İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Bölmə 3. İnformasiya emalının texniki vasitələri 
3.1. Ədədi informasiya emalı qurğuları 
 
―Suanpan‖ adlı ilk ədədi informasiya emalı qurğusu bizim eranın 190-cı ilində Çində 
yaradılmışdır. Bu barədə məlumat Syuy Yuenin ―Şuşu tcizii‖ adlı kitabında verilmişdir. 
Bu qurğunu 12-ci əsrdə yaradılmış indiki ―çötkə‖nin ulu əcdadı hesab etmək olar.
―Çötkə‖ Rusiyaya, bəzi mənbələrə görə, 14-cü əsrdə, digər mənbələrə görə isə 17-18-ci 
əsrlərin qovşağında tacirlər tərəfindən gətirilmişdir.
―Soroban‖
40
adlı ədədi informasiya emalı qurğusu 1400-cü ildə Yaponiyada 
yaradılmışdır. Buna abak da deyilir. ―Soroban‖ orta əsrlərdə Çindən Yaponiyaya gətirilmiş 
―Suanpan‖ əsasında düzəldilmiş qurğudur. ―Soroban‖ ən müasir kompüterlərlə təchiz 
edilmiş Yaponiyada bugün də istifadə edilir. 1500-cü ildə Leonardo da Vinçi Yapon 
abakının modifikasiyası olan cəmləyici qurğu düzəltmişdir. 10 dişli çarxlardan qurulmuş 
bu qurğu 13 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi.
1617-ci ildə Neper hesab əməllərinin icrasını asanlaşdıran riyazi tirlər yığımı ixtira 
etmişdir. Tirlərin üzərində 0-dan 9-dək rəqəmlər və bunların hasilləri olan ədədlər 
yazılmışdır. Vurma əməlini icra etdikdə, üzərində uyğun rəqəmlər yazılmış tirlər yanaşı 
elə düzülür ki, tirlərin yan üzlərində nəticə görünür. Bu qurğu ilə bölmə və kvadrat 
kökalma əməllərini icra etmək mümkün idi.
1622-ci ildə ingilis həvəskar-riyaziyyatçısı Uilyam Otred ədədi informasiyanın emalı 
üçün dairəvi loqarifm xətkeşi yaratdı. Bunun sadəliyinə baxmayaraq mürəkkəb 
hesablamalar aparmağa imkan verirdi. 
Şikkard 1623-cü ildə cəmləyici maşın yaratmışdır. Bu, 6 mərtəbəli ədədlər üzərində 4 
hesab əməlini yerinə-yetirirdi. 
1642-ci ildə Paskal ədədi informasiyanın emalı üçün dişli çarxlardan yığılmış 
hesablayıcı maşın düzəltdi.
1694-cü ildə Leybnis mexaniki kalkulyator yaratdı. 
1804-cü ildə Jozef Mari Jakkar perfokartla işləyən toxucu dəzgahı düzəltdi. 
Perfokartlar seriyası naxışları təyin edirdi. Bu proqramlaşdırma tarixində ilk və çox vacib 
addım idi.
40
Yaponca ―hesab taxtası‖ deməkdir.

---

25 
1820-ci ildə Tomas arifmometri meydana çıxdı. Bu, Leybnis maşınının iş prinsipinə 
əsaslanan ilk seriyalı istehsal edilən hesablayıcı maşın idi. 
1830-cu ildə Bebbic ilk universal avtomat hesablayıcı maşın yaratdı. Bu maşın müasir 
EHM-lərin bütün əsas hissələrinə malik idi. 
1874-cü ildə Peterburqlu mexanik V.Odner yeni arifmometr yaratdı. ―Feliks‖ 
arifmometri Odner maşınının modifikasiyası idi.
1983-cü ildə müxtəlif növ informasiyanın emalı üçün universal elektron qurğunun 
yaradılması barədə məlumat verildi ki, bu qurğu da müasir fərdi kompüterlər idi. 
2000-ci ildə informasiya emalının ―ağılda‖ emalı üçün qurğu yaradıldığı barədə 
məlumat verildi.
Bizim eradan əvvəl 500-4200 il əvvələ aid mağara divarlarında qrafik informaiyanın 
qeyd edilib saxlanması həyata keçirilmişdi. 
Hər şey ondan başladı ki, çoxmərtəbəli tam ədədləri maşında heç olmazsa, toplamaq 
(cəmləmək) mümkün olsun. 1500-cü ilə yaxın Leonardo da Vinçi 13 mərtəbəli cəmləyici 
qurğunun eskizini hazırladı. İlk cəmləyici maşını 1642-cii ildə Blez Paskal yaratdı. Bu 
maşın 8 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi. O vaxtdan 250 il sonra, yəni 19-cu əsrin əvvə-
lində bir-sıra elm sahələrinin, o cümlədən, riyaziyyatın, mexanikanın, astronomiyanın, 
mühəndis elmlərinin, naviqasiyanın, həmçinin praktiki fəaliyyət sahələrinin o zamana 
qədər görünməmiş inkişafı çoxsaylı və mürəkkəb hesablamalar aparılmasına kəskin 
ehtiyac yaratdı ki, bu da müvafiq texnika ilə silahlanmamış insanın imkanı xaricində idi. 
Bu mexaniki hesablayıcı qurğunun yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzərində həm 
dünyanın ən görkəmli alimləri, həm də adları tarixə düşməyən minlərlə istedadlı insanlar 
ömür sərf etmişlər. 
Hələ 20-ci əsrin 70-ci illərinədək mağazalarda mexaniki arifmometrlər və onların 
yaxın qohumu olan elektromexaniki hesablayıcı maşınlar satılırdı. Bu maşınlar tamamilə 
başqa səviyyəli texnika olan və adi dildə EHM
41
adlandırılan avtomatik rəqəm hesablayıcı 
maşınlarla (ARHM) uzun müddət yanaşı istifadə edilmişdi. 
ARHM-in tarixi 20-ci əsrin birinci yarısına gedib çıxır və ingilis riyaziyyatçısı və 
mühəndisi Çarlz Bebbicin adı ilə bağlıdır. Belə ki, 1822-ci ildə Ç.Bebbic ilk ARHM-ın 
layihəsini verdi və 30 illik təkmilləşdirmə nəticəsində ilk ―analitik maşın‖ yaradıldı. 
41
Hərçənd ki, bu adlar o qədər də uyğunlaşmırlar 

---

26 
―Analitik maşın‖ın yaradılması prinsipləri hesablayıcı texnikanın təməl prinsiplərinə 
çevrildi. Bu prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir: 
1. Əməliyyatların avtomatik icrası. 
2. İşə buraxılan proqram üzrə işləmək. 
3. Verilənlərin saxlanması üçün xüsusi qurğunun (yaddaşın
42
) olması.