İslam ve İrfan

ZAHİR DE ESASTIR

İrfan ilminde de zahire göre hükmedilir ve zahir esastır, İnsan zahirini şeriata göre düzenlemedikten sonra bir adım olsun ileri geçemez ve hayranlık mertebesinde kala kalır. Hiçbir gerçek arif şeriatın zahirine itinasızlık etmemiştir. Bu hususta 6. yüzyıl ariflerinden olan Şeyh Azizuddin Muhammed Nesefi şöyle diyor: "Bil ki tarikat peygamberin yaptığı şeyleri yapmaktır. Salik ilk önce şeriat ilminde kendisi için bilmesi gereken şeyleri bilmeli ve yapması gerekli olan şeyleri yapmalıdır ki gücü oranında, hakikat nurlarına yönelebilsin... İnsanı bu yüce makamlara ulaştıran şey ameldir. Nitekim Allah’u Teâlâ da şöyle buyurmaktadır; "Güzel sözler O'na yükselir. O sözleri de yararlı iş (salih amel) yükseltir." (Fatır; 10)

Dolayısıyla bil ki şeriat peygamberin getirdikleri, tarikat peygamberin yaptıkları ve hakikat de peygamberin gördükleridir. "Nitekim Rasulullah (s) de şöyle buyurmuştur.

"Şeriat sözlerim tarikat emellerim hakikat ise ahvalimdir."

Dolayısıyla peygamberin getirdiklerini kabul eden şeriat ehli peygamberin yaptıklarını yapan tarikat ehlidir, peygamberin gördüklerini gören de hakikat ehlidir." (Maksad-i Aksa Azizuddin Muhammed Nesefi)

Ama "Tasavvuf ve İslam'ın yazarı bu konuyu da çarpıtarak şöyle diyor:

"İslam'da zahire görü hüküm verilir. Zahir insanlar arasındaki ilişkilerde esastır. Buna göre muhakeme olunurlar. Olaylar ve davranışlar buna göre değerlendirilirler. Ve kabul veya reddedilir. Maruf münker açıktır. Maruf yapılması gereken şeyler iken, münker kaçınılması gereken şeylerdir

Tasavvufta ise asıl olan zahir değil, batındır. Batın gizli görünmeyen bilinmeyen demektir. Buna göre görünmeyen, bilinmeyene göre hareket etmeyi esas almaktadırlar. Bu düşüncelerin sonucu da görünüşte haram olan bu işi rahatlıkla yapabilmekte ve sonucunda "bu görünen size öyle görünmektedir zahirde böyledir, lakin batının da iş sizin bildiğiniz gibi değildir ve şöyle şöyledir" demektedirler. Bu cümleden olarak birçoğunuzun bu ve benzerlerini hemen hatırlayıvereceği gibi mesela, "Mürid şeyhini önünde rakı sofrası ve yanında fahişelerle bile görse kalbini bozmamalı ve bana görünen (zahir) böyle, kim bilir mübarek zat batında ne haldedir. Benim olayı böyle görmem bendendir demeli ve şeyhi hakkındaki kanaatinde hiçbir değişiklik yapmamalıdır Hatta böyle gördükçe şeyhi hakkındaki imanı da artmalıdır." Bu ve benzeri düşüncelerin inançlaşması zahiri ölçü edinmeyip, ne olduğu bilinmeyen gizli olan batını ölçü edinmekten kaynaklanmaktadır durum böyle olunca da yeryüzü, ifsad olmakta bütün doğrular eğrilmekte bütün eğriler rahatlıkla doğallaşmaktadır." (s.5-6)

Gerçekten de ne kadar insaftan ve doğruluktan uzak sözler bunlar. Yalan ve aslı astarı olmayan birkaç sözü ve ne idüğü belirsiz birkaç insanı esas alacak ve sonra da bunlara dayanarak tüm hak ehline ve hakikatlere saldıracak dil uzatacaksın. Bu ne pervasızlık, bu ne edepsizlik! Hangi gerçek arif böyle demiştir? Hangi makbul irfani kitapta bunlar yazılmıştır? Örneğin İmam Humeyni (R) bakınız "Kırk hadis Şerhi"nde bu hususta ne diyor: "Bazı şeyhlerimiz Allah ömür versin- buyuruyorlar ki azim insaniyetin cevheri ve insanın imtiyaz ölçüsüdür.

İnsanın derece farklılığı da işte bu azim farklılığından kaynaklanmaktadır. Bu makamda söz konusu olan azim ise günahları terk etmek üzere karar almak, farzları yerine getirmek ve hayattayken vaktinde eda edemediği ibadetlerim kaza etmekten ibarettir. Bilahare azim insanın kendi suret ve zahirini akli ve şer’i bir insan şekline sokabilmesidir ki şeriat ve akıl da zahire hükmederek bu şahsın bir insan olduğunu söyleyebilsin. Şer'i insan şeriatın istediği tarzda hareket eden, zahirini Resul-i Ekrem'in (S) zahiri gibi kılan ve tüm hareket ve sükûnetinde, bütün fiillerinde ve terk ettiklerinde hazrete uyabilen kimseden ibarettir, bu herkes için müyesser olan bir şeydir. Zira zahirini efendimiz gibi kılmak, Allah'ın tüm kulları için makdur (güç yetirebilecek) bir şeydir.

Bil ki insan ilk etapta şeriatın zahiriyle işe başlamadığı müddetçe ilahi marifet yolunda bir tek adım olsun ileri gidemez. Hak şeriat adabıyla edeplenmediği müddetçe de güzel ahlaklardan hiçbirisine hakkıyla sahip olamaz ve ilahi marifet nurunun onun kalbinde tecelli etmesi batın ilminin ve şeriat sırlarının keşfolması da mümkün değildir Hakikatin keşfi ve marifet nurlarının kalbinde tecelli etmesinden sonra da zahiri adabla edeplenmiş olarak kalması gerekir. Öyleyse bazılarının "Zahir terk edilirse de batın ilmi elde edilebilir" veya "Batın ilmi elde edildikten sonra artık zahiri edeplere riayete gerek yok." diye iddia etmeleri yanlış ve batıl bir şeydir. Bu iddia sahibinin ibadet makamlarına ve insaniyet derecelerine olan cehaletini göstermektedir." (s. 22-23)

Şimdi muhterem okuyucular insaflı bir şekilde hüküm versinler. Gerçek arifler ve irfan ehli insan olmanın dahi ilk şartı şeriatın zahirine uymak ve şeriat edebiyle adaplanmaktadır derken toplumda halkın cehaletinden istifade ederek şeriatın zahirini küçümseyen bazı irfan hırsızlarını ve şeyh suretindeki şeytanları lanse ederek gerçek şeyh ve ariflere saldırması ve irfana dil uzatması hangi akli ve seri ölçülere sığmaktadır? Bu işleri yapanların müridleri de yarın seri olmayan bir şey yaptıklarında biz de hemen onlara mı saldırmalıyız. Böyle yapacak olursak ne kadar gerçekçi oluruz? Bunu onlar da kabul eder mi? Hz. Musa gibi bir peygamber dahi "Ben sadece nefsime ve kardeşime sahip çıkabilirim" derken yeryüzünde gelmiş geçmiş tüm sahte arifleri ve yalan dolu irfani kitapları gerçek ariflerin ve irfani kitapların boynuna atmak hesap sormak insafsızlık değil midir?

Bir başka örnek daha verelim isterseniz? Ayetullah Merakim-i Şirazi de kendisiyle yapılan bir röportajda bizlere şunları söylüyor:

"Bazıları" yakine erdikten sora ibadet etmek gerekmez" diyorlar. Buna biri ameli biri de ilmi iki cevap verilebilir. Ameli cevap şudur ki Rasulullah son nefesine kadar ibadet etmiştir. Hz. Ali ibadet makamında şehid olmuştur. İmam Humeyni de elindeki serum ile son nefesine kadar namaz ve ibadetle meşgul olmuştur. İlmi cevap ise şudur ki "sana yakin gelinceye kadar ibadet et." ayetindeki yakin "ölüm" manasınadır. Yani hayatta olduğun müddete ibadet et denmiştir. Ama bazı cahil sufiler bunu kabul etmiyor ve yakine erdik diyerek namazı ve ibadeti terk ediyorlar. Bunlar İmam Humeyni'ninde dediği gibi Allah'a ulaşacaklarına kendilerine ulaşmışlardır." Ben değil Kâbe benim etrafımda dönüyor." veya "Vüsuldan sonra talep manasızdır" diyorlar. Bunların İslami irfan ile hiçbir ilgisi yoktur."

İlk etapta şeriatın zahiriyle amel edilmesi hususunda tüm din ehli ittifak halindedir. Ama bazıları hakikatin zuhurundan sonra şeriatın gerekli olmadığım söylemişlerse de bu görüş büyük irfan ehli tarafından reddedilmiştir. Gerçi bu arifler de "Tasavvuf ve İslam" kitabının yazarının dediği gibi artık her şeyin helal olduğunu söylemiş değildir. İnsan için şeriatın ortadan kalkacağı ve haramların helal olacağı bir nokta yoktur. O halde "hakikat zuhur etse şeriata gerek kalmaz." Sözünün manası da bazılarının anladığı gibi değildir. Bu hususta büyük arif ve üstad Muhammed Taki Caferi Mesnevi'nin şerhi" kitabında şöyle diyor:

"Şeriat, tarikat ve hakikat aynı manalan mı taşımaktadır, yoksa ayrı manaları mı ihtiva etmektedir? Bu hususta ihtilaf edilmiştir. Çoğu arif ve sufiler bu üç kelimenin manalarının farklı olduğunu söylemişlerdir. Ama mütekellimler ve İslam âlimleri İslam'da bu üç kelimenin farklı anlamlar taşımadığını söylemişlerdir.

Bu mesele İslam öğretileri arasında oldukça önemli bir meseledir, Mevlana da kitaplarında özellikle Mesnevi'de çeşitli yerlerde açık bir dille bu üç kelimeyi birbirinden ayırmıştır. Bu mesele tüm İslam ehli ve hatta ilahi dinlerin tümü ile yakından ilgili olduğundan bu hususta kısa bir açıklamaya çalışacağız.

Muhammed Ma'sum-i Şirazi bu üç kelimenin (şeriat, tarikat ve hakikatin) manaları hakkında bazılarından naklen şöyle diyor: "Bazı araştırmacı âlimler şeriatın, tarikat ve hakikatin eşanlamlı kelimeler olduğunu söylemişlerdir. Yani bu üç kelime farklı itibarlarla ifade edilen Muhammedi şeriattır. Bu üç kelime arasında sadece makamlar itibarıyla farklılık vardır. Misal vermek gerekirse bu bir namaz gibidir. Namaz bir görevdir ve Allah'a yakınlaşmaya sebep olur. Şimdi hizmet ve görev şeriatı, Allah'a yakınlaşmak ise hakikati ifade eder. Namaz ise bunların bütünü için kullanılan bir kelimedir.

Bu yüzden demişlerdir ki şeriat Allah'a ibadet, tarikat Allah'ın huzuruna varmak, hakikat ise Allah'ı müşahede etmektir... Birinci mertebe ilmül yakin, ikinci mertebe aynül yakin, üçüncü mertebe ise hakkul yakindir."

Mevlana da şeriatı bir muma, tarikatı bir mum ışığında yürümeye ve hakikati ise maksadına ve hedefine ulaşmaya teşbih etmiştir.

Bilindiği gibi lügatte şeriat su veya su yoluna demektedirler ki şar'i de "yol ve cadde" manasınadır. Dolayısıyla şeriatta da "yol" (tarikat) manası vardır. Nitekim birçok ayette de şeriatın tarikat (yol) olduğu yer almıştır:

"Rabbine kavuşmayı uman kimse salih işler işlesin ve rabbine kullukta hiç ortak koşmasın"

Bu ayette likaullah (rabbiyle görüşmek) şer'i amellerin hedefi olarak gösterilmiştir.

Hakeza: Allah'a karşı gelmekten sakınasınız diye size sayılı günlerde oruç farz kılındı"

Onlarca ayette (ki bu ayette onlardan biridir) dini amelleri eda etmenin hedefinin takva olduğu belirtilmiştir.

Bu ve benzeri birçok ayetler ile rivayetlerden anlaşılmaktadır ki iman ve salih ameller takva nur, likaullah diye tabir edilen ruhi kemale ulaşmak için İslami teklifler ve şeriat bir yoldur. Bu hususta İslam ariflerinin de hiç bir şüphesi yoktur. Burada önemli olan bazı ariflerin ve bu cümleden Mevlana'nın inandığı hakikat tarifidir. Bu ariflere göre insan hakikate ulaştı mı artık şeriat ve tarikattan müstağni hale gelir.

İnsanı şeriattan müstağni kıldığı söylenen hakikatin manası hakkında farklı görüşler vardır. Başlıcaları şunlardır:

1. 
   Allah'a kavuşmak
   
2. 
   Rabubi huzura ermek
   
3. 
   Arifin ve tüm mevcudatın vücudunun Allah'ın zatı veya cemal ve celal sıfatlarıyla ittisalinin keşfi
   
4. 
   Rububi zatta varlıkların mutlak fenasının keşfi
   
5. 
   İnsanda zati bir değişikliğin vücuda gelmesi
   
6. 
   Gerçekler hakkında mutlak bir yakinin husulü
   

Görüldüğü gibi bazıları hakikatin marifet, bazıları ayni ve şuhudi bir yöne sahip olduğunu beyan etmektedir.

Şüphesiz ki Allah'ın ahlakıyla ahlaklanmak ve nefsini tezkiye etmekle birlikte gerçek bir marifetin insanı aşağılıklardan ilahi azamet nuruna yücelttiği ve bunun tüm insanların nihai hedefi olduğu hususunda hiç şüphe edilemez. Hatta bu tüm semavi dinlerin ve insani ahlak taraftarlarının da hedefidir.

Ama biz hakikati belirli mesafeleri kat ettikten sonra varılan bir nokta olarak görmemeliyiz. Şeriat ve tarikatı hakikat yolundaki noktalar olarak kabul etmek doğru değildir. Aksine ilahi emirler doğrultusunda atılan her adım ölçüşünce mutlak hakikatten de nasiplenmiş oluruz. Aslında bu seyr-u sülük hakikate ulaşma noktasında biten bir şey değildir. Zira bu hakikatin kendisi için mahdudiyet getirir. Ruhi kemal değişimi ile birlikte olan bu sonsuz seyr-u sülük her mertebede insanı ruhu özel bir keyfiyet ve nitelik ile karşı karşı getirtmektedir. Ki bir önceki mertebeden daha yüce ve derin bir mahiyete sahiptir. Bu seyr-u sülukun sonunu da tabii ve sıradan hareketlerin sonu gibi farz etmek, habersizlik ve cehaletin nihayetidir. Zira sonsuz bir gerçekte "son", "başlangıç" ve "orta" yerler düşünmek oldukça esassız ve ölçüsüz bir yanlışlıktır. İnsanın ruhu, bu ilahi kıvılcım, kendi yolunda ilahi nurlar ve azametlere nail olur ki salik bir noktada geride bıraktığı mertebeye bakacak olursa onu insani sıradan bir mertebe olarak görür; üstteki azim ve nurlu mertebenin ise Allah'a vusul makamı olduğunu hayal eder. Bu hayal ise insanın kapasitesizliğini ifade etmektedir. "Sonra onu başka bir yaratık yaptık" (Müminun, 14) ile "Ruhumdan ona üfledim" (Sad; 72)

Hakikatte insanın kendisi ile Allah arasına riyazetler ölçüsünde fasıla koymak, Allah'ı kendinden uzaklaştırmak ve uzaklık düşünmek büyük bir yanlışlıktır ki gerçek hakikatte yüzmek ile uzak Mesafedeki yapmacık hakikat arasında yanlışlık yapmaktan kaynaklanmaktadır. Zira biz Allah'ın dergâhına doğru attığımız her adım miktarınca mutlak hakikatten nasipleniriz. Dolayısıyla ilahi sonsuz azamet dergâhına çekilen bizleriz yoksa Allah riyazet vg nefis tezkiyemizin zirvesinde bulunan bir hakikat değildir. Bu yüzden Mevlana'nın "Hakikatler zahir olsa şeriatlar batıl olur" sözü daha çok bizim zihni ve ruhi egzersizlerimizle ilgilidir. Bizim gerçekleri bulmamızla bir ilgisi yoktur. Dolayısıyla Mevlana elde ettiği sayısız hakikatlere rağmen şöyle demektedir:

"Ey Ali ki cümle akıl ve gözsün

Bir miktar söyle gördüklerinden"
O halde Mevlana Ali (A)'ın hakikati gördüğünü kabul ediyor. Nitekim Ali (A) da şöyle diyor:

"Eğer gözümün önünden perdeler kalksa yine de yakinimden hiçbir farklılık olmaz."

Hakeza: "Hakkı gördüğüm günden beri şek etmedim"

Buna rağmen Hz, Ali, Rasulullah, diğer peygamberler varisleri ve veliler de kendilerini şeriattan ve ilahi emirlerle amel etmekten müstağni görmediler. Son nefesine kadar çalıştılar, çaba sarf ettiler ama hiçbir söz ve amellerinde şathiyat gibi mermuz bir cümle ifade etmediler." (Şerh-i Mesnevi, s. 11, s. 110-119)

Elbette demek gerekir ki Mevlana "Hakikatler zuhur etse şeriatlar batıl olur." demişse de bu hakikate erdiğini ve dolayısıyla şeriattan müstağni olduğunu dememiştir. Bence Mevlana vb. ariflerin bu sözden maksadı şeriat ve tarikatın, hakikate ulaşmak için bir vasıta olmasıdır. Daha önceden zikrettiğimiz gibi bazı ayet ve rivayetlerde de seri amellerin nur, likaullah ve takvaya ulaşmak için bir yol olduğu söylenmiştir. Dolayısıyla Mevlana da bunu söylüyor bana göre. Yani eğer insan likaullah nur ve takvaya şeriatsız sahip olabilseydi buna gerek kalmazdı. Ama bu mümkün olmadığı için şeriat gelmiştir. Yoksa peygamber de hakikate erdiği halde şeriattan müstağni olduğunu ifade etmemiştir.

Nitekim Mevlana da

"Nice zerreler gördüm ağız açık

En küçüğünü anlatsam sözüm uzar"
Dediği halde kendisini Hz. Ali'ye muhtaç görüyor. Dolayısıyla Hakikatler zuhur etseydi" sözü "İnsan likaullah takva ve nura şeriatsız ulaşabilseydi" diye tercüme edilmelidir. "Şeriatlar batıl olurdu" sözü de böylece ilk cümlenin neticesidir. Yani "eğer insan şeriatsız nura likaullaha ve takvaya ulaşabilseydi şeriata gerek kalmazdı" demek istemişlerdir. Dolayısıyla bu mümkün olmadığı için şeriat gelmiştir. Bu yüzdendir ki hiçbir gerçek arif bir takım hakikatlere erdikten sonra kendini şeriattan müstağni görmemiştir. Eğer Mevlana bundan başka bir şey söylemek isteseydi asla Ali'ye muhtaç görür müydü kendini?

Ama üstad ve mürşidim Muhammed Taki Caferi'nin de dediği gibi şeriat, tarikat ve şeriat birdir bunu ayırmak doğru değildir.

Velhasıl ne dersek diyelim irfanda şeriat ve İslam'ın zahiri esastır. Bu hususta en küçük bir eksiklik insanın birçok manevi hakikatlerden mahrum olmasına sebep olur. Nitekim ileride de ifade edeceğimiz gibi bazı ariflerin şathiyatı da (aşın sözleri de) bu ilk adımdaki noksanlıktan kaynaklanmaktadır. Allah tüm Müslümanlara hem şeriat hem tarikat hem de hakikatin tek bir şey olduğu ve bütün bunların nur, likaullah ve takvaya erişmek için birer vesile teşkil ettiği hakikatini derk etmeyi nasip etsin.