Istanbul Üniversitesi Matbaası

Zarar-Yarar-Risk Değerlendirmesi

Tıbbi müdahale kararı şu sorunun cevabına göre alınmalıdır: “ Yararlı tıbbi sonuçlara ulaşmak için hastaya yüklenen riskten gelebilecek zararın boyutu ve bu zararın olma ihtimali beklenen sonuca değecek mi ve amaç müdahaleyi haklı çıkaracak kadar iyi midir?” Ağır risk alma kararı ancak aynı oranda önemli amaçları gerektirir, aksi halde ağır risk alma kararı yasa ve ahlak bakımından haklı görülmez ve savunulamaz. Fakat acil olmayan durumlarda kabul edilemeyecek riskler acil vakalarda göze alınabilinir ve yapılanın doğruluğu yasa karşısında savunulabilinir.

İyi hekimliğin ve tıp etiğinin temeli, bir tedavide göze alınan olası zararlar (riskler/tehlikeler) ve ödenecek bedeller ile beklenen yararların tartılıp dengelenmesidir. İnsan üzerinde yapılan deneylerde de aynı değerlendirme yapılmalıdır. Hükümetler de sağlık siyasetlerini ve sağlık alanına yapacakları yatırımları böyle bir değerlendirme sonucunda karara bağlamalıdır.

Var olan bir zararın giderilmesi, durdurulması, ya da olası zararın önlenmesi için alınacak olan tıbbi kararlar yarar ve zarar ihtimalini ve bu ihtimallerin oranını değerlendirmeyi gerektirir. Bir hastanın ağrısını dindirirken onu bir ilaç bağımlısı yapma olasılığı; bir hastanın sakatlığını giderirken onun zamansız ölme olasılığı; bir hastayı tedavi ederken onun yaşamını sınırlandırma olasılığı üzerinde durup düşünmek gerekir. Tanı araçlarının seçimi ve kullanımı da bu değerlendirmeyi gerektirir. Örneği, doğum öncesi tanı yöntemlerine (amniosentez vb) çok dikkatle karar verilmelidir. Hasta için anlamlı sonuçlar vermeyecek tetkikler (üroflow vb.) ile hastaya ıstırap vermekten kaçınılmalıdır. Deney niteliğindeki tedaviler, tarama programları ve organ nakilleri de olası zararların belirlenmesini ve değerlendirilmesini gerektirir. Tıbbi kanıtın türü ve miktarı alınacak olan kararı yönlendirir. Değişik zarar türlerini karşılaştırmak gerektiğinde alınacak karar hekimin ve hasta ile hasta yakınlarının değer yargılarının etkisi altına girecektir. Hangi risklerin göze alınacağı insanların kültürüne, toplumun değer yargılarına ve güdülen siyasete bağlı öznel unsurlardır. Göze alınan riskler daha çok önemsiz ve geri dönüşü olanlardır. Fakat bazen bir organı, işlevi, hatta hayatı yitirme tehlikesi de göze alınabilmektedir. Örneği, kangren olmuş bir bacağın tedavisi için yapılan yarar-zarar değerlendirmesi sonucunda kesilmesine karar verilirse, bacağın kaybı zarardır. Aynı müdahale için yarar/risk değerlendirmesi yapıldığında, enfeksiyon riski göze alınmış demektir. Ama bir hayat kurtarılmıştır. Müdahale sonucunda ortaya çıkacak olan zarar ve göze alınan risk bu ameliyatın bedelidir. Tıpta bir miktar belirsizlik ve şüphe hep vardır. Tıp bilgisinde ve uygulanmasında ihtimaller olduğundan hekime yetki veren hastanın aydınlatılmış onamı tedavi sonuçlarının olasılığını ve belirsizliğini de içerir. Doktor hastasına bu olasılıkları bildirmekle yükümlüdür.