İslam inanç Sİsteminde akilcilik ve kadi abdulcebbar

aa. Zâti Sıfatlar

Allah Teâlâ'nın zatına mahsus olan sıfatlar olup Kadı Abdülcebbâr bunları lizâtihi ve linefsihi sıfatlar şeklinde de isimlendirir ve söz konusu sıfatları temellendirmek üzere gaibin şahide benzetilmesi (gıyasü'1-gaib ale'ş-şahid) metoduna baş vurur. Şöyle der: İnsandan fiilin sadır olması için, onun kadir olması gerekli olduğu gibi Allah'tan fiilin sadır olması için de O'nun kadir olması gerekir. Allah'tan fiil sadır olduğuna, bunu hepimiz bildiğimize göre O kadirdir. Yine muhkem bir fiilin sahibi görünür âlemde âlim olduğuna göre, görünmeyen âlemde de âlim olmalıdır. ⁵¹⁰

Allah Teâlâ zatî sıfatlara ezelden ebede kadar daima sahiptir. Eğer O, bu sıfatlara ezelde sahip olmamış olsaydı, daha sonradan sahip olmuş olması gerekirdi, bu ise söz konusu sıfatları yaratan bir yaratıcıyı (muhdisi) gerekli kılardı. Aym şekilde Allah Teâlâ'nın bu sıfatlara ebediyyen sahip olmaması durumunda yani ezelî ve ebedî olmamaları hâlinde söz konusu sıfatlar zâtı olmaktan çıkarlardı. Çünkü zatî bir sıfatın herhangi bir nedenle Allah'tan ayrılması caiz değildir. Ayrıca Allah Teala’nın bu sıfatlara kAdlm veya muhdes mânalar şeklinde sahip olduğu düşünülemez. Sonuç olarak Allah Teâlâ, kendi dışındaki varlıklardan zatının kAdlm olması sebebiyle ayrılmakta olup O'na kAdlm mânalar şeklinde sıfat nisbet etmek benzerlerinin olmasını (mümaseleti) gerektirir. Halbuki Allah Teâlâ'ya sıfatlarından birinde ortak olmak, diğer zatî sıfatlarında da ortak olma sonucunu doğurur. Bu nedenle Allah Teâlâ ilim sıfatı olmaksızın alim, kudret sıfatı olmaksızın kadir, hayat sıfatı olmaksızın da haydır. Kadı Abdülcebbâr, zatî sıfatları bu şekilde temellendirdikten sonra onları olumlu ve olumsuz yani Allah Teala’nın zatıyla aynı olan kAdlm sıfatlar ve O'nun için muhal olup nefyedilmesi gereken sıfatlar olmak üzere ikiye ayırmaktadır. ⁵¹¹ İkincilerini tevhîd ve teşbih konusunda ele aldığından biz de onları selbî sıfatlar başlığı altında ele almak üzere şimdilik sadece birinci grup içinde yer alan sıfatları incelemek istiyoruz. ⁵¹²

i. Zâtta Bulunması Gerekli Olan (Sübûtî) Sıfatlar

Allah Teala’nın, kendileri ile nitelendirilmesi gerekli olan ezelî sıfatlar olup zıtlarının Allah'a nisbeti muhaldir. Örneğin Allah kadir, alim, hay ve mevcut sıfatlarına sahiptir. Dolayısıyla bunlardan birine sahip olmayan bir varlık ilâh olamaz. Öte yandan bunların zıddı olan aciz, cahil, camid ve madum gibi niteliklerin Allah'a nisbeti muhal olup bunlarla nitelenen varlık ilah olamaz.

Mu'tezile, zâtın aynı olduğu takdirde Allah'ın sıfatlarını inkâr etmemektedir. Onları, şeyler veya zâtın dışında kAdlm mânâlar olmaları durumunda, inkâr etmektedir. Çünkü bu taaddüd-i kudemayı doğurmaktadır. ⁵¹³

1. Allah Teâlâ'nın Kadir Oluşu

Allah, kendine has bir şekilde fiillerini gerçekleştirmesinden dolayı kadir sıfatıyla nitelendirilmektedir. O, fiillerini karşısında bir engel bulunmaksızın ve insanların fail oluşundaki şartlara muhtaç olmaksızın yapar. Allah Teâlâ'nın kadir oluşu bütün makduratı içine almakta olup O, bu sıfata ezelden beri sahiptir ve sonsuza kadar da sahip olmaya devam edecektir. ⁵¹⁴

2. Allah Teâlâ'nın Âlim Oluşu

Allah Teâlâ'dan değişik hayvanları yaratması, felekleri idare etmesi, rüzgarı estirmesi, kış ve yaz mevsimlerini ayarlaması gibi muhkem (yerli yerinde ve hikmetli) fiiller sadır olmaktadır. Kendisinden muhkem fiil sadır olan da âlimdir. Allah ezelde âlim olduğu gibi gelecekte de âlim olmaya devam edecektir. O, ezelde âlim olmasaydı bu sıfatı sonradan elde etmiş olurdu, bu ise yanlıştır. Gelecekte âlim oluşu da bu sıfatın zatî olmasındandır. Çünkü zâti sıfatın ondan herhangi bir nedenle ayrılması caiz değildir. Allah bilinen şeylerin tümünü, bilinmesi uygun olan bir yöntemle bilmektedir. ⁵¹⁵

3. Allah Teâlâ'nın Hay Oluşu

Allah'ın, kadir ve âlim olduğu ispatlandığına göre bu sıfatlara sahip olan bir varlığın kaçınılmaz olarak hay olması gerekir. Allah zatıyla diridir ve hay olması için hayata gerek yoktur. Eğer O, hayatla diri olsaydı cisim olması gerekirdi. O ezelî ve ebedî olarak diridir ve hiç bir nedenle bu sıfattan ayrı kalamaz. Ayrıca bu sıfat Nazzâm ve Ebü'l-Hüzeyl el-Allâf'ın iddia ettiği gibi Allah'tan ölümün nefyi şeklinde bir selbî sıfat da değildir. ⁵¹⁶

4. Allah Teâlâ'nın Mevcut Oluşu

Kadı Abdülcebbâr, Bağdat Mutezilileri gibi hocası Ebû Abdullah el-Basrî'nin de mevcudu “Sabit” ve “Kâin” olan şey, madûmu ise bunların zıttı olarak tanımladığını kaydettikten sonra bu tanımlara karşı çıkar ve Allah Teâlâ'ya nisbet edilen mevcûd sıfatını “Diğer sıfat ve hükümlerin kendisinde zuhur ettiği bir nitelik” şeklinde tanımlar. Allah Teâlâ'nın, âlim ve kadir olması sebebiyle mevcut olmasının kaçınılmaz olduğunu söyler. Ona göre Allah'ın mevcut oluşu da âlim ve kadir oluşu gibi zatîdir ve O ezelden ebede mevcuttur. Allah Teâlâ'nın bu sıfattan ayrı kalması düşünülemez. Eğer O, ezelden beri mevcut olmasaydı sonradan mevcut olması icap ederdi, bu da O'nun bir mucidinin bulunmasını gerekli kılardı. Mevcut, Allah Teâlâ'nın zâtı sıfatlarından olduğu için, O'nun gelecekte de bu sıfattan ayrı kalması asla düşünülemez. ⁵¹⁷

Kadı Abdülcebbâr Şerhü'l-Usuli'l-hamse'de kadîm kelimesini, Allah Teâlâ'nın varlığının evveli olmaması karşılığında müstakil bir zâtı sıfat olarak kullanırken ⁵¹⁸ el-Muğnî ve el-Muhtasar'da mevcut sıfatıyla ilişkilendirerek onun varlığının evveli olmaması anlamında selbî sıfat olarak değerlendirir. ⁵¹⁹ Bunun gibi Allah Teâlâ'yı vücudunun yenilenmemesi anlamında bakî, bütün varlıklardan önce olması anlamında sabık, mütekaddim, ekdam, mütekâdim ve evvel; varlığının sonu olmaması anlamında dâim ve kayyûm; mekân ve konuma muhtaç olmama anlamında kaim binefsih sıfatları ile nitelendirir. ⁵²⁰ Atık kelimesinin ise aynı cinsten gelecekte benzerlerinin olması anlamını içermesi dolayısıyla Allah için kullanılamayacağını kaydeder. ⁵²¹