İslam inanç Sİsteminde akilcilik ve kadi abdulcebbar

45 Okan Demirel, “Bulanık Mantık”, Bilim ve Teknik, İstanbul 1999, sayı 385, s. 78.

46 Ahmed Emin, Fecrü'l-İslâm, Kahire 1965, s. 283.

47 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 44-48.

48 Namık Çankı, Büyük Felsefe Lügatı, İstanbul 1954, III, 124.

49 Bu mealdeki ayetler için bk. el-Bakara: 2/164. Âl-i İmran: 3/190-191. el-A'raf: 7/185. Abese: 80/24-32. et-Târık: 86/5. er-Rûm: 30/22.

50 Aristo'nun bu görüşlerini ortaya koyan eseri De Caelo et Mundo (es-Semâ ve'l-alem) olup.ilk olarak Yahya b. el-Bitrîk tarafından Arapça'ya çevrilmiştir. Ünlü Mu'tezilî alim Ebu Hâşim el-Cübbâî et-Tasaffuh adlı eserinde Aristo'nun varlık teorisini reddetmiştir.

51 Bu değerlendirme, dikkatimizi Kur'an'ın sözünü ettiği sihir ile, ait olduğu inanç sistemi arasındaki ilişkiye yönlendirmektedir. Dolayısıyla okültist döneme ait bir yaklaşım olan sihir konusunu bağlı bulunduğu varlık felsefesinin bir yansıması olarak değerlendirmek mümkündür.

52 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 51-55.

53 Şatıbî, el-Muvâfakât, Kahire ts.,.III, 22-24; Mehmet Erdoğan, Akıl-Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, İstanbul 1995, s. 41 42.

54 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 55-58.

55 Ahmet Arslan, “Kemal Paşazade'nin Felsefî Görüşleri”, Şeyhülislâm İbn Kemal, Ankara 1989, s. 88.

56 İsmail Hakkı İzmirli, “İlme'l-yakîn Ayne'l-yakîn Hakka'1-yakîn”, Sebîlürreşad, İstanbul 1333, sayı 337, s. 200.

57 Ahmed b. Hanbel, Müsned. İstanbul 1992,I, 215, 271.

58 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 58-62.

59 Hilmi Ziya Ülken, Mantık Tarihi, İstanbul 1942, s. 14-26.

60 Darimî, Sünen, “Mukaddime”, İstanbul 1981, 20-21.

61 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 62-65.

62 Râgıb el-İsfehânî, ez-Zerîa, s. 105-116.

63 el-Bakara: 2/30-33. en-Nisa: 4/157. el-Enâm: 6/148.el-İsrâ: 17/36. el- Ankebût: 29/8. Lokman: 31/15. Fâtır: 35/28.

64 el-En'am: 6/74. İbrahim: 14/10.

65 Mehmet Görmez, Musa Carullah Bigiyef, Ankara 1994, s.100-104.

66 Mehmet Görmez, age., s. 104-108.

67 Muhammed Abduh, Risâletü't-tevhîd, Kahire 1366, s. 159-161.

68 Mehmet Görmez, Musa Carullah Bigiyef, s. 100-108.

69 er-Ra'd: 13/11. er-Rûm: 30/30. el- Ahzâb: 33/62.

70 Muhammed Abduh, Risaletü't-Tevhid, s. 5-8.

71 el-İsrâ: 17/77. el-Ahzab: 33/62. Fâtır: 35/43. el-Fetih: 48/23.

72 el-İsrâ: 17/4-8.

73 er-Rûm: 30/41.

74 Fussılet: 41/17.

75 İbrahim: 14/4.

76 Âl-i İmran: 26.

77 ez-Zariyat: 51/22-58.

78 el-Bakara: 2/7. Hûd: 11/34. eş-Şuârâ: 26/79-81.

79 Mutahhari, İnsan ve Kader (trc. Fatma Bostan), İstanbul 1989, s. 100-103.

80 Bu konudaki ayetler için bk. el-Bakara: 2/129-151-231-251-269. Al-i İmran: 3/48-81-164. en-Nisa: 4/54-113. el-Maide: 5/110. en-Nahl: 16/125. el-İsra: 17/39. Lokman: 31/12. el-Ahzab: 33/34. Sad: 38/20. Zuhruf: 43/63. Kamer: 54/5. Cuma: 62/2.

81 İbn Teymiyye, Ekvamu mâ kîle fi'l-meşîe ve'l-hikme ve'l-kaza ve'l-kader ve't-ta'lil ve butlani'l-cebr ve't-ta'tîl. (Mecmuu'r-Resâil içinde), V, 114-127.

82 el-Bakara: 2/120-145. en-Nisa: 4/174. el-A'raf: 7/71. İbrahim: 14/10-11-17-36.

83 en-Nisa: 4/119-157. el-En'am: 6/116-148. Yunus: 10/36. el-Hucurât: 49/12.

84 el-A'raf: 7/184.

85 el-Gaşiye: 88/16-17.

86 Âli İmran: 3/191

87 el-Haşr: 59/2.

88 bk. el-Bakara: 2/170. el-Maide: 5/104. el-A'raf: 7/28.

89 bk. el-Bakara: 2/87. el-Maide: 5/70. el-A'raf: 7/76.

90 bk. el-En'am: 6/93. el-Araf: 7/36-40-76-146. Yunus: 10/75.

91 el-Müddessir: 74/16.

92 bk. en-Nisa: 4/157. el-En'am: 6/116-148. Yunus: 10/36-66.

93 el-Furkan: 25/43. el-Casiye: 45/23.

94 el-Kasas: 28/50. en-Nisa: 4/135. el-A'raf: 7/176. el-Kehf: 18/28. Tlha: 220/16. Sad: 38/26. en-Necm: 53/23.

95 el-Bakara: 2/164. er-Ra'd: 13/2-4. İbrahim: 14/19. en-Nahl: 16/2-22-78. el-îsrâ: 17/36. es-Secde: 32/9.

96 el-Bakara: 2/171. el-Araf: 7/179. el-Kehf: 18/57.

97 Yunus: 10/42.

98 el-A'raf: 7/198. el-Hac: 22/46.

99 el-Bakara: 2/170.

100 Yunus: 10/100.

101 el-En'am: 6/125.

102 eş-Şûra: 42/10.

103 el-Ahzab: 33/36.

104 et-Tevbe: 9/122.

105 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 65-75.

106 Buhârî, “İlim” 13.

107 el-Muğnî fî ebvabi't-tevhîd ve'l-adl, XVII, 298.

108 Haris el-Muhâsibî, Şerefü'l-akl, s. 21-24.

109 Buhârî, “İlim” 39.

110 Cüveynî, el-Burhan fî usûli'l-fıkh, Katar 1978, II, 1352.

111 İbn Kayyım, İ'lamü'l-muvakkıîn an Rabbi'l-âlemin. Kahire 1955, IV, 148-149.

112 İbn Haldun, Mukaddime Kahire 1981, III, 1064.

113 Dihlevî, Huccetullâhi'l-baliğa, Beyrut 1990, I, 379-383.

114 Ahmed b. Hanbel, I, 37; V, 230, 236; Ebû Dâvûd, “Akdıya” 11; Tirmizî, “Ahkâm”, 3.

115 Buhârî, “İlim” 39, Müslim, “Vesâyâ” 20.

116 Buhârî, “Ahkâm” 51; “İ'tisam” 1.

117 İbn Sa'd, Kitabü't-Tabakati'l-kübrâ, Beyrut 1985, II, 15.

118 Şükrü Özen, İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci, (doktora tezi 1995) MÜSBE, s. 151.

119 Ebû Dâvûd, “Nikâh” 31; Tirmizî, “Nikâh” 44.

120 Ahmed b. Hanbel I, 233.

121 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 75-82.

122 Ali Sami en-Neşşâr, Neş'etü’l-fikri'l-felsefi, Kahire, 1977, I, 391-394.

123 Neşşâr, age. I, 386.

124 Muhammed Ebu Zehra, İslâm'da Siyasi İtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi (trc. Sıbğatullah Kaya), İstanbul 1993, s. 141.

125 Şehristânî, el-Milel, Beyrut 1975, I, 26-32.

126 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 82-87.

127 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 87.

128 Ahmed Emîn, Fecrü'l-İslâm, s. 299-300.

129 Zındık tabiri başlangıçta İslâm'dan Maniheizme ve diğer İran dinlerine geçenler için kullanılırken daha sonra muhalifleri sindirmek ve mahkum etmek için bir yafta olarak kullanılmaya başlanmıştır.

130 İbnü'n-Nedim, el-Fihrist, Tahran ts., s. 299.

131 İbnü'n-Nedim, el-Fihrist, s. 303.

132 Hilmi Ziya Ülken, Mantık Tarihi, s. 82,88.

133 İbn Sina'nın mantığa dair eserlerinden biri Mantıku'l-meşrikiyyîn adını taşır (Kahire 1910).

134 Hilmi Ziya Ülken, Mantık Tarihi, s. 83, 90.

135 Eş'ârî, Risale fî Îstihsâni'l-havz fî ilmi'l-kelâm (nşr. Richard J. MacCarthy), Beyrut 1952, s. 87-94.

136 Matürîdî, Kitabü't-Tevhîd, s. 180-183.

137 Nesefî, Tebsıratü'l-edille, Ankara 1993, s. 27-34.

138 A. Metz, Onuncu Yüzyılda islâm Medeniyeti (trc. Salih Şaban) İstanbul 2000, s. 240-243.

139 Gazzâlî, el-Münkız mine'd-dalâl, Dımaşk 1939, s. 93-95; Mi'yarü'l-ilim fi fenni 'l-mantık Beyrut ts. (Darü'l-Endelüs), s. 27.

140 Adam Metz, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 208, 227.

141 A. Metz, age, 214-215.

142 Adam Metz, age., s. 210

143 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 87-101.

144 Mutahharî, İnsan ve Kader, s.100-103.

145 S. Van Den Bergh, “Mantık”, İA. İstanbul ts., VII, 310

146 Mehmet Şirin Çıkar, Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar (doktora tezi 2001), MÜSBE, İstanbul 2001, s. 74.

147 Câbirî, Arap İslâm Aklının Oluşumu, s. 271-72.

148 Said Özervarlı, “İbn Teymiyye”, DÎA, İstanbul 1999, XX, 410-411.

149 Katib Çelebi, Keşfü'z-zunûn, Ankara 1941. II, 1863.

150 Mehmet Görmez, Musa Carullah Bigiyef, s. 94-99.

151 Descartes, Aklın İdaresi İçin Kurallar (trc. Mehmet Karasan), İstanbul 1966, s. 50; Metot Üzerine Konuşma {trc. Mehmet Karasan), Ankara 1962, s. 22-23.

152 Necip Taylan, Mantık Tarihi, İstanbul 1996, s. 141.

153 Bertrant Russell, Batı Felsefesi Tarihi, Ankara 1972, I, 305. İlyas Çelebi, İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları:101-108.

154 en-Necm: 53/19-20.

155 et-Tûr: 52/29. el-Hâkka: 69/42.

156 Yasîn: 36/78. es-Sâffât: 37/16-17.

157 el-Casiye: 45/24.

158 Cahiliye Araplarının tanrı inancı için bk. İbnü'I-Kelbî, Kitabü'l-Asnâm, (nşr. Ahmed Zeki Paşa), Ankara 1969, 5-39; Şehristânî, el-Milel ve'n-nihal I, 235-249; Cevad Ali, el-Mufassal fî tarîhi'l-Arab kable'l-İslâm, Beyrut 1970, VI, 163-335; Şeyh İnayetullah, “İslâm öncesi Arap Düşüncesi”, İslâm Düşünce Tarihi, (nşr. M. M. Şerif), İstanbul 1990, I, 151-160.

159 bk. Cevad Ali, age., VI, 511-622.

160 el-Bakara: 2/170. el-Maide: 5/104.

161 el-En'am: 6/151. el-İsra: 17/42. el-Kehf: 18/15. Meryem: 19/81. el-Furkan: 25/3. Yâsîn: 36/74. Sâd: 38/5.

162 el-Hicr: 15/96. ez-Zâriyât: 51/51.

163 el-Mâide: 5/76. en-Nahl: 16/73. ez-Zuhruf: 43/58. el-Ahkâf: 46/5. en-Necm: 53/19-23.

164 el-Ahkâf: 46/28. ez-Zürner: 39/3.

165 Yâsîn: 36/78. en-Necm: 53/27.

166 el-İsrâ: 17/94. eş-Şuara: 26/186.

167 el-İsra: 17/94. el-Furkan: 25/7-8,20; Teğabün: 64/6.

168 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 111-114.

169 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 114-116.

170 Fussılet: 41/11.

171 el-Enbiyâ: 21/30.

172 el-A'raf: 7/54. Yunus: 10/3. Lokman: 31/10. es-Secde: 32/4. el-Hadîd: 57/4.

173 el-A'raf: 7/54. en-Nahl: 16/12. el-A'lâ: 87/2-3.

174 Yâsîn: 36/38-39.

175 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 116.

176 es-Sâffât: 37/5. ez-Zuhruf: 43/84.

177 Fussılet: 41/11.

178 el-Haşr: 59/14.

179 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 117-118.

180 el-En'âm: 6/2. Meryem: 19/67. el-Hac: 22/5. es-Secde: 32/7. er-Rahmân: 55/14.

181 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 118-119.

182 el-Bakara: 2/31.

183 en-Nahl: 16/78. el-İsrâ: 17/36. es-Secde: 32/9.

184 el-Bakara: 2/164. er-Ra'd: 13/2-4-17. İbrahim: 14/19. en-Nahl: 16/2-22.

185 el-Bakara: 2/171. el-A'râf: 7/179. el-Kehf: 18/57.

186 el-A'râf: 7/179.

187 Yunus: 10/42.

188 el-Hac: 22/46.

189 el-A'râf: 7/198.

190 el-Bakara: 2/170.

191 el-Bakara: 2/170. el-Mâide: 5/104. el-A'râf: 7/28. Yunus: 10/78. el-Enbiya: 21/53-54. Lokman: 31 /21.ez-Zuhruf: 43/22-23.

192 el-Bakara: 2/170. Lokman: 31/21.

193 eş-Şuara: 26/70-76.

194 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 119-122.

195 el-En'am: 6/59. Yunus: 10/20. Hud: 11/123. en-Nahl: 16/77. en-Neml: 27/65.

196 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 122-123.

197 Fazlur Rahman, İslâm, İstanbul 1981, s. 106; Câbirî, Arap İslâm Aklının Oluşumu, s. 97.

198 Ali Sâmî en-Neşşâr, Neş'etü'l-fikri'l-felsefî fîl-İslâm, I, 33-34.

199 Bu ifâde ünlü müsteşrik Adam Metz'e aittir. O, Onuncu yüz yıldaki İslâm medeniyetini anlatmak üzere yazdığı eserine Die Renaissance des islam adını vermiştir.

200 Ali Sâmî en-Neşşâr, age., I, 44-45. İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 124-126.

201 el-Bakara: 2/219

202 en-Nisa: 4/41.

203 el-Mâide: 5/91-92.

204 Suyûtî, Tarîhü'l-Hulefâ, Kahire 1952, e. 42.

205 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 126-128.

206 el-Bakara: 2/28,109. en-Nisâ: 4/144. el-Mâide: 5/60. el-A'râf: 7/199. eş-Şûrâ: 42/37. el-Fetih: 48/29.

207 Tâhâ: 20/44.

208 el- Hac: 22/40.

209 el-Bakara: 2/62. el-Mâide: 5/72.

210 el-Bakara: 2/195. el-Kasas :28/77.

211 Âl-i İmrân: 3/114; el-Enbiyâ: 21/ 90.

212 en-Nahl: 16/125. en-Nisâ: 4/62, 86. el-Mü'minûn: 23/ 96.

213 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 129-130.

214 el-Bakara: 2/158.

215 el-Maide: 5/7.

216 e!-Hac: 22/78.

217 el-Bakara: 2/256.

218 el-Bakara: 2/286.

219 el-A'raf: 7/157.

220 Buhârî “Megâzî”, 60; “Ahkâm” 22.

221 Buhârî, “İman” 29; Nesâî, “İman” 28: Ahmed b. Hanbel, V, 69.

222 Fatır: 35/32.

223 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 130-131.

224 Konuyla ilgili ayetler için bk. el-En'âm: 6/164. el-İsrâ: 17/15. Fatır: 35/18. ez-Zümer: 39/7. en-Necm: 53/38.

225 ez-Zümer: 39/53.

226 Kaf: 50/16.

227 el-Kehf: 18/29.

228 el-Kâfirûn: 109/4-6.

229 el-Bakara: 2/256.

230 Yunus: 10/99.

231 Yunus: 10/41-13.

232 el-Gâşiye: 88/21-22.

233 bk. Buhârî, “Kader” 1-15.

234 bk. Tirmİzî, “Kader” 1-19.

235 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 131-136.

236 Ahmed b. Hanbel, III, 199.

237 İbn Mâce, “Menasik”, 63; Nesâî, “Menasik” 217. Ahmed b. Haanbel, I,215,347.

238 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 136-138.

239 el-A'râf: 7/189.

240 el-Hucurât: 49/13.

241 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 138.

242 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 138-140

243 Âl-i îmran: 3/145, 185. En-Nisâ: 4/78. El-Vakıa: 56/60.

244 bk. el-Furkan: 25/25. el-Müzemmil: 73/18. el-Kiyamet: 75/7-9. et-Tekvîr: 81/1,2. en-Neml: 27/88. Tâhâ: 20/102. el-Enbiya 21/47. İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 140.

245 Sebeiyye, Hîreli bir yahudi iken zahiren müslüman olan Abdullah b. Sebe' tarafından kurulmuş bir fırkadır. İbn Sebe', başlangıçta Hz. Ali'nin, peygamberimizin vekili olduğunu söylerken daha sonra onun ilâh olduğunu iddia etmeye başlamış, Hz. Ali'nin ölümünden sonra asıl ölenin Ali değil, onun kılığına giren şeytan olduğunu ve Allah'ın, Hz. Ali şahsında bedenleştigini iddia etmiştir, bk. Ethem Ruhi Fığlalı, “Abdullah b. Sebe'”, DİA, İstanbul 1988, I, 133-134.

246 Havariç, Sıffîn savaşında hakem tayinini kabul etmesi dolayısıyla Ali b. Ebu Talib'ten ayrılanların meydana getirdiği bir fırkadır, bk. Ethem Ruhi Fığlalı, “Hariciler”, DİA, İstanbul 1997, XVI, 169-174.

247 Şia, imametin nasla ve Hz. Peygamberin vasiyeti ile sabit olduğunu ve bu kuralların her ikisinin de Hz. Ali hakkında gerçekleştiğini iddia eden ve onun hakkının gasbedildiğini savunan fırkalara verilen genel addır. bk. Şehristanî, el-Milel ve'n-nihal, I, 146.

248 Selefiyye, akaidde aklın kullanılmasına, cedel ve münazaraya karşı çıkan ve itikadi konuların sahabe ve tabiin dönemlerinde olduğu gibi sadece Ku'an ve Sünnetten alınmasını savunan fırkadır. Bunlar kendilerine imam olarak Ahmed b Hanbel'i kabul ederler. Bk. Muhammed Ebu Zehra, İslâm'da Siyasî, İtikadi ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, s. 197-199.

249 Beyazîzade, el-Usûlü'l-münîfe li'l-İmâm Ebî Hanîfe (nşr. İlyas Çelebi), İstanbul 1996, s. 31-32.

250 Beyhâkî, el-Esmâ ve's-sıfât, Kahire 1358, s. 408.

251 Mürcie, amellerin cezasını ahirete tehir eden veya “Küfürle beraber salih amel fayda vermediği gibi, imanla beraber de büyük günah işlemenin zarar vermeyeceğini” savunan kişilerin oluşturduğu bir fırkadır. Amellerin cezasının niyetlere göre ahirette verileceğini, dolayısıyla bu dünyada bir şey söyleyeceğimizi savunanlar ve iman olduktan sonra günahın zarar vermeyeceğini iddia edenler olmak üzere iki farklı gruba ayrılırlar. Yunus b. Amr Gassan el-Kûfî, Ebu Sevban, Ebu Muaz et-Tümenî, Salih b. Amr, Hasan b. Muhammed b. Ali b. Ebî Talib, Saîd b. Cübeyr, Talk b. Habib, Amr b. Mürre, Mukatil b. Süleyman, Hammad b. Ebî Süleyman bu mezhebin ileri gelenleri arasında yer almaktadır. Şehristâni, el-Milel, I, 139-146.

252 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 140-145.

253 Wolfson, Kelâm Felsefesine Giriş (trc. Kasım Turhan), İstanbul 1996, s.42-43.

254 İlyas Çelebi, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yayınları: 146-147.