İxtisas: Təhsildə sosial psixoloji xidmət Kurs: III fənn: Psixoanaliz

Xarici ölkələrdə psixoanalitik hərəkatın inkişafı.

Ziqmund Freydin psixoanalizindən sonra ictimai şüurun bütün sah­ə­lə­rin­də – fəlsəfədə, ədəbiyyatşünaslıqda, dilçilikdə, incəsənətdə, hüquq sahə­sin­də peripetik çevrilişlər meydana çıxdı. Bütün ictimai şüur sahələrinə ye­ni­dən nəzər yetirmək, onların təhlilində metapsixologiyanı da nəzərə almaq zə­rurəti yaranmışdı. Psixoanaliz nəinki insan psixikasına, şüuruna yeni bir məz­mun vermişdi, o həm də sinir sisteminin fəaliyyətinə yenidən və fərqli bir şəkildə baxmağı tələb edirdi. Müasir elmi - psixoloji yanaşmalarda şü­u­run motivizasiyası amili əsas götürülür. Psixologiya və psixiatriya elmləri şüu­run motivasiyasına istinadən təfəkkür aktlarını tədqiq edir, yəni insan şüu­ru reallığı nə dərəcədə motivləşdirə bilirsə, elə həmin ölçüdə də qavraya bi­lir. Kvant düşüncəsinin yenidən önə çəkilməsi, məhz bu motivasiya həddi ilə bağlıdır. Şüurun motivasiyası onun ətraf mühiti qəbul etmə imkanlarının əha­tə dairəsidir. XXI əsrin elmi yanaşmalarında yenidən kvant Psixologiyası şüu­run motivasiya həddi ilə əlaqələndirilir və bu, təkamül proseslərinin mü­a­sir izahı üçün mühüm amil hesab edilir. O dövrün psixoloji tədqiqatlarında da­ha bir vacib məsələ üzərində də dayanırdılar. Belə ki, təfəkkür prosesinin iza­hında əsas psixoloji amilin şüurmu və yaxud davranışmı götürülməsi fərq­li mübahisələr doğururdu; insan öz şüurundanmı, yoxsa davra­nışın­dan­mı daha çox asılıdır? Əgər şüuru ətraf mühitin əksi kimi və yalnız sırf inikas ola­raq qəbul etsək, deməli, belə çıxır ki, davranış da ətraf mühit tərəfindən mü­əyyən edilir. Halbuki, vaxtilə Amerika psixoloqları E. Torndayk, C. Uot­son və başqa bihevioristlərin iddia etdiyi kimi insan fəaliyyətində yalnız dav­ranış həlledici amildir. Əslində isə insanın psixoloji cəhətdən daha mü­rək­kəb motivasiya aktına malik olduğunu sübut edir, belə ki, insan həmişə ay­rı cür düşünüb, tamamilə başqa bir hərəkəti icra etmək iqtidarındadır. Bu­na görə də yalnız davranış fəaliyyəti tam şəkildə ifadə edə bilməz, təfəkkür ak­tı və şüurdakı motivasiya fəaliyyəti tam şəkildə əhatə edir. Bu xü­su­siy­yət­lər də psixoanalizi fəlsəfi təlim olaraq tədqiqat obyektinə çevirən cə­hət­lər­dən idi. Müasir elmi tədqiqatlar reallığın şüurdakı inikası zamanı meydana çı­xan təfəkkür aktlarını tədqiq edən zaman daha maraqlı nəticələr əldə et­miş­lər. Doğrudan da “insanın həyatının mürəkkəb və çoxcəhətli, mütəmadi və ardıcıl bir idrak prosesi olduğu aşkarlanır”. İdrak prosesini və bu za­man əldə edilən biliyin yaranmasını, onun kökünü axtaranlar da bu pro­se­si motivasiya ilə əlaqələndirdilər. Müasir tədqiqatları ilə məşhurlaşan Çili ney­robioloqları U.P.Maturana və F.X.Varela “autopoez” adlandırdıqları özü­­nü hasiletmə prosesində həmin motivasiyaya təfəkkür aktının qeyri –adi bir şəkildə fizioloji əlavəsini aşkara çıxarmış və onu insanın sinir sisteminin lo­kal xüsusiyyəti kimi izah etmiş və maraqlı nəticələrə gəlmişlər. Müasir psixoloji təkamül prosesi XXI əsri təfəkkürün fəlsəfi strukturunda lokal sıçrayışlarla zənginləşdirmişdir. Buna görə də lokal düşüncəni və kvantların təsir gücünü qəbul etməmək mümkün deyil.

Psixoanalizdən sonra Stefan Sveyq, İrvinq Stoun, Tomas Mann kimi məş­hur yazıçılar öz əsərlərində şəxsi psixoloji yaşantıların ictimai şüurda əks olunması və ictimai şüuru şərtləndirməsi ilə bağlı məsələləri araş­dır­ma­ğa başladılar. Artıq ədəbiyyatda hadisə, ədəbi kolliziya deyil, insan Psixologiyası, motivasiya ön plana keçdi, aydın oldu ki. "insanın keçirdiyi ən adi hiss və həyəcanlardan ən mürəkkəb fikirlərə qədər, adi bir təbiət mən­zə­rəsindən tutmuş insan taleyinə və hətta bəşəriyyətin böyük problemlərinə qə­dər, bir sözlə, insanı duyğulandıran və düşündürən nə varsa – hamısı bə­dii­ləşərək ədəbiyyatın mövzusuna çevrilə bilər”.

Psixoanalizdən sonra digər ictimai şüur sahələrində də yeni yanaş­ma­lar müşahidə olunurdu. Avropada dünyada ilk dəfə hüquq elmində əxlaqi və hü­quqi tənzimləmələrdə sosial - iqtisadi şəraitlə yanaşı, şəxsiyyətin psixoloji du­rumu, hiss və həyəcanları, instinktiv aktları araşdırılmağa başlandı. Psixologiya digər elmlərin, texnikanın, yaradıcılıq imkanlarının, əməyin, müha­ri­bə və sülh problemlərinin tədqiqində ön plana keçdi. Yeni psixoloji ter­min­lər meydana çıxdı. Psixoloji məktəbin nümayəndələri olan V. Vundt, N. Fol­kelt, A.Potebnyak və digər tədqiqatçılar sənətkarın psixi halı, ya­ra­dı­cı­lı­ğın Psixologiyası, sənətkarın ruhi vəziyyətini yaradıcılığın psixi mənbəyi ki­mi analiz edirdilər. Psixi prosesləri yaradıcılığın fizioloji əsasları ilə bağ­la­yan tədqiqat işləri meydana çıxdı, həmçinin yaradıcılığın qəbul edilməsi aktlarının, subyekt, obyekt münasibətlərinin araşdırılmasının yeni istiqamət­lə­ri müəyyənləşdirildi. Psixofizika sahəsində aparılan tədqiqatların nəticəsi ola­raq insanların qıcığı qəbuletmə mexanizmində hissi – sensor sistem üçün öl­çü müəyyən edildi. Rene Dekardın, Q.V. Leybnitsin, N.Malbranşın, D.Qart­linin hisslər, affektlər haqqındakı fikirləri tədqiqat obyektinə çevrildi. Hiss və duyğulara hiperbolik yanaşma bədiiliyin gücünü daha da artırdı. Avs­triyada S. Sveyqin psixoloji novellalarında, S. Dalinin sürrealist rəsm­lə­rin­də, V. Van Qoqun əsərlərində, İ.V.Hötenin, F.Şillerin, L.N.Tolstoyun, F.M.Dostoyev­ski­nin, A.P.Çexovun yaradıcılığında psixoloji yanaşmalar ge­niş­ləndirildi və şəx­si düşüncə hüdudlarından yuxarı qalxıb fəlsəfi dü­şün­cə­lərlə əvəz olundu.

Fərdi Psixologiya, insan – insan münasibətləri insan – dünya mü­na­si­bət­ləri fonunda kiçildi, insan mikrokosm kimi tədqiq olunmağa başladı, me­taPsixologiya psixoloji ağırlığı öz üzərindən fəlsəfəyə keçirdi.

X1X əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində insan – dünya münasibətləri fonunda meydana çıxan dövrün psixoloji ağırlığı, bəzən cəmiyyətdə açıq – ay­dın nəzərə çarpan mənəvi-ruhi böhranlar şəklində, bəzən isə bədii ya­ra­dı­cı­lıqdakı həqiqət axtarışlarında öz əksini tapırdı. “İyirminci əsr, Azərbaycan ədə­biyyatında yeni bir intibah dövrünün başlanğıcı oldu. Bu əsrin bütün gör­kəm­li ədib və şairləri böyük bir ictimai hərəkat içərisində... mübarizə sa­hə­si­nə atılmışdılar.”Cəmiyyətin bütün şüurlu hissəsi birlikdə həqiqət ax­ta­rışında idi. Təbii ki, bu axtarışların hamısı əvvəlcə zamanın libasına bü­rü­nür­dü, sonra məkanca müəyyənləşirdi ki, bəşəri və milli keyfiyyət qazansın. Azər­baycan ictimai fikrində, ədəbiyyat və incəsənətində əsrin psixoloji – ru­hi mənzərəsi yaradılırdı. İnsanlar yalnız “ədəbiyyatın köməyi ilə bəşə­riy­yə­tin in­ki­şafının sonsuz mürəkkəb və rəngarəng tarixi yolunun iştirakçısı ola bil­di­lər”. Bəzi müəlliflərin əsərlərində, hətta Ziqmund Freydin təli­min­dən xə­bərdar olmayanların yaradıcılığında belə, müharibə fobiyası, psixi trav­ma­lar, bəşəri kolliziyalar iblis – insan qarşıdurması kimi motivasiya olu­nur, bə­dii­ləşdirilirdi. “Günəş insanı həyatın həqiqətinə yaxınlaşdırır”sa da, bu tə­bi­ət­lə cəmiyyəti eyniləşdirmək üçün deyilməmişdir, çünki insan öz hə­qi­qət ax­ta­rış­larında təbiəti deyil, öz bəşəri mahiyyətini, ruhi məzmununu ara­yır. Döv­rün daxili - mənəvi böhranları təkcə bədii əsərlərə deyil, hət­ta fəlsəfi dü­şün­cələrə də kölgə salırdı. Hüseyn Cavidin, Cəfər Cab­bar­lı­nın əsərlərində də etik-mənəvi təbəddülatlara, tərəddüdlərə, həqiqət axta­rış­la­rına rast gəlinirdi. Cə­fər Cabbarlının “Od gəlini”, “Aydın”, “Oqtay El­oğ­lu” əsərlərindəki qəhrə­man­lar həyat kolliziyalarından kənara çəkilərkən, fəl­sə­fi düşüncəyə qapılır, in­san – insan münasibətlərini ümumiləşdirməyə ça­lı­şır­lar. Məsələn, Oqtay El­oğlu filosof deyil, aktyor olsa da, nəinki həyatdakı ya­lan­la­rı, hətta səhnədəki de­korasiyaları qəbul edə bilmir, yalançı təsəvvür ya­rat­maq­la barışmır və tələb edir ki, qoy divarlar öz rəngsiz simasında gö­rün­sün, israr edir ki, həyat olduğu ki­mi rəngsiz və boyasız qəbul edilməlidir. Əs­lində mü­əl­li­fin həqiqət axtarış­la­rı onun fəlsəfi düşüncələridir, insan və dün­ya haqqında çı­xardıqları nəticə­lər­dir. Baxmayaraq ki, Cəfər Cabbarlı sə­nə­tin və bədiiliyin gü­cünü yüksək qiy­mət­ləndirirdi, ədəbiyyata, poeziyaya bö­yük önəm verirdi, onun bütün əsər­lə­rin­də bədiilik fəlsəfi nəticələrlə ümu­mi­ləş­di­ri­lir, ancaq insan – insan müna­si­bət­ləri bədii həllini taparkən insan – dün­ya mü­na­sibətlərinə çevrilir, adi bir in­san filosof kimi düşünür və nəticə çı­xarır: “Za­vallı bəşə­riy­yət, neçin həqiqəti gizlədirsiniz?... Qoyun bu qara çir­kin daş­lar olduğu ki­mi...görünsünlər... O çirkin də olsa, həqiqət olduğu üçün gö­zəl­dir!,” – deyən Oqtay Eloğlunun həqiqət axtarışları onun psi­xoloji ha­lını əks etdirsə də, insanı düşünməyə vadar edir, bəlkə doğrudan da dünyanı və həyatı olduğu kimi görmək, real mövcudluğu qiymətləndirmək daha düzgündür.

5. 
   Sovet psixologiyasında psixoanaliz təliminə münasibət.
   

Freyd müəllifi oldugu psixoanalizi ilk öncə «başqa heç bir yolla öyrənilməsi mümkün olmayan proseslərin tədqiq proseduru» adlandırırdı. İkincisi, «nevrotik pozuntuların müalicəsi üçün metod» və sonda, «psixoanaliz vasitəsilə elmdə olan yeniliklərin tədricən toplanması, psixi infomasiyanın miqdarı» hesab edirdi. Başqa sözlə, Freyd öz təlimini həm psixoloji tədqiqat, həm müalicə üsulu , həm də dünyagörüşü kimi şərh edirdi. Oktyabr inqilabından sonrakı ilk illərdə Freydin təlimi keçmiş sovet məkanında çox geniş vüsət aldı və tədqiqatçının demək olar ki bütün əsas əsərləri rus dilinə tərcümə edilərək çap edildi. Həmin dövrdə psixoanaliz müxtəlif istiqamətlərdə təhlil edilir və praktik olaraq tibbə tətbiq edilirdi. O illərin fəlsəfi , psixoloji və tibbi ədəbiyyatlarında Freydin psixoanalizi və onun dünyagörüşü materializmin və dialektikanın özəyi kimi qiymətləndirilirdi. (B.E.Bıxovski, 1923; A.R.Luriya, 1925). 30-cu illərin əvvələrindən başlayaraq Freydə bir alim kimi münasibət dəyişilməyə başladı.Bunun əsas səbəbi onun tədqiqatlarında əldə etdiyi yeni nailiyyətlər və bu nailiyyətlərin Sovet məkanında aparılan tədqiqatların nəticələri ilə üst-üstə düşməməsi idi. O illərdən başlayaraq onun dünyagörüşü təhrif olunmağa , əldə etdiyi naliyyətlər şübhə altına alınmağa və onun özünü tədqiqatçı alim kimi idealist, metafizik və aqnostik düşüncəli insan adlandırmağa başladılar. Həmin cərayanı dəstəkləyən tədqiqatçılar isə rəsmi surətdə nəzarətə götürüldü , onların elmi işlərinə təzyiqlər olundu və istənilən nəşr olunmuş əsərləri «qeyri elmilikdə» ittiham edildi.

Belə bir tarixi şəraitdə eyni müəllifin Freydin işlərində idealizmin bir neçə istiqamətlərini «aşkarlaması» heç də təəccüblü deyil: « Berklyans» , «psixiatrik » , «energetik» və «obyektiv idealist» (K.İ.Sobolğ, Filosofskie prinsipı psixoanalitiçeskoy teorii Ziqmunda Freyda, M.1961).
Artıq Freydin və onun davamçılarının əsərlərinin çapı dayandırıldı və nəzəriyyədən psixoterapevtik metod kimi istifadə olunması qadağan edildi. Çapa yalnız Qərb psixologiya və psixoterapiyasının «tənqidi xülasəsi» buraxılırdı (V.M. Morozov, 1961; F.V. Basin, 1968 ; M.S.Lebedenski, 1971; İ.E. Volpert, 1972 və s.). Bu xülasələr məzmununa görə bir – birinə çox yaxın idilər. Bu xülasələrə görə Freydin psixoanalizi «yalan öyrənmə» , ekzistensializm - «cəfəngiyat və paradoks fəlsəfəsi», Yunqun arxeotipləri rasizmə çox yaxın olan «təbəqə şüursuzluğunun əlamətləri» , Frommun konsepsiyası – Freydist bir nəzəriyyədir. Adlerin fərdi fərqlər psixologiyası öz natamamlığını siniflər arası mübarizə kimi qələmə vermək və ətrafdakıların üzərində üstünlüyünü nümayiş etdirmədir. Morenonun psixodrama və sosiometriyası isə «dini burjua idealogiyasının ideyalarını ört – basdır etmək üçün yaradılmış ən son subyektiv nəzəriyyədir» (N.S. Mansurov, 1963). 

Katarsis metodunun əsasında «guya bütün nevrozların əsasında hansısa bir (xüsusilə , seksual sferada ) psixi travmalar durur və nevroza səbəb kimi onların şüursuzluq səviyyəsinə sıxışdırılması ideyası» kimi düzgün olmayan yanaşma olduğu üçün bu metod yararsız hesab olunurdu. Freydin «panseksualizm» konsepsiyası isə onun ən çox tənqidə məruz qalmış əsərlərindən biri hesab edilir. müharibədən sonrakı illərin ədəbiyyatı ilə tərbiyə olunmuş bir çox psixiatr və psixoloqlar , sadəlövhcəsinə , Freydin özünü «panseksualizm» hesab edirdilər və onların düşüncəsinə görə Freydin tələbələri məhz buna görə ondan imtina ediblər. Yalnız Freydin əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi və çapından sonra bu psixoloqlar özləri üçün aydınlaşdırdılar ki, «panseksualizm» heç də Freydin özü deyil, bu, hələ sovet oxucularına bir o qədər də tanış olmayan , sadəcə psixologiyanın bir hissəsidir. 

1961 – ci ildə V.M.Morozov Şopenhaur və Nitsşenin psixoanalizin fəlsəfi mənbəyi ideyalarını təhlil edərkən qeyd edirdi : « Freydizm psixiatriyada volyuntarizm (bütün varlığın əsasını iradə təşkil etdiyini iddia edən idealist fəlsəfi cərəyan) fəlsəfəsinə ən parlaq nümunədir. Psixoanalizlə heç bir kompramisə getmək olmaz, onu bütünlüklə rədd etmək lazımdır».

Freydin konsepsiyasını tənqid etmək üçün ən çox İ.P.Pavlovun reviziya ideyalarından və materializm pozisiyasından istifadə edirdilər.

Əlbəttə, bu gün heç kim Freydin nəzəriyyəsinin mükəmməl olması haqqında mübahisə etmir. Lakin qeyd etməliyik ki, psixi proseslərin bütün dərinliklərini yalnız şərti reflekslərlə dərk etmək mümkün deyil. 

Qərb və Sovet psixologiyası və psixiatriyasının birləşdiyi müasir dövrdə alimlər çalışmalıdırlar ki, Z.Freydin əsərlərini tərcümə edərkən mümkün qədər az şərhə və dəyişikliyə yol versinlər. İmkan yaratmaq lazımdır ki, Feydin oxucuları onun fikirlərini bilavasitə qavrayaraq özlərinə məxsus şəkildə qiymətləndirsinlər.