarafından bilindiğidir¹¹⁰⁷

Bu arada «dua», «afv-ı ilâhî» ve «sorumluluk» mesele­sini de yine aynı açıdan ele almaktadır. îmânı el-Mâtürîdî şirkten başka bütün büyük-küçük günâhların Allah'ın irâ­desine bağlı olarak afvedüebileceğini¹¹⁰⁸ ve fakat bunun da «duâ» sonucu olması gerektiğini¹¹⁰⁹ ifade etmektedir. Bu ara­da insanın «hata» {yanılma-yanlışlıkla yapma) ve «unut ma» sebebiyle işlediği günâhlardan dolayı da Allah tarafın­dan cezalandırılmasının mümkün olduğunu, bunda bir hik­met bulunduğunu söylemektedir. Çünki gerek «duâ» da ol­sun ve gerekse «hatâ» ve «unutma» da olsun insanın irade ve ihtiyarına bağlı, olan yönler vardır. İnsan duâ ederken, yap­tığı günâhı kendi iradesiyle işlediğini kabullenmekte ve bir . daha yapmamaya kasdetmektedir. Ve insanın bu irâdesine bağlı olarak da Allah dilerse afvetmektedir. Unutma ve ya­nılma hallerinde de yine insan gerekli cehd ve gayreti gös­terseydi unutmayabüirdi ve yanılmayabilirdi. Bu hallerde insanın sorumluluğu bu yüzdendir. Elinde olmayan sebepler­den dolayı unutma ve yanılma haline ise Allah ceza verdiği takdirde bu ancak bir hikmet sonucudu. ¹¹¹⁰ Bu hikmet bel­ki de o kulu bir daha böyle bir duruma düşmemesi iğin bir uyarı olabilir.

Hidâyeti bazan «din göndermek» manasına alan Mâtürîdî¹¹¹¹ Mu'tezile ile aynı paralelde bulunmamak için yine de ilâhî irâde görüşüne uygun olarak Allah'ın meşîetine de bağlamaktadır. ¹¹¹² Nitekim «Bu, Allah'ın kullarından diledi­ğini eriştirdiği hidayetidir»¹¹¹³ âyeti ile ilgili yaptığı açıkla­mada bunu belirtmektedir. ¹¹¹⁴

Hidayet ve dalalet ile, hidayete eriştirmek ve saptırmak fiillerinin, mücerred fiil olarak, yaratılmasının Cenâb-ı Hak­ka ait olduğunu¹¹¹⁵ ve fakat bunların başkalarına nisbeti halinde, onların ancak hidayet ve dalâletin gerçekleşmesinde sebep olduklarını ifâde etmektedir.¹¹¹⁶

Kur'ân-ı Kerim'de ıdlâlin, bazen, kulda zaten mevcut halin tasviri olduğunu ifâde eden Mâtürîdî¹¹¹⁷ bunun da yine kulun kasdı ve ihtiyarı sonucu meydana gelmiş olduğunu ifade etmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'de «Allah'ın saptırdığı kimseye yol bulamayacaksın»¹¹¹⁸ mealindeki muhtelif âyetler­de bu durum açıkça görülmektedir.

Hidâyet ve dalaletin hiçbir şekilde kulu cebir altında bırakacak tarzda anlaşılmaması gerektiği görüşünde ısrar eden İmâm el-Mâtürîdî bu görüşü ile hürriyet ve irâde prob­lemini ele aldığı çerçeve içinde en. uygun yeri seçmiş bulunç maktadır. ¹¹¹⁹

4. Kader ve Ecel Meselesi:

İmâm el-Mâtürîdî kulun eceli meselesini de kaza-kade ile ve tabîî ki ezelî olan ilm-i ilâhî ile beraber mütâlâa et mektedir. Ona göre insanlar için ezelde Allah tarafında takdir edilmiş belli bir ömür vardır. Zaten «ecel» kelimes «sürenin sonu» özellikle «insan Ömrünün zaman bakımın dan sonu» demektir. ¹¹²⁰

İnsanların hayatları ezelde takdir edilm^ «son vakti»j (ecel) gelince her ne şekilde olursa olsu» sona erecektir Çünki Kur'ân-ı Kerîm'de:

«Nerede olursanız olun, sağlam kaleler içinde bulunsa­nız bile ölüm size yetişecektir»¹¹²¹ buyurulmaktadır. Bu âyet­ten açıkça anlaşılmaktadır ki Allah tarafından takdir ve tes-bit edilmiş olan ömür «ecel-i mektûbe», zamanı gelince ne suretle olursa olsun sona erecektir. Bu isterse kati, isterse, tabîî ölüm suretiyle olsun, böyle olacaktır. Yoksa bazı Mu'tezile ricalinin dediği gibi «kati» hadisesi «ecel-i mek­tûbe» yi keserek öne alacak değildir. ¹¹²²

İmâm el-Mâtürîdî, kati hadisesinde kişinin iki eceli ol­madığını, Cenâb-ı Hakkın ezeldeki ilminde o kişinin katlen mi yoksa tabîî ölümüyle mi öleceği bilindiği için ecelinin bu «ma'lûm» a göre tesbit edildiğini ifade etmektedir.¹¹²³

Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de «Hiçkimse Allah'ın izni ol­madan ölmez. O belli bir vakte bağlanmıştır. Kim dünya ni­metini isterse ona ondan veririz. Ve kim âhiret nimetini is­terse ona da ondan veririz. Şükredenlerin mükâfatını vere­ceğiz»¹¹²⁴ buyurulmuştur. Mutezilenin katilin kati fiilinden dolayı sorumlu tutulmasını, kati fiilinin tabîî eceli yerine ge­tirmek suretiyle bir vazife icrası şeklinde anlaşıldığında, izah edilemiyeceği ve dolayısıyla katilin sorumlu olamıyaca-ğı, oysa kâtüe verilen kesin cezalara bakıldığında bu sorum­luluğun maktulün normal ecelini keserek öne aldığı için doğ­duğu görüşünü kabul etmeyen İmâm el-Mâtürîdî iki çeşit eceli de kabul etmemektedir. «Kişi katledilecekse eceli şu va­kit, tabîî ölümle ölecekse eceli şu vakit» gibi ihtimalli bir ecel takdiri Cenâb-ı Hakka azc ve cehl nisbet etmek manasını ta­şıdığı için düşünülemez. Allah teâlâ kimin katlen, kimin de normal ölümle öleceğini bildiği için ecelini de öyle tesbit et­miştir. Katilin sorumluluğu ise, eceli kestiği için değil, ma'-sıyet olan kati fiilini işlediği içindir. ¹¹²⁵

İmâm el-Mâtürîdî bu arada sıla-i rahmin ömrü uzata­cağını ifade eden hadis-i şerife de temas etmektedir: «Kim ki rızkının bereketlenmesi, ömrünün geri kalan kısmının uzaması kendisini sevindirirse o kimse sıla-i rahim etsin»¹¹²⁶ mealindeki hadiste sıla-i rahmin ömür uzatması, daha ön­ceden tesbit edilen ecelin geciktirilmesi demek değildir. Al­lah teâîâ ezelde ilmi ile o kişinin sıla-i rahim yapacağını bil­diği için ömrünü uzun takdir etmiştir, demektir. ¹¹²⁷Başka türlü düşünmek mümkün değildir.

Bu noktada yine ezelde ilm-i ilâhî ile olacak hadiselerin mutabakat şartı ve kaderin değişmezliği prensipleri ile insan hürriyetinin bağdaştırılması problemi cevapsız olarak dur­maktadır.

Buraya kadar verdiğimiz malûmat ile îmâm el-Mâtürî-dî'nin hürriyet ve irâde problemini hangi noktalardan ele aldığını arzetmeğe çalışmış bulunuyoruz. Acaba bu anla­yış ile tslâm dünyasında hürriyet ve irâde probleminin çö­zümünde hangi noktaya gelinmiştir? sorusu, cevabını ver­memiz gereken bir soru olarak ortaya çıkmış bulunmakta­dır. ¹¹²⁸