İstanbul ansiklopediSİ Büyükada Camii (Resim: Kemal Zeren)

Burhan Olker

ATPAZARÎ YANGINI — Atpazan, Fatih ve civarını yok edip büyük yangınların hemen hepsinde yanmıştır. Lütfi Tarihinde, Hicrî 1245 (M. 1829) vakayii arasında, Atpa-zarının içinden çıkmış bir yangın da kaydedilmiştir.

«Nisanın yirmi beşinci gecesi, Atpazarın-da ahırlardan zuhur eden ateş, ertesi gün saat ikiye kadar (alaturka) mümted ve Fatih civarında Emsercilere müntehi olarak mektep cihetindeki ahırlardan maada cümlesi ve iki mescid ile birçok büyüt ve menâzil muh-terik ve muşmahil olmuştur».

Bibi.: Lûtfi tarihi, II.

ATRİTA AĞI — İstanbul balıkçılarıma kullandığı ağlardandır; boyu yetmiş, eni üç kulaçtan altı kulaca kadar olup gözleri sar-dalya gözünden az dardır. Üst yakasında mantar, alt yakasında kurşun vardır. Gümüş balığı avına mahsustur; gündüzleri balıklar çevrilip ağlar balıklarla beraber kayığa alınır; uzatma suretiyle hiç kullanılmaz. Kurşunları seyrekleştirilip suyun yüzünde salma ağ tar-

f

zında da kullanılır, gümüş ve atrita balıkları tutulur, böyle su üstü ağı yapıldığı zaman balıkçı ağzında «Yeldirme ağ» adını alır. Altın Para zamanında bir atrita ağı en az 1300 kuruşa yaptırılabilirdi.

ATSIZ (Hüseyin Nihâi) — Edebiyat muallimi, şair; inanı yolunda cesur ve metin, hiç bir kuvvete boyun eğmeyen, mücadeleden yıl-mayan, ezadan cefadan korkmayan, son derece afif, muhakkak ki neslinin; mümtaz bir siması; 12 ocak 1905 de îstanbulda doğdu, bahriye binbaşılığından mütekaid Mehmed Nail Beyin oğludur. İstanbul Sultanîsinin onuncu sınıfında iken İmtihanla askerî Tıbbiye Mektebine girdi; Tıbbiyenin üçüncü sınıfında Bağdatlı bir mülâzime selâm vermemesi yüzünden çıkan atır münakaşa sonunda, mektepten çıkarıldı; bir müddet Kabataş Lisesinde muallimk muavinliğinde bulundu, mektep müdürü ile geçinemedi, İstifa etti, kısa bir müddet Seyrisefain idaresinde kâtiplik ettikten sonra İstanbul Darülfünununun edebiyat Fakültesine devama başladı ve ayni zamanda Yüksek Muallim Mektebine girdi, fakat bir hafta sonra askere alındı, dokuz ay süren askerliğinin sonlarına doğru, büyük biyograf Mahmud Kemal İnal «kendi tâbiridir» diyor, «ırkan çingâne bir baş çavuşla döğüşüp divanı harbe verilmek tehlikesini atlatarak» terhis olundu. Tekrar yüksek tahsile devam ile 1930 da Edebiyat Fakültesinin edebiyat zümresinden diploma aldı; hem kendi liyakatenin hakkı hem de Profesör Fuad Köprülünün teveccühü eseri Türkiyat Enstitüsüne" asistan oldu. 1931 de «Atsız Mecmua» çıkarmağa başladı ki soy adı kanunu çıktığında, bu mecmuada çıkan yazıları başına türlü dertler açtığı için «Atsız» soy adını aldı.

Maarif vekili mer

hum Doktor Rüşdü
Galip Beyin Ankara-
da Tarih Kurultayın
da çok hürmet ettiği
hocalarından Profe
sör Zeki Velidi Bey
hakkında söylediği _{Nihal Atsız}

bir sözden müteessi- (Resim: Behçet)

ren çektiği protesto telgrafı üzerine asistanlıktan istifaya davet olundu, kabul etmedi, evvelce Malatya orta mektebine türkçe, sonra Edirne Lisesi edebiyat muallimliğine tayin edildi: fakat tenkidkâr neşriyatına ağır bir lisan ile devam ettiği için vekâlet emrine alındı. 1934 de Deniz Gedikli Mektebine türkçe muallimi tayin edildi. Bu vazifesi 1938 yılı temmuzuna kadar dört sene devam etti, 1938 ders yılı basında hususî Yucaülkü Lisesinde ders 'kabul etti, 1939 da yine hususî Boğaziçi Lisesine nakletti; 1944 yılı Nisanının başlarına kadar dört buçuk sene bu lisede kaldı; o sırada yayınlamakta olduğu Orhun adlı aylık Türkçü mecmuanın mart ve nisan 1944 tarihli ve 15 ve 16 numaralı sayılarında memleketteki komünist tahrikleri hakkında Başbakan Saracoğmya hitaben yazdığı iki açık mektuptan sonra mecmua kapatıldı, Boğaziçi Lise-sindeki muallimliğine Maarif Vekâleti emriyle son verildi; bu açık mektuplar dolayısiyle Sebahaddin Âlinin açtığı hakaret dâvasında bulunmak üzere Ankaraya gitti, 9 mayıs 1944 de dört ay hapse .mahkûm oldu, cezası tecil edildi; fakat örfî idare karariyle tevkif olundu; İstanbulda yapılan örfî idare muhakemesinde altı buçufc yıla mahkûm edildi ise de karar Askerî Temyiz Mahkemesince esasından bozuldu, bir buçuk yıl süren bir mevkufiyet-ten sonra tahliye edildi ve yeniden yapılan muhakemesinde beraet etti. Kadıköy Sultanisinden ve Edebiyat Fakültesinden sınıf arkadaşı Tahsin Banguoğlu Maarif Vekili olunca vefakârlık göstererek Nihâi Atsızı Süley-maniye kütüphanesinde çalışmak üzere Da-vutpaşa orta mektebi türkçe muallimliğine tayin etti; bu vazifesi 1949 temmuzu sonlarından 1950 Eylülüne kadar devam etti, bu tarihte Haydarpaşa Lisesi Edebiyat muallimliğine noklolundu, Haydarpa Lisesinde 1952 yılı mayısına kadar kaldı; 5 Mayıs 1952 de Ankarada Milliyetçiler Derneğinde tertiplediği bir toplantıda «Devletimizin kuruluşu» mevzuu üzerinde verdiği konferans üzerine maaşını Haydarpaşa Lisesi kadrosundan almak üzere tekrar Süleymaniye kütüphanesinde vazifelendirildi; 1959 yılı eylülünde bu kütüphanedeki vazifesinde bulunuyordu.

Hüseyin Nihâi Atsız Türk Tarihi üzerinde sağlam bilgi sahibidir. Bu yolda merhum Doktor Hiza Nur ile çok yakın bir dostluğu

olmuş, mücadeleci ruh yakınlığı da olduğun-dai Riza Nur, Nihâi Atsıza manevî bir baba sevgisiyle bağlanmıştır. Aşağıdaki koşma şiir diline bir örnektir:

Dumanlı gözlerim bir hayal arar Tan vakti ufukta güneş yanmadan Her güze! dakikam geçer çabucak Tadını içip de gönül kanmadan

Benim de çok tatlı bir dünüm vardı Bir ela gözleri süzgünüm vardı Ömrümde bir gecem bir günüm vardı Onu da usandım artık anmadan

Gün olur ufuklar gönlümü sıkar Gün olur ki gönlüm âbımdan bıkar Şu yollar hep ayni gurbete çıkar Bir pınar başında durup konmadan

Ömründe gülmedin, rahat bulmadın Ölsen de no!a ki anılmaz adın Hey Atsız yirmi beş yılda kocadın Başında saçların beyazlanmadan.

Bu koşmayı 1930 da yazmıştı. 1959 da saçları da ağarmıştı, Ama hâlâ başı dimdikti.

Mücadelelerinde çok sert bir kaleme sahip olan Atsız, mürit duygularının heyecanı ile haksız hücumlarda da bulunmuştur. Fakat bir hakikattir ki ismi memleketimizin na-muskâr evlâdlarmdan biri olarak unutulmıya-caktır.

ATSIZ MECMUA — Hüseyin Nihâi Adsız tarafından tesis ve neşredilmiş aylık Türkçü mecmua; «isim» mânasmdaki türkçe kelimenin at şeklindeki arkaik imlâsı ile isimlendirilmiştir.

Her ayın on beşinde çıkardı, 17 nüsha çıkmıştır; ilk sayısı 15 mayıs 1931, son sayısı da 5 ekim 1932 tarihlidir. Bu on yedi nüshada Ze-ki Velîdi, Fuad Köprülü, Ahmed Ca-feroğlu, Abdülkadir İnan, Mehmed Hâlid Bayrı, Şerafeddin Yaitkaya, Nihad Sami Banarlı, Mahmud Ragıp Gazinihal gibi tetkikçilerin türkoloji mevzuunda hayli makaleleri intişar etmiştir.

İlk sayıları 1000 nüsha olarak basılmış, sonra 750 ye indirilmiş, son sayılar da 500 basılmıştır. Mecmuanın müessisi ve sahibi bu mecmuada çıkan şiirlerinde Atsız takma-adını kullanmıştır ki sonra soy adı olmuştur (B.: Atsız, Hüseyin Nihâi).

ATSIZNEFER SOKAĞI — Şişlinin Paşa Mahallesi sokaklarmdandır. Batı Caddesi ile


— 1326 —
ATTAR ATTARLAK

Kâmilbey Sokağının kavuştukları üçyol ağsı ile Barutçular Sokağı arasında uzanır.

Üçyol ağzından girildiğine göre, üç arabanın geçebileceği genişlikte, az bozuk toprak •bir yoldur, az ileride sağa isimsiz bir ara sokak verir. Ferace sokağı ile olan kavşağından sonra dört araba enine çıkarsa da, nihayete doğru tekrar darlaşarak eski halini alır.

Sol taraf Ferace so-kağına kadar yangına dizili ekseri ikişer kat ahşaplarla bezenmiştir. Sağ yan, ara sokağa kadar arsa halindedir. Ferace Sokağı kavşağında, sağda, 17 inci îlko-okul vardır. Yol, ileriye, arsa ve bahçelikler arasında uzanır; bahçeliklerde tek katlı teneke - tahta kulübeler, barakalar vardır (Haziran 1947).

İsmail Erseyim

ATTAR, ATTARLAR — Kamusa göre, güzel kokular, tıbbî ecza, misk ve bahar; ve_y halen iğneden ipliğe kadar türlü şeyler satan b

istanbul

esnaftır; bu isim feâlk ağziada boaulmuş, aktar olmuştur.

Eskiden attar dükkânları, eczahanelerin ve ecza depolarının yerini tutardı; Büyükşe-hirde attarların en vukufluları ve zenginleri de Mısırçarşısmda bulunurdu. Mısırçarşılı büyük attarlar hem toptan hem de perakende satış yaparlardı (B.: Mısırçarşısı). Mahalle aralarında ve İstanbulun diğer bazı semt ve çarşılarında >!d küçük attarlar ve kökçüler mallarını Mısırçarşılılardan tedarik ederlerdi.

1950 -1959 seneleri arasında hemen hemen attar dükkânı kalmadı ve Bayazıddaki kapalı çarşı civarında bulunan attar dükkânları da istimlâk doîayısı ile yıkıldı; hâlen Mısır Çarşısında 3 tane baharatçı dükkânı var ise de bunlardan yalnız bir tanesi attardır, öbür ikisinin attarlıkla ilgisi yoktur.

Eski attarlar, ilâç tertip etmekte gayet

ANSİKLOPEDİSİ

mahir kimselerdi, bu ilâçların maddei iptida-iyelerini teşkil eden ot, kök, yaprak vesaireyi çok iyi tanırlardı; bunların toplanma, kurutulma ve muhafazaları hakkında sağlam bir bilgi ve ihtisas sahipleriydi. Şuruplar, macunlar, merhemler, taktir edilmiş kokulu ve de-valı sular, tiryaklar, haplar; bilhassa bahî (Af-rodisiyak) ilâçlar yaparlardı. Bunlardan başka, attar dükkânlarında meselâ kaynama şap, soğuk şap, yazma, nuhudî denilen sanayie müteallik sabit boyalar yapılır; dardağan darısı, yılan suyu, yılan gömleği, ha-mamiye, tamamiye, safayı mülk vesaire gibi hastanın sadece maneviyatını kuvvetlendiren müstahzarlar bulunurdu.

Attarların içinden de bazıları, bir takım maddeleri ele alarak bunlara İspençiyari şekiller vermişler, bir sahada mütehiassıs olmuşlar macuncu, deva şurubcu, anberci, bu-hurcu, gülsucu gibi isimler almışlardı.

Evliya Çelebi, on yedinci asır ortasındaki

1327

ATTAR ATTARLAR

İstanbul esnafından bahsederken attarları ihtisaslarına göre sınıflandırıyor:

«Esnafı mâcunciyan — Dükkân 300, ne-ferat 500. Pirleri Fisagors Tevhidi idi. Amma Hazreti Risalet asrında pîri hakikîleri Hazreti Ubeyid Attar'dır. Selman Fârisi belin bağladı. Hazreti Hamza ile şehid olup Cebeli Uhud zeylinde medfundur. Bu macuncu taifesi tahtırevanlar üzre dükkânlarının maâcin kısımlarını ve hokkalarını dizip halifeleri tunç havanlar içre besbâse, kebâbe, darçın, dâri fül-fül, kakule, havlican, ûdülkahir, zencefil gibi edviyeyi döğüb ihzar ederler. Sonra gümüş hokkalar derununa vazedüb macun hârlere ihsan ederler.

«Esnafı gülâbciyan — Dükkân 41, nefe-rat 70. Bunlardan bazıları kocaman bir ester üzerinde küp kadar bakır -kazanlar içre gülâb (gülsuyu) satarlar Edirneli hâtûnlardır. Bir kısmı da dükkânlarda buhur suyu, mâi kâdi, gülâb, mâi anber, aselbend, mâi verd. mâi


Eski Mısr Çarşısında Hanılacıbasının dükkânı diye tanınmış tarihî dükkân; son sahibi Nureddin Gürler idi (Resim: N. Baylav koleksiyonundaki fotoğraftan S. Sinan eli ile)

Yıkılan eski Sahhaflar Çarşısının Bayazıd kapusu dibinde Nâdir Efendinin attar dükkânı

(Resim: Salih Sinan)


— İ328 —

— 1329 —

sanısevr kökü, meyan kökü, zaater kökü, daha binlerce deva otlarını cemedüb satarlar.

«Esnafı afyonciyan — İlk pirleri Fisagors tevhididir. Hazreti Muhammed asrındaki pirleri Amribni Ümmeyyedir. Hakkaki afyon te-navül eden zamirşinas, nüktedan, zarif olur. Bunlar dükkânlariyle vacibülseyr bir halde mürur ederler ki kimisi maslub min indallâh gibi dilini dışarı çıkarmış, kimi kaşınmakta, kimisi hay ve huy eder, kimi afyonun şiddetinde hâbi gaflete dalarak ubur ederler.

«Esnafı gülâbiciyan — Dükkân 41, neferat 70. Bunlardan bazıları kocaman bir ester üzerinde küp kadar bakır kazanlar içre gülâfoi satar, Edirneli hatunlardır. Bir kısmı da dükkânlarda buhursuyu, gülâb, mâi anber, aselbend, mâi verd, mâi yasemin misüllü ıtriyat makulesi mâi tayyibeier füruh ederler. Pirleri {Itrüddini Hindî) dir. Kabri Hindistanda-dır. Hazreti Fahri Resul Efendimiz râyihai tayyibeden hoşlandığı için daima gülâb heda-ya götürürlerdi. Hazreti Ali kemerini bend eyledi, pir oldu. Bu taife pürsilâh alayda ubur
ATTAR ATTARLRAR

yasemin misilli ıtriyat makuulesi mâi tâyyi-beler füruht ederler; pirleri Itrüddin Hindidir. Hazreti Fahri Resul Efendimiz râyihai tayyi-beden hoşlandığı için dâima gülâb hediye getirirlerdi, Hazreti Ali kemerini bend eyledi; pîr oldu. Bu taife pür silâh alayda ubur ederken iki tarafda olan temâsâcılara gülâb ve mâi buhur nisâr ederler, cümle şahrâh muattar olur.

«Esnafı meşrubatı deva — Dükkân 500, neferat 600. Pirleri tabib Ali bin Süfyan Sev-rîdir. Kabri Yemen Adenindedir. Bu taife dükkânları ekseriya Sultan Bâyezidde, Hoca-paşa kurbünde Meydancık mahallesinde, Ga-latadadır. İşleri lisanı sevir, hindiba, köknar, nane, zaater gibi edviyenin irakını çıkarıp gûnalevn şişelere koyarak dükkânlarını tezyin ederler. Bu edviye guzâta gazada gayet lüzumlu olduğundan bu taife dahi kâlâyi marifeti arz ile pürsilâh ubur ederler.

«Esnafı edhanı edviye — Dükkân 8, neferat 14. Pirleri Abdüssamed Ziyad'dır. Bas-ralıdır, kemerini Selman bağlamıştır. Kabri Bağdad diyarında Kurna Kalesi mezaristanın-da, ziyaretgâhı hâs ü âm'dır. Kabri türabından bir yağlı turab çıkar ki cüzzam ve kel olan bir adam hamamda kese sürünüb ba'de vücuduna ol yağlı turabdan sürse bi emrillâh halâs olur. Bu esnafın isleri bademden, servi kozalığından, cevizden, fındıktan ve daha gû-nagûn eşyadan edhan (vücuda sürülecek yağlar) çıkarıp katramiz şişeler içre koyup tahti-revanlar üzre dükkânlarını zeyn ederler. Halka yasemin yağı, sünbül, gül ve reyhan, kal-lemisk yağları bezederek ubur ederler.

«Esnafı hâcegânı attâryan — 2000 dükkân, 3005 neferdir. Pirleri Hüsam bin Abdullah Basravîdir. Kabri münevveri Acem Şeh-, ribanmdadır. Bu attaran zümresinde nice eşya mevcuttur. Ekserisi yanlarında bulundurup dükkânların tezyin ederek ubur ederler. «Esanfı anberciyan — Bunlar da 35 dükkân, 100 nefer olup dükkânlarını ûd ve an-ber ile tezyin edüb geçerler.

«Esnafı buhurciyan — 25 dükkân ve 35 neferdir. Dükkânların aselbend, günlük, sünbül, kına, buhuri nebî ile tezyin edüb güzer ederler.

«Esnafı attaranı seyyaran — Dükkânları yok, neferat 300, pirleri Ebuzerigaffarî'dir Kabri Kudüstedir. Ellerindeki şeyler içinde

İSTANBUL

cemi edviye mevcut olup etrafına na çocuk oyuncakları dizip «Çercihâ!..» deyû alay arasında gezerler.

«Esnafı ispenciyariyan yani otbuluciyan — Pirleri Hazreti Lokmandır. Ruyi arzda Cenabı İzzet ne kadar nebat halk eylediyse cümlesine lisan verib «ben falan derde devayım» deyû Hazreti Lokmana söyletmiştir. Hazreti Muhammed asrındaki .pirleri Hidayetullah ib-ni Zünnûn Mısrî'dir. Hazretin izniyle babası kemerini bağlayıp otculara pîr eylemiştir. Kabri Hicaz dağlarındadır. Nebat devşirirken kendisini yılan sokmuş, şehirden mualece erişinceye kadar vefat etmiştir. Bu otcular pazar kurup lâbada kökü, güneyik kökü, li-

Hattat Dana yazısı île Cemiyeti Attaran mührü

Mühür Nâşid Saylavdadır

(Resim: Behçet Elver)

l

ANSİKLOPEDİSİ

derken iki tarafta olan temaşacılara gülâb nisar ederler, cümle şahrâh muattar olur.

«Esnafı taciranı şem-i asel — Dükkân 55, nefer 100 Dükkânları Zindankapısmdan taşradır. Efradı hep islâmdır. Tahtırevan üzre dükkânlarım zerü ziver ile tezyin edüb pürsilâh ubur ederler. Mumcubaşı ile Şem'a-hane Nazır ve Emini de rikâb rikâba giderler, dökülen balmumu üzerinde bu eminin mührü bulunmak şarttır. Mühürsüzleri hileli diyerek zabtedüb sahibini tecrim ederler.

«Esnafı attan çömlekciyan — Dükkân 300 ve neferat 500 dür. Pirleri Abdüîgaffar Medenî'dir. Selman Pakın kırk dokuzuncu kemer bestesidir. Çanakçı çömlekçilere pîr olmuştur. 162 yaşında irtihal buyurub Medinei Münevvere yakınındadır. Ziyareti müyesser olmuştur. Dükkânların gûnagûn güze, kâse, tabaklar ile tezyin edüb pürsilâh ubur ederler».

Zamanla bu esnafın çoğu yavaş yavaş ortadan kaybolmuştur ancak, zamanımızda bazı semtlerde birkaç tane attar ve kökçü dükkânı kalmıştır; ve bazı cahil kimselerin buralardan aldıkları şeylerle kendilerine mahsus ilâç tertipleri yaparak sıhhatlerine baktıkları görülmektedir.

Türkiye ve İstanbul tarihinin büyük simalarından birkaç kişi çocukluklarında attar çıraklığı yapmışlardır:

Abdülmecidin gözde Seraskeri Hasan Rıza Paşa, Memiş Ağa adında bir attarın oğlu idi; amcası Osman Ağanın yanında, Mısırçar-şısında küçük bir dükkânda çıraklık yaparken, harikulade güzelliği ve cevval zekâsiyle bir gün bu çarşıyı ziyaret eden İkinci Mah-mudun nazarı dikkatini celbetmiş ve hemen saraya alınmıştır.

Sadırâzam Âli Paşanın babası, Mısırçar-şısı esnafından idi, ayni zamanda çarşının bevvablığını yapardı.

Büyük muharrir Ahmed Midhat Efendi, fakir bir adam olan babasını pek küçük yaşta kaybetmiş, bir ara Mısırçarşısmda attar çıraklığı yapmıştı.

1870 -1880 arasındadır ki diplomalı eczacılar yetişmeğe başlamış; Mısırçarşısı, attarlar ve kökçüler hakkında da bir nizamname hazırlanarak buralarda tıbbî bazı zehirli maddelerin satılması yasak edilmiştir. Nizamname şudur:

ATTAR ATTARLAR

Attarlar ve kökçüler nizamnamesi

22 Receb 1302 ve 25 Nisan 1301 (Milâdî 1884)

Birinci madde — Attarlar işbu nizamnameye merbut defterde muharrer eczayi sem-miye ve muzirreyi füruht etmekten katiyyen memnudur. Fakat eczacılar beledî ispençiyar-lığı nizamnamesi mucibince yalnız reçete ile füruht edebilirler.

İkinci madde — Attarlar Avrupadan gelen spesyalite tâbir olunan edviyei hususiye ile burada imal olunan ve mürekkebatı bilinmeyen edviyei hafiyye ve mürekkebeyi ve eczacılara etıbba reçetesi ile yapıp satmağa mecbur oldukları sair mualecatı fruht edemezler.

Üçüncü madde Kökçüler işbu nizamnameye merbut defterde gösterilen mavadı nebatiye! semmiye ve mızırreyi ayrı mahalde hıfzetmeğe ve bunları malûm olan attarlarla eczacılardan gayri kimseye satmamağa mecburdurlar.

•Dördüncü madde — İşbu nizamname ahkâmına muhalif hareket eden attarlar ve kökçüler ceza kanunu hükmüne tevfikan müca-zat olunurlar.

Beşinci madde — Dahiliye Nezareti işbu nizamnamenin icrasına memurdur».

Bu nizâmnâmeye kökçülerle attarla satmaları yasak edilen şiddetli zehirli maddelerin bir listesi eklenmiştir.

Aşağıdaki attar reçeteleri, bu satırların yazıldığı sırada artık Büyükşehir hayatının tarih vesikaları arasına girmiştir:

Kırk bir türlü bahar macunu

(Afrodizyak bir macun)

Bu macun kırk bir çeşit bahar ile akanber ve ateş görmeksizin sızdırılmış halis balın karıştırılma-siyle yapılır.

Biber, karanfil, darçm, zencefil, edrefil, yenibahar çörek otu, sinameki, dârifülfül, havlıcan, mah-leb, susam zerdeçal, beyaz kırmız, hindistan cevizi, kınakına, râvend çöpçini, saparna, anason, zolumba, râziyane, defni yezid, sarı halile, kara halile, günlük, topalak, nöbet şekeri, fülfül, küçük kakule, sakız, turp tohumu, maydanoz tohumu, dereotu, sasaf-ras, havuç .tohumu, ûdülkahir, buy tohumu, üzerlik, kebabiye, besbâse.

Bunlar hepsi döğülüb elekten elendikten sonra sızdırılmış balın içerisine ayrıca bir çakı ile kazınıp rendelenmek suretiyle ak anber konulur. Bu suretle hazırlanan macundan her sabah birer kahve kaşığı alınır. Kanı ha-

rekete getirerek vücuda tatlı bir hararet verir. Ve cinsî münasebete fazlasiyle yardım eder.

Eski attar n ifadelerine göre İkinci Abdülhamid bu ak anber macununu bir gün bile terketmemiş ve buna daimî surette devam etmiştir.

Anber devası tertibi

Bir dirhem büyük kakule, bir dirhem küçük kakule, bir dirhem sünbülihindî iki dirhem sarı sandal, iki dirhem ûd, iki dirhem zencefil; üç dirhem besbâse; üç dirhem fülfül; üç dirhem turunç; üç dirhem darçın; üç dirhem havlican; üç dirhem cevizi bevva; bir dirhem anber; yarım dirhem misk; miktarı kâfi şeker ve gül suyu ve şarap ile macun yapılır.

Âzayi re'siyeye kuvvet verir. Ve soğuktan olan rahim hastalıklarına ve pirlere ve avratlara münasiptir. Şerbeti bir dirhemden iki dirheme kadar verilir.

Misk devası

İki dirhem turunç, iki dirhem zürünbad, iki dirhem ûd, iki dirhem besbâse, birer buçuk dirhem yapmış inci, ibrişim, kehriba, mercan, bir buçuk dirhem reyhan tohumu ve bir buçuk dirhem misk kurusu, bir dirhem beyaz behmen, bir dirhem kızıl behmen, bir dirhem darçın, bir dirhem sünbülü hin-dî, bir dirhem karanfil, bir buçuk dirhem zencefil, bir buçuk dirhem kebabe, bir dirhem dârifülfül, sülüs dirhem misk ve miktarı kâfi bal ile macun yapılır.

Kusmayı kesmek için tertib

Beşer dirhem cevzi bevva, çörek otu, hindistan cevizi çiçekli, turp tohumu, kimyon, karanfil, zencefil, dargın, anason, soğan, kendir tohumu, günlük, üzerlik, râziyane ve üç dirhem safran, iki misli bal ile macun yapılır. Sabah ve akşam devam olunur.

Belsoğuklıığu için tertip

Beş dirhem pelesenk yağı, yirmi dirhem terementi, üç dirhem küherçile, üç dirhem günlük, üç dirhem ceviz, on iki dirhem kebabiye.

Bunlar hap olacak ve üç gün şarap ile şırınga olacak ve perhiz edilecektir.

Belsoğukiuğu için tertip

İki dirhem yengeç gözü, bir dirhem günlük, bir dirhem pelesenk yağı, iki dirhem terementi. Bunlar doğulup hap yapılır. Sabah akşam iki tane kullanılır.

Yaralar içib tertip

Beşer dirhem göztaşı, kükürt, sakız, rakı, zeytin yağı, Merhem yapılır, yaraya sürülür.

Otuz dirhem Cezayir saparnası, beş dirhem peygamber hasebi, iki dirhem ravendi çinî, beş dirhem sinameki yaprağı, iki dirhem iyodür do potas, bir dirhem simaruba, üe yüz dirhem şeker.

Bunların kâffesi bir toprak tencere içinde kaynatıp ağzını hamur ile sıvanacak, akşam sabah birer kahve fincanı içilecek.

Leynet için tertip

On iki dirhem sinameki yaprağı, altı dirhem kükürt çiçeği, beş dirhem kırım tartar, dört dirhem yıldız anasonu, sekiz dirhem meyan kökü, yirmi dirhem şeker.

Bunların cümlesi doğulup gece yatarken yarım bardak su ile yarım yemek kaşığı alınır.

Romatizma için tertip

Yirmi beş dirhem kırmızı turp suyu, otuz dirhem ispirto, yirmi beş dirhem kâfuru, yirmi beş dirhem afyon.

Bunlarn cümlesi birbirine karıştırılır. Eomatiz-ma olan yere sürülür.

Mide için macun

On beş dirhem sinameki, yedi dirhem günlük, beş dirhem turbit, beş dirhem ravendi çinî, beş dirhem mahmudiye, beş dirhem çöpçini, üç dirhem sakız, iki dirhem topalak, bir dirhem ceviz bevva, bir dirhem zencefil, bir dirhem kakule, bir dirhem fül-fülü ebyaz, üç yüz dirhem süzülmüş bal.

Bunlar doğulup bal ile macun yapılır, sabahlan birer kahve kaşığı yenilir.

Kadınların hayzını görmesi için tertip

Onar dirhem çörek otu, özerlik, buy tohumu, havlican.

Hepsi doğulup bal ile macun yapılır. Sabah ve akşam birer kahva kaşığı yenilir.

Kanlı basur için tertip

Onar dirhem simaruba, eksi nar kabuğu, zamkı arabî, turbit.

Bunların cümlesi bir bucuk okka su ile bir okka kalana kadar kaynatılır sabah ve akşam birer bardak içilir.

Türkiyede eczacılık ihtisasa dayanan müstakil meslek olduktan ,sonra şiddetli zehirli maddelerin attarlar tarafından satılması yasak edildi.

Kadimdenberi attarlarm sattıkları nebatî, hayvanı ve kimyevî maddelerin alfabetü listesi:

Bu listede hayvani maddelerin sonuna h, kimyevî maddelerin sonuna da k harfi konmuştur, geri kalan nebatî maddelerdir. Sonraları attarlara satmaları yasak edilen şiddetli zehirli maddelerin basına da bir -fa işareti konmuştur.

ansiklopedisi

Aeıağaç (Aeıyonga)

Acıbadem

Acıbadem ruhu

Acıbadem suyu

Acıbadem yağı

Acıbakla

Acıçidem

Acıelma yağı

Adaçayı

Adasoğanı (= Aksoğan)

Afyon

Ağaç kavunu

Akanber (= Anber) (h)

Albakkam

Albamya papatyası

Altın çiçeği

Altın kökü

Akmazı

Alabalık yağı (h)

Anason

Anber kabuğu

Andız otu, Andız kökü

Anzarot (= Anzarut)

Arab sabunu (k)

Ardıç katranı

Ardıç tohumu

Asilbend

Atkuyruğu otu (= kırkMlid ota)

Ayçiçeği

Ayı yağı (h)

Ayrıkkökü

Ayva çekirdeği

Ayva yaprağı

Ayvadana

B

Bademyağı (acı, tatlı)

Bağrıkara (= Baldırıkara)

Bahar

Bakla çiçeği

Baldıran otu

Balık nefsi (h)

Balık otu

Balık yağı (h)

Balmumu (h)

Balmumu çamuru (k)

Bamya çiçeği

Ban otu

Batalomba Kutalamba

Belîleç

Benî israil zeytini (k)

Besbâse

Beyaz biber

Beyaz hatmi çiçeği

Beyazmazı (= Akması)

B°vas potas (k)

Biberiye

Biberiye yağı

Bitotu

Boruçiçeği

âtta» attarlar

Boytohumu (döğülmügüme Ç«»*a)

Boyacı kökü

Böğürtlen kökü

Buhur

Burçak

Cavî

Cebelinindi

Cehennem taşı

Cehrî

Ceviz kabuğu

Ceviz yaprağı

Cintiyâne (= çintiyâne)

Civa (k)

Çadıruşağı

Çalı tohumu

Çalı dikeni

Çamsakızı

Çam soymuğu

Çarşamba

Çavdar mahmuzu

Çekem tohumu

Çemen tohumu (= Boytohumu)

Çemen boytohumunun döğülmüşü

Çeyan tırnağı

Çezmezen

Çilek sapı

Çirişotu

Çiriş (otun tozu)

Çöğen kökü (= Çöven kökü)

Çöpç-înî (= Çöp çini)

Çivit

Çörekotu

Çörekotu yağı

D

Darçın nanesi Damkoruğu Dardağan darısı Darçın (= Tarçın) Darçın çiçeği Dârîfülfül Defne tohumu Defne yaprağı Defneyezid otu Defne yağı Demibozan (k) Demidikeni Demirhindi Deniz kadayıfı Devedikeni çiçeği Devedikeni tohumu Deve yağı (h) Dişi kasni Domalika Dut kökü Dut yaprağı

ÂTTAR ATTARLRAR

— 1332

İSTANBUL

ANSİKLOPEDİSİ

1333

ÂTTAR, ATTARLAR

E

Ebegümeci yaprağı

Ebucehil karpuzu

Edrefil

Eğir kökü

Ekşinar kabuğu

Emleç

Erkek kasni

Fare otu

Ferfelek

Fessuh

Filit kükürt (k)

G

Gelincik çiçeği

Gelinfeneri

Gıcır

•fc .Göztaşı (k) . Gülbeşeker Gülburnu Gülhatmi Gül kurusu Gülsüngeri Günlük

•& Güzelâvrat otu

H

Habbülmülûk

Habbüsselâtin Bezri harvâ

Hacıbektaş tuzu (k)

Harazı (Erkek, dişi) (h)

Harbakı ebyaz

Hatmi kökü

Hatmi çiçeği

Hatmi yağı

Hardal "

Haşhaş tohumu

Haşiş Esrar

Havacıva

Havlıcan

Havuç tohumu

Hindistancevizi (Küçük)

Hindistancevizi yağı (Küçük)

Hiyarşenbih

Hiltit

Horasanı

Hünnab (meyvası)

Hüsnüyusuf

İ

İğde çiçeği İncibar kökü İncir yaprağı İnyas baklası

Ihlamur Isırgan tohumu

Itrışâhi yağı Itır yağı

Jelatin (h)

K

Kabak çekirdeği Kâdıhindî Kadıngöbeği Kâfuru Kakule Kakule yağı f Kalabarbaklası

Kantoron çiçeği

Kaplumbağa yumurtası (h) r Karaardıç

Karabaşçiçeği

Karabaşyağı

Karabaldır

Karabamya çiçeği

Karabiber

Kargabüken

Karaçöpleme

Karahalîle

Karadut kökü

Karadut yaprağı

Karakafes

Karanfil

Karanfil yağı

Kardeşkanı (h)

Kariıyarık tohumu

Karatopalak

Karagünlük yağı

Karasakız

Karasinâmeki

Katran ruhu

Kaya tuzu (k)

Kebâbiye

Kedi otu • Kekik otu

Kekik yağı

Kenevir tohumu Kereviz tohumu Kilermeni (k) Kimyon Kişniş

Kitre yaprağı Kitre zamkı Kireçkaymağı (k) Kına Kınakına Kınbır

Kırkkiîid otu Kırınıtartar (k) kırmız (h) Kırmız tohumu Kırmızı sandal Kısacıkmahmud Kızılcık kurusu Kocayemlşi Kola

Kökboya (= Boyacı kökü)

Kökenfiye

Körükçü otu

Kudrethelvası

Kudretnarı yağı

Kuduz böceği

Kunduz kabuğu

Kuasya (acıağaç, acıyonga)

Kurtboğan

Kurtluca

Kuru nane

Kuşburnu

Kuşdili

Laden Lâhurçivit Limon tuzu Levanta çiçeği Leylek pisi (h) •fc Lokman ruhu

M

Maeangur

Mahleb

Mahmudiye, Mahmûze

Marik yaprağı

Mâi zerin

Makkab cevizi

Marsıma yaprağı

Mayasıl otu

Maydanoz tohumu

Melisa yaprağı

Melisa yağı, ruhu

Menekşe kökü

Menekşe çiçeği

Mersinyaprağı

Merkep sütü (h)

Meşe palamudu

Merzenguş

Mermeriliği (k)

Meyan kökü

Meyan balı

Mezvenk (= Müzüdek)

Misvak

Miski arabî

Mısırpüskülü

Momzataşı (k)

Morbakkam

Mührüsüleyman

Mumya (h)

Mürrüsâfî

Mürver çiçeği

Muşmula çekirdeği

N

Nahveihindî Nane yağı Nar çiçeği Nemse kimyonu Nışadır ruhu

O

Oğulotu Okaliptos

Ö

Ödağacı

Palamut meşepalamudu

Pamuk tohumu

Papatya

Pelin

Pespâse (= Besbâse)

Peygamber ağacı

Pülüskün

R>

Rastık (k)

Rastıktaşı (k)

Ravendi rûmî

Ravendi Çînî

Reçine

Rezene (=Râziyane)

Reyhan tohumu

Saçaklı kurtluca

Safran

Sakız

Sâleb (= sahleb)

Salkım çiçeği

Sandal yağı

Saparina

Sarıhalîle

Sarısandal

Sarısabır

Sarı kantaron yağı

Sarı potas (k)

Saray kırmızı

Sassafra

Saz kökü

Sedef otu

Sedef yağı

Sedef otu çiçeği

Semerci kozalağı

Semizkabak

Simaruba

Sinameki

Sinirliyaprak

Siyah mazı

Siyelek

Sığırdili

Sığırödü

Söğüt kökü

Soda (k)

Sumak

Susam

Suut kökü

Sülüğen

Sülük (h)

ATTAR, ATTARLAR

— 1334 —

istanbul

ANSİKLOPEDİSİ

— 1335 —

ATTAR, ATTARLAR

Sünnetçi otu Sürür (k) Sürme (k) Subye kemiği Subye boncuğu

Şahtere otu

Şap (k)

Şeftali çekirdeği

Şerbetçi otu (= Bira çiçeği)

Tatala (=Tatule)

Tatule yaprağı

Taflan ruhu

Taflan suyu

Tarçın (= Darçın)

Tarçın çiçeği

Tarçın yağı

Tarçın tohumu

Tavşan derisi (h)

Tavşan yağı (h)

Tebeşir tozu (tavuk katığı içindeki deri) (h)

Tehnel

Tefârik yağı

Tefârik yaprağı

Tenkârî (k)

Terementi

Timurbozan (= Demirbozan)

Tîzab (= Kezzab)

Tozkükürt

Turunç kabuğu

Tuzruhu

U

Ûdülkahir Uluavrat yaprağı

Ü

Ünnap (= Hünnap) Üzerleik tohumu Üvez kurusu

Van tohumu Vanilya çubuk Vanilya tozu

Yabanî hıyar Yapışkan otu Yasemin kökü Yasemin çiçeği Yersomunu Yenibahar Yılan gömleği (h) Yılancık ta}i (k) Yıldız anasonu Yüksük otu

Zamkıarabî

Zacıkıbrıs (k)

Zencefil ir Zencifre

Zerdecap (= Zerdeçal = Zerdeçav) İr Zırnık (k)

Zulumba

Attarlar bu maddelerden istifade ederek galenik preparatlar, bir takım mürekkeb ilâçlar yaparlardı. Eskidenberi attarların hazırladıkları bu tertipler artık bu büyükşehir hayatının tarih vesikaları arasına girmiştir. Bu galenik preparat ve terkibierden birkaç dane-sini veriyoruz:

Kekik suyu, Acıbadem şurubu, Böğürtlen şurubu, Demirhindi şurubu, Civa merhemi, Gelincik macunu, Gelincik şurubu, Gül sirkesi, Haşhaş macunu, Kızılcık murabbaı, Kavunçekirdeği subyesi, Ketentohumu lapası, Kavak Merhemi, Kurşun Sirkesi, Lokman ruhu, Menekşe şurubu, Nohut Yakısı, Buhur suyu.

On sekizinci asır ulemâsından Mîrzazâde Mehrned Salim Efendi kendi adına nisbetle anılan şuera tezkiresinde devrinin şairlerinden İbrahim Sırrıdan bahsederken bir attar üzerine bir fıkra nakleder ki bu biçâre adama yapılan mûzibliğin dehşeti, bir attar dükkânının içinde neler bulunduğunu gösteren yukarıdaki liste gördükten sonra anlaşılabilir.

Son derece zeki bir İstanbul külhânisi olan Sırrı ahbablarına o bazan zulüm derecesine varan bir muziblik yapmadan duramaz-mış. Bir gün de Şehzade Camii civarındaki çarşıda attar İmad Çelebinin dükkânına gider, İmad Çelebi ayni zamanda değerli bir hattat olan ihtiyar bir adamdır; Salim Efendi dükkânı söyle tasvir ediyor: «Bin bir çeşid ecza ve madde dolu, şişeler, zarflar tavan boyunca yığılmış, her bir zarfın üstünde içindeki maddenin adı yazılmış, müşteri geldimi, yerinden kalkar, bir kaç basamak merdivenini dayar, yerleri ezberinde, istenilen şeyi çıkıp indirirdi».

İmad Çelebi para canlısı adammış; Sırrı dükkâna girer girmez:

— Hay îmad Çelebi., demiş, şu anda burnumda Karaman Çarşısı Fırınının çöreği tüttü, hani biri gitse .de alıp getirse kırk para veririm!..

İmad Çelebi:

— ihtiyarını ama hatırın hoş olsun, o
kırk para ile çörek parasını ver, alıp getire
yim!., demiş.

İhtiyar adam Şehzadebaşından Karamana gidüp gelinceye kadar Sırrı bir kaç yüz zarfın içindeki maddeyi değiştirmiş; çörek gelip bir kaç lokma yedikten sonra fazla kal-nıayup gitmiş, karsı tarafta bir dükkâna girerek ne olacağını görmek için münasib bir yere gizlenmiş.

Attara bir müşteri gelmiş, parasını vererek faraza «Ayrık kökü» istemiş, İmad Çelebi yaftasına bakıp zarfı almış, içinden «Ayva yaprağı» çıkmış: «Her halde dalgınlıkla yanlış koydum!..» diyerek «Ayva yaprağı» zarfını indirmiş, onun içinde de «Karanfil»; karanfil zarfını almış «Ak mazı» çıkmış; o zarfa el atmış, içinde «dârüfülfül!..» Şöyle bir düşündükten sonra aldığı parayı müşteriye iade ederek:

— Var müslüman, bir başka aktara git,

burası bir veledizinâ şerrine uğramış!..

. Demiş ve Sırrının bir saat içinde yaptığı kepazeliği düzeltmek için tam üç gün uğraşmış.

Nâgid Baylav

İkinci Abdülhamid devrinde attar dükkânlarını toplu olarak Mısırçarşısından başka Kapalıçarşıdan Bayazıda giden Okçular Caddesinde idi. Mısırçarşısı dükkânları daha ziyade toptancı, Okçular Caddesinde bulunan dükkânlar ise yarı toptancı ve daha perakendeci sayılırlardı. Bundan başka her mahallenin bir veya iki attan bulunuyordu, mahalle içlerinde bulunan attarlar daha ziyade kadın hamamları civarında bir dükkân açmayı tercih ederlerdi. Bu attarların müşterilerinin büyük bir ekseriyetini kadınlar teşkil ederdi, saç boyamanın berber dükkânlarına intikal etmediğini ve hiçbir kadının berber dükkânının eşiğinden atlamağı hatırına getirmediği o devirlerde saçı ağarmağa başlamış her kadının saçını boyamak için, saç renginin açık veya koyu olmasına göre terkibi ve içerisindeki maddelerin miktarı değişen kına, rastık, zerdeçal ve papatyadan yapılmış muayyen bir saç boyası vardı; bu terkip uzun görüşmelerden ve tecrübelerden sonra takar--rür eder ve her attar her müşterisine vereceği boyanın terkibini bilirdi, meraklı kadınlar semt değiştirdikleri takdirde bile eski at-

tarlarmı ararlar ve buraya kadar gitmek için yorgunluktan ve masraftan çekinmezlerdi. Mahalle attarlarımn dükkânında ev ilâçları, boyalardan başka çocuk oyuncakları satılırdı. Mahalle attarlarından başka her ^semtte haftanın muayyen günlerinde kurulan pazarların da seyyar attarları vardı ve bunlar pazarcılar arasında en çok alışveriş yapan esnaftan sayılırdı.

1908 inkıtlâbından sonra memlekette doktorluk ve eczacılık geniş ölçüde yayıldıktan, eczahanelerin yanıbaşmda tuvalet ve makyaj levazımı satan parfümöriler açıldıktan sonra attarlık kârlı bir meslek olmaktan çıktı, Mısırçarşısmdaki attarlar; moda, güzellik ve koku telâkkileri tamamiyle değiştikten sonra attarlık ölür gibi oldu. Mısırçarşısı tamir edildikten sonra İstanbul Belediyesinin attarlara ayırdığı altı dükkândan yalnız üç tanesi müşteri bulabildi, mahalle aralarındaki attarlar ise dükkânları çoktan kapamış, hele pazar yerlerindeki seyyar attarların sa-sayısı çok azalmış, Okçular Caddesindeki attarlar da âdeta işsiz kalmıştı. Fakat ifanci Cihan Harbinin başlangıcındanberi attarlık tekrar biraz canlanır gibi oldu; giyim eşyasının kıymetlendiği, ancak kara borsadan temin edilebilen bir meta olduğu şuralarda attar dükkânlarına çok satılan bir nesne girdi; yeni elbiselik temin edemiyen fakir, hattâ orta halk elbiselerini boyamağa alıştı, yünlü ve pamuklu kumaşları boyamak için analın boyalariyle sabun halkın kapışa kapışa aldığı bir meta oldu, bu rnetâin bugün satıldığı yerler attar dükkânlarıdır; diğer taraftan memleketin bir çok yerlerinden muhtelif vesilelerle İstanbu-la gelen ve eski âdet ve ananelerine daha ziyade bağlı bulunan birtakım taşralılar da attarların müşterilerini arttırdı.

Bu satırların yazıldığı sırada Mısırçarsısındaki attar dükkânlarının sayısı on bire çıktığı gibi Mısırçarşısı civarında toptan ve geniş ölçüde iş yapan birçok attariye mağazaları peyda olmuş, Kapalıçarşı civarındaki attar dükkânlarının sayısı artmış, hattâ Sahaflar çarşısında dahi iki attar dükkânı açılmış, pazar yerlerinde semtleri için bir şöhret olan ve etrafında kalabalık bir müşteri kütlesi toplayan attarların varlığı göze çarpmakta bulunmuştur (1945).

Muzaffer Esen

ATTİLÂ (Sezai)

— 1336

İSTANBUL

ANSİKLOPEDİSİ

— 1337 —