İxtisas: Yerquruluşu, torpaq və şəhər kadastrı Fənn: Fotoqrammetriya Müəllim: Məmmədova Aygül Mustafa qızı

Radioyüksəklik ölçən

Radio yüksəklik ölçən müəyyən zaman fasiləsində yer səthindəki elektron maqnit dalğaları (radiodalğalar) göndərir. Həmin dalğalar yer səthinə çatır və oradan əks olunur. Həmin əks olunmuş dalğaları radioyüksəklik ölçənin qəbuledicisi stansiyası tərəfindən qəbul olunur.Stansiyada gediş qayıtma vaxtı xususi indiqator diaqrammasinda yazılır.

Dalğaların gedib qayıtma vaxtını bilərək təyyarədən dalğanın əks olunduğu nöqtəyə qədər olan məsafəni təyin edirlər.

Şəkilçəkmə yüksəkliyi H=D*cos təyin olunur. Əgər yüksəkliyi təyin etmək üçün lazer və işıq məsafə ölçənlə istifadə olunarsa onda şəkilçəkmə yüksəkliyi

Bu düsturlarda D-şüa əks olunan nöqtədən stansiyaya qədər məsafədir.-məsafə olçən antenanın meyl bucağıdır,-şüalanma bucağıdır, f-şəkilçəkmə kamerasının FOKUS məsafəsidir.l-şəkil üzərində şəkilin nadir nöqtəsindən şüalandırılan nöqtəyə qədər olan məsafədir.V-radio işıq dalğasının sürətidir, t-gedib qayıtma vaxtıdır.

Radioyüksəklikölçən şəkilşəkmə yüksəkliyini H=0,5st asıllığına uyğun təyin edirki, burada s-radiodalğaların yayılma sürəti, f- radiodalğaların qət etdiyi məsafə. Düzənlik ərazidə radioyüksəklik ölçmə dəqiqliyi 1,2m-dir. Bəzi hallarda lazer yüksəklik ölçənlərdən də istifadə edirlərki, bunlarında dəqiqliyi 1-3m-dir.

Statoskop – Statoskop marşrut boyu təyyarənin qalxma və enməsi hesabına dəyişən şəkilçəkmə yüksəkliyini təyin etməyə imkan verir. Aerofotoşəkilçəmə marşurutunda qalxıb düşməsinə görə fotoşəkil çəkmənin yüksəkliyini dəyişməsi təyin ediləndə köməklik edir. Statoskop maye şəklində barometr olaraq havanın sıxlığını ölçür. Axrıncının dəyişməsinə görə yüksəkliyin dəyişməsi hesablanır.Aerofotoşəkilçəkmənin yüksəkliyini fərqlərinin dəqiqliyi H=1 – 3 km b=1.5 m 1km-dən aşağı yüksəklikdə bucağın xətası mütəhərrikliyi hesabına artır. 3km-dən yuxarı yüksəklikdə bucağın həssaslığı atmosfer boşluğu nəticəsində artır. Radioməsafə ölçənlərdən isə adətən çətin keçilən ərazilərin planalması zamanı istifadə edilir. Aerofotoplanalma zamanı əgər hər bir aerofotoşəkil üçün xarici cəhətlənmə elementi təyin edilsə, bu zaman onlların bağlanması prossesinə ehtiyac qalmaz və topoqrafik xəritələrin tərtib sürəti və müddəti tezləşər.

Aşağı yüksəklikdə atmosferin dəyişməsinə görə cihazın işində səhv artır(3 km).

Yuxarıda isə cihazın hiss etməsi azalır(atmosferin seyrəkliyinə görə).

Hirosabitləşdirici qurğu – Şəkillərin əyilmə bucağının qarşısını almaq üçün təyin edilmişdir. Kiroskopun əsas işi ondan ibarətdir ki oz oxu ətrafında firlanan firfiranın öz vəziyyətini fəzada dəyişməyə çalışmasıdır. Kiroskopun firlanma oxu ilə aerofotoaparatların optik oxu aerofotoaparatların korpusundan qurulmuş elektirik səviyyə ilə şaquli vəziyyətə gətirilmişdir. Optik ox həqiqi şaquli vəziyyətdən çıxarkən elektrik səviyyəsinin əyilməsi baş verir. Əmələ gələn elektrik siqnalı korreksiya motoruna yönəldilir və geri qayıdan kardanın halqaları ilə kiroskopların oxları əvvəlki vəziyyətə qayıdır. H55 qurğusunda bu misal 10,15 dəq dəqiqliyi ilə yerinə yetirilir. Aerofotoşəkillərin proyeksiya mərkəzlərinin plan geodezik koordinatlarını təyin etmək üçün radio məsafəölçən stansiyalardan istifadə edilir (RDS). Tam RDS 2və 3 yerüstü və 1 təyyarə stansiyasından ibarətdir. Yerüstü stansiyalar aerofotoplanalma rayonunda yerləşdirilir. Və geodeziya istinad məntəqələrinə bağlanılır. Fotoplanalma zamanı təyyarə stansiyası yerüstü stansiyalarla fasiləsiz radio rabitə alırlar və AFA-nın çaxmağının açılışı anında fotoreqistrator onun göstəricisini qeyd edir. Bundan sonra təyyarənin yerüstü stansiyalardan (ayrı-ayrılıqda) hansı uzaqlıqda olduğu təyin edilir və proyeksiya mərkəzlərinin geodezik koordinatları tapılır. Koordinatların yapılma dəqiqliyi 350km məsafəyə qədər 5-8m-dir.Belə dəqiqlik RDS-lərdən 1:25000 və daha kiçik miqyaslı xəritələrin tərtibi üçün istifadə etməyə imkan verir.

Geodeziya koordinat sistemində proyeksiya mərkəzlərinin yüksəkliyi radioyüksəklikölçən və strotoskopun köməyilə aeroradio nivelirləmə prinsipi əsasında təyin etmək olar. Aeroradio nivelirləmə mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: (şəkil 10)

Təyyarə məlum VƏ geodezik yüksəkliklə statoskopun VƏ və radioyüksəklikölçənin VƏ göstəricilərini qeyd etməklə O və n göstəriciləri üzərində uçur. Bu halda izobarik səthin səviyyə səthindən hündürlüyünü = + - -laişarə edək. Bu halda 1 nöqtəsindən n nöqtəsinə qədər olan yüksəklik aaşağıdakı kimi hesablanır:

= + -
Proyeksiya mərkəzinin yüksəkliyini isə aşağıdakı düsturla hesablanır:
= + = +
Aeroradio nivelirləmənin dəqiqliyi statoskopun və radioyüksəklik ölçənin xətası nəzərə alınmaqla taqribən 5m-dir. Radioyüksəklikölçən lazer cihazı ilə əvəz olunduqda dəqiqlik artır və = 1-3m çatır.

Aerofotoşəkilin meyl bucağı üfüq xəttinin ulduzların şəklini çəkməklə təyin edilir. Çünki üfüq xəttinin fotoqrafiyası üzrə aeroşəklin meyl bucağının ərazi relyefindən , refrokisyadan asılı olaraq az dəiqiqliklə təyin edilir. Ulduzların şəkli üzrə də meyl bucağının edilməsi ona görə mümkün deyilki, topoqrafik aerofotoplanalma gündüz həyata keçirilir, bu zaman isə ulduzlar görünmür. Hər iki üsuldan kosmik planalmada istifadə edilir. Topoqrafik aerofotoplanalmada isə əsas üsul meyl bucağının təyinindən deyil, sabitləşdirici qurğunun köməyi ilə aerofotoşəkilin üfüqi vəziyyətini saxlamaqdan ibarətdir.

Aerofotoşəkillərin cəhətlənmə elementləri.

Proyeksiya mərkəzinə aeroşəkilin vəziyyətini təyin etmək üçün daxili cəhətlənmə elementlərindən,şəkili çəkilən sahəni koordinatı sisteminə görə təyin etmək üçün isə xarici cəhətlənmə elementlərindən istifadə edilir.Daxili cəhətlənmə elementləri aeroşəkili koordinat sistemində baş nöqtənin koordinantlarından və aparatın f- fokus məsafəsindən ibarətdir.Xarici cəhətlənmə elementləri aşağıdakılardır.

1.Proyeksiya mərkəzinin koordinatları

2.Aeroşəklin meyl bucağı

3.Aeroşəklin koordinat oxlarının aeroşəkil müstəvisində baş vertikala (şaqulu) görə istiqamətlərini təyin edən bucağı

4.Şəkilçəkmə xəttinin istiqamətini təyin edən A azimutu

Xarici cəhətlənmə elementləri ya bilavasitə şəkillərin çəkilməsi zamanı,ya da geodezik istinad şəbəkəsinin məntəqələrindən istifadə etməklə fotoqrammetrik üsulla təyin edilir.Aero və kosmik şəkillərin xarici cəhətlənmə elementləri,həmçinin bilavasitə planalma zamanı xüsusi cihaz və qurğuların radiogeodezik stansiyaların,radioyüksəklik ölçənlərin stotoskopun və s köməyi ilə təyin edilir.

Məhəllin fotoqrafik şəklinin havadan çəkilməsi təkcə təyyarələrdən deyil, digər daşıyıcılardan da istifadə etməklə həyata keçirilir.Belə daşıyıcılardan vertolyot,hava şarları,aerostot drijabl planer və s göstərilə bilər.Aşağıdakı cədvəllərə L.E.Simirnova görə müxtəlif uçan aparatlardan hava planaalmasına xarakterik olan yüksəkliklər və miqyas verilmişdir.

Yüksəklik m	Uçuş aparatları	Planalmanın miqyası
100 m –dən az 100-1000 1000-2000 10000-20000	Aerostot,hava şarları,vertolyot,təy-yarə modeli,radio ilə idarə etmə Təyyarə,vertolyot Təyyarə,drijobl Yüksəklik təyyarələri,aerostotlar	1:1000-dən iri 1:1000-1:10.000 1:10.000-1:40.000 1:50.000-1:200.000

Aerofotoplanalma uçuşunun qarşısında duran əsas tələblər təyyarənin ciddi əvvəlcədən müəyyən edilmiş düzxətli marşrut üzrə uçmasından, verilmiş yüksəklik saxlamaqdan,və s-dən ibarətdir.Bu zaman küləyin təsiri də nəzərə alınmalıdır. Aerofotoplanalma apparatı kompleksinin işinə aerofotoapparat, radioyüksəklik- ölçən, stotskop və s.bilavasitə bortoperator nəzarət edir.Təsvirdə sürüşmənin əmələ gəlməsinin qarşısının almaq üçün (δ≥0,1mm nəzərə alınacaq kəmiyyətdə artıq olan ) şəkilçəkmə zamanı obyektin qapanma müddəti aşağıdakı düsturla hesablanır.

t=

burada sürüşməni yol verilə bilən kəmiyyəti, H-şəkilçəkmə yüksəkliyi, təyyarənin hərəkət sürəti,f-aerofotoapparatın fokus məsafəsi.Əgər şəkilçəkmənin yüksəkliyi dəniz səviyyəsindən təyin edilirsə,o mütləq yük-səklik adlanır və H_o-la işarə edilir,aerodramyı nisbi yüksəkliyindən hesab- lanırsa,nisbi yüksəklik adlanıb,H_nis işarə edilir.

Kameranın xarici cəhətlənmə bucaq elementlərinin əhəmiyyətindən və şəkillərlə ərazinin örtülməsi xarakterindən asılı olaraq perspektiv,plan və sabitləşdirmənin aerofotoplanalma və həçminin bir tək bir marşrutlu və sahəvi aerofotoplanalması ayırd olunur.

Pespektiv planalma kameranın optik oxunun şaquli xəttdən nəzərə çarpacaq bucaq meyilliyinin (20⁰ və daha çox) zamanı həyata keçirilir. Plan aerofotoplanalması zamanı kameranın optik oxunun şaquli vəziyyətdə saxlamağa çalışırlar.Sabitləşdirmənin aerofotoplanalmanı meyil bucaqları 40⁰-dən artıq olmayan şəkillərin alınmasına imkan verən xüsusi hidro sabit fotoqurğunun köməyi ilə həyata keçirilir.

Tək aerofotoplanalma dedikdə ərazinin müəyyən edilmiş kiçik sahələri- nin fotoqrafik şəkilinin çəkilməsi başa düşülür.Bir maşurutlu aerofotoplan- alma adətən ərazinin xətti obyektlərinin çay dərələrinin,şosse yolları və s Fotoqrafiya etmək üçün istifadə edilir.Sahə aerofotoplanalması ərazinin bütövlüklə şəkillərlə örtülməsi başa düşülür.

Yüksək informasiyalı və həndəsi dəqiqliyə malik keyfiyyətli aeroşəkillər almaq üçün fotoqrafik işlərin yerinə yetirilməyəcəyi şəraiti və onun texniki parametrlərini əvvəlcədən müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün tədqiqatın məqsədini və aeroşəkillər əsasında tərtib olunacaq xəritələrin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək lazımdır. Bundan başqa tərtib olunacaq ərazinin landşaft şəraitini və fiziki vəziyyətini (səthin spektral xarakteristikası, relyef, meşə örtüyü, rütübətlilik, ərazinin mənimsənilmə dərəcəsi və s) nəzərə almaq lazımdır.

Aerofotoplanalmanın texniki parametrinin seçilməsi ərazinin fiziki coğrafi xüsusiyyətindən aşlı olaraq hansı növ aerofotoapparatın istifadə olunması deməkdir.Bundan başqa texniki parametirlərə apparatın fokus məsafəsi,şəkilçəkmə yüksəkliyi və şəklin miqyası, aeroplyonkanın və işıq filtirinin növü daxildir. Əgər aerofotoplanalma materiallarından keyfiyyətin- dən başqa kəmiyyət informasiyası da tələb olunursa bu zaman topoqrafik ölçü aerofotoapparatından istifadə edilir. Digər hallarda isə adi aerofotokameralar tətbiq edilir. Əgər relyefin təhrifi hesabına yüksək plan dəqiqliyi tələb olunursa bu zaman şəkilçəkmə yüksəkliyini artırmaq lazımdır. Yer səthi obyektlərinin çoxunun qışda və yazın əvvəlində qar və suyun altında qaldığını nəzərə alıb, planalmanın yay dövründən payızın əvvəlinə qədər aparmaq daha məqsədə uyğundur. Bu dövrdə fotoqrafiya işləri üçün aydın, buludsuz səmalı günlər seçilir.

.

Mövzu – 5.

Kosmik fotoplanalma
Plan:

1.Kosmik planalmanın xüsusiyyətləri.

2.Kosmik fotoplanalmanın aerofotoplanalmadan fərqi

3.Kosmik şəkillərin fotoqrammetrik işlənmə xüsusiyyətləri

4. Kosmik planalmanın təsərrüfatda tətbiqi

5.Planalma avadanlıqları

Ədəbiyyat
1.S.A.Muraşev Y.U.Qebqart A.S.Kisliçın Aerofotogeodeziya-Moskva“Nedra”1985 2.A.İ.Obiralov , A.N.Limanov, L.A.Qabrilova Fotoqrammetriya Moskva “KolosS”2004

3.Adil Əzizov Məsafədən zondlamanın fiziki əsasları Bakı -2011

Kosmik şəkillərin fotoqrammetrik tədqiqinin metodikasını təyin edən əsas amillər planalma seansı zamanı planetin səthi ilə planalma aparan daşıyıcılarının qarşılıqlı yerləşməsindən və fotokameranın optik oxunun cəhətlənməsindən ibarətdir.

Hər bir kosmik uçuş planlaşdırarkən müxtəlif elmi-texniki məsələlərin həlli üçün maksimal informasiya almağa imkan verən optimal trayektoriya seçilir. Bütün real trayektoriya formalarını həm ümumiləşdirdikdə , həm də ayrı-ayrı sahələr üzrə düz, ellips, parabola və hiperbola riyazi xətləri ilə ifadə etmək mümkündür.

Kosmik aparatın düz xətt üzrə hərəkəti sürət vektorunun cazibə mərkəzindən keçdiyi zaman mümkündür . Planetlərin peyklərinin orbitləri elliptik trayektoriyaya malikdirlər. Bu halda planetin mərkəzinə yaxın olan orbit nöqtəsi perikey uzaq olan isə apokeya adlanır. Parabolik və hiperbolik trayektoriya isə kosmik aparatın açıq xətlər üzrə hərəkətinə uyğundur.

Planalma aparatının kosmik daşıyıcısının optimal uçuş trayektoriyası seçildikdən sonra planalma seansının aparılacağı ayrı-ayrı sahələr müəyyən edilir. Bu zaman aşağıdakı variantlar mümkündür:

• 
  Planetin ona yaxınlaşan və ondan uzaqlaşan zaman planalması
  
• 
  Planalma stansiyasının perikeydən keçərkən planetin planalması
  
• 
  Trayektoriyanın müxtəlif sahələrində planetin planalması
  

Uçuş proqramına görə kosmik gəminin planetin səthinə endiriməsi nəzərdə tutulubsa bu zaman fotoplanalma anoloji olaraq yerüstü fotoplanalmaya uyğun həyata keçirilir.

Planetə yaxınlaşarkən və uzaqlaşarkən şəkilçəkmə prosesi bir kadrda bütöv yarımkürənin kiçik miqyaslı təsvirini almaq məqsədilə ,nisbətən daha uzaq məsafədən həyata keçirilir. Belə şəkillər tədqiq olunacaq ərazi haqqında ümumi məlumat almağa , səthin qlobal deşifrlənməsini yerinə yetirməyə imkan verir.

Planetin belə qlobal fotoqrafiyasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, müəyyən şərtlər daxilində şəkli çəkilmiş yarımkürənin riyazi modelini tərtib etməyə imkan verən stereoskopik cütlər almaq mümkündür.

Xəritə tərtib etmək məqsədilə şəkilçəkmə prosesini peyk orbitindən aparmaq daha məqsədə uyğundur . Bu zaman qütbü orbit üzrə uçuşlar daha əlverişli hesab edilir. Belə ki, orbit üzrə hər dövrdən sonra kosmik gəmi yeni meridian boyu hərəkət edərək və planetin səthinə qütbdən qütbə zolaqlar şəklində çəkəcəkdir. Stasionar və ya hərəkətli (mütəhərrik) kosmik aparatdan yer səthinin iri miqyaslı topoqrafik plan və xəritələrin (kiçik sahələr üçün) tərtib edilməsi üçün yerinə yetirilir.

Elektromaqnit dalğalarının şüalanması 2 cür –xüsusi və əks olunan olurlar. Planalma zamanı əsasən təbii və süni mənbə tərəfindən yaradılan şüaların əks olunması qeyd edilir. Ümumiyyətlə, planalma, xüsusilə kosmik planalma üçün əsas təbii mənbə günəşdir. Kosmik planalma zamanı müxtəlif elmi tədqiqat və istehsalat məqsədləri ilə optik diapazondan istifadə edilir. Süni mənbə kimi işıqsaçan lampa ,projektor ,lazer, infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüalandırıcılar və s. Istifadə edilir. Lakin bu günkü günə kimi kosmik planalma üçün süni mənbə yalnız radiolokasiya planalması zamanı istifadə edilir. bu zaman tədqiq olunacaq obyekt səthi radioötürücü tərəfindən radioimpulslarla şüalandırılır.

İstilik şüaları şəklində olan xüsusi şüalanma infraqırmızı planalma zamanı qeyd edilir. Bu zaman infraqırmızı diapazonun üz sahəsini ayırırlar. Yaxın (ƛ =0.75-1.7 mkm) orta (ƛ=1.7- 7 mkm) və uzaq (ƛ=7- 15 mkm) .Yaxın diapazonda aparılan planalma obyektlərin temperatur fərqinə əsasən onların etibarlı deşifrlənməsinə imkan verir.

Son illər radiodiapazonun mikrodalğalar hissəsində aparılan planalma təkmilləşmə üzrədir. Planalmanın aparıldığı diapazondan planalma aparatının iş prinsipindən asılı olaraq kosmik obyektlər haqqında videoinformasiya birbaşa və dolayı üsulla əldə edilə bilər .Birbaşa üsul şüalanmanın bilavasitə fotoplyonka üzərinə optik sistemin (obyektivin ) köməyi ilə qəbul və qeyd edilməsindən ibarətdir. Sonra isə fotoplyonka fotokimyəvi işlənmə üçün yer səthinə çatdırılır. Kosmik şəkillərin bu üsulla alınması əsasən pilotlu uçuşlar zamanı həyata keçirilir. Dolayı üsul kosmik şəkilləri planalma aparatları daşıyıcılarının Yer səthinə qayıtmadan almağa imkan verir. Bu zaman son təsvir göy cismindən qəbul olunmuş şüalar daşıyıcıda (həmçinin yerdə)yerləşdirilmiş optik, optik-elektron və radiotexniki qurğularda emal olunduqdan sonra fotoplyonka üzərinə qeyd edilir.

Kosmik şəkillərin fotoqrammetrik işlənməsi üsulu ilə növbədə planalma aparatının texniki xarakteristikası ilə təyin edilir.

Kosmik fotoplanalma zamanı fotoçəkdirmə seansı müddətində fotokameranın optik oxunun fəzada vəziyyətinin iki variantı tətbiq edilir. Bu variantlar planalmanın iki geniş yayılmış vəziyyətinə uyğundur: Paralel və konverqent

Planalma seansı zamanı fotokameranın optik oxunun paralel yerləşməsi, onun fəzada tədrici dəyişməsindənibarətdir. Hər bir konkret halda optik oxun isti-qamətinin seçilməsi müəyyən zaman anında hesablanmış trayektoriya üzrə həyata keçirilir. Məsələn, fotokameranın optik oxu planetin mərkəzinə ya seansın əvvəlin-də (axırında)-1ci və 3cü vəziyyət , ya da fotokamera daşıyıcısının perikey nöqtəsində -2ci vəziyyət istiqamətlənir.

Fotokameranın optik oxunun
konverqent vəziyyətində fotoplanalma fotoqrammetrik ölçmələrin dəqiqliyini artırmaq məqsədilə tətbiq olunur. Konverqent planalmanın çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, ərazi relyefinin yüksəkliyi artdıqca və stereoskopik ölçmələr zamanı konverqensiya bucağı böyüdükçə “ölü zonaların” əmələ gəlməsi mümkündür
Kosmik fotoplanalmanın aerofotoplanalmadan fərqi,kosmik

şəkillərin fotoqrammetrik işlənmə xüsusiyyətləri
Kosmik fotoplanalmanın həyata keçirildiyi şərait Yer səthinin aerofotoplanalma şəraitindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Bu baxımdan kosmik fotoşəkillər də aerofotoşəkillərlə müqayisədə bəzi fərqlərə malikdirlər.

İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, kosmik fotoplanalma 100 və 1000 kilometrlərlə yüksəklikdən aparılır. Deməli, kosmik fotoşəkillər aerofotoşəkillərə nisbətən daha kiçik miqyaslıdır. Bundan başqa fotoqrafiya (şəkilçəkmə) yüksəkliyi plan-alma seansı zamanı trayektoriya və göy cisminin qarşılıqlı yerləşməsi hesabına bö-yük hədlər arasında dəyişir.

Şəkilçəkmə yüksəkliyinin böyük qiymətlər arasında dəyişməsi ilə əlaqədar fotoşəkillərin uzununa örtülməsinin gözlənilməsinə qarşı tələblər artır. Sabit intervallı şəkilçəkmə planalması zamanı uzununa örtülmə faizi şəkilçəkmənin böyük yüksəkliyində maksimal qiymətə yaxın olacaqdır. Bu kəmiyyətin fotokamera daşıyıcısının planetin səthinə yaxınlaşdıqca azalması və minimal yüksəklikdə ən aşağı qiymətə malik olması müşahidə edilir. Deməli sabit intervallı şəkilçəkmə zamanı fotoplyonkanın böyük miqdarda işləməsi tələb olunur. Bunun qarşısını almaq üçün kosmik fotoplanalma zamanı elektron komanda verici cihazdan istifadə etmək daha məqsədə uyğundur. Bu cihaz sürətin və yüksəkliyin göstəricilərinə uyğun olaraq şəkilçəkmə intervalını dəyişir və şəkillərin daimi uzununa örtülməsini gözləyir.

Kosmik fotoplanalma zamanı fotoşəkillərin eninə örtülməsi peyk orbitindən fotoqrafiya zamanı mümkündür ki, bu da daşıyıcının uçuşu zamanı planetin dön-məsi hesabına növbəti dönmədə səthin qonşu zolağının fotoqrafiyasından ibarətdir. Bu zaman ekvator yaxınlığında eninə örtmə minimum, qütb yaxınlığında isə maksimum olacaqdır. Eninə örtmənin ekvator yaxınlığında lazımi həddə çatdırmaq üçün daşıyıcının orbit boyu fırlanma dövrünü planetin fırlanma sürəti ilə uzlaşdırmaq lazımdır.

Kosmik fotoplanalmanın daha bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, böyük uzunluqlu səthlərin fotoqrafiyası zamanı günəşin yüksəkliyinin dəyişməsi ilə əlaqədar uçuş trassı boyu işıqlanmanın dəyişməsini nəzərə almaq lazımdır. Bunun üçün daşıyıcıda ekspozisiyanı tənzimləyən avtomat qurğu olmalıdır.

Aeroşəkillərlə müqayisədə mühüm fərqlərdən biri də kosmik şəkillərin planet səthinin daha böyük sahələrini əhatə etmələridir. Bundan başqa fotokameranın daşıyıcısının Kermetik bölməsində yerləşməsi və foto təsvirin həndəsi qurulması nailyuminatorun təsiri nəzərə alınmalıdır

Aerofotoşəkillərin fotoqrammetrik işlənməsi zamanı onların xarici cəhətlənmə elementləri Qauss-Kryuger proyeksiyasına yararlı olan düzbucaqlı geodezik koordinat sistemində yerinə yetirilir. Sferik səthin müstəvi səthlə əvəz edilməsi mümkün olduqca bu metoddan istifadə edilir. Kosmik fotoşəkillərin fotoqrammetrik işlənməsi zamanı isə nöqtəni planetin fiqurunu təyin edən referens ellipsoid səthinə proyektləndirmək lazımdır. Bunun üçün xarici koordinat sistemi kimi planetosentrik koordinat sistemini götürmək lazımdır.

Şəkillərin fotoqrammetrik işlənməsinin birinci mərhələsi

fotosxemin montajından ibarətdir. Məlumdurki, fotosxem qisa

zaman anında göy cisminin səthi haqqında məlumat ve

rir və sonrakı fotoqrammetrik və kartoqrafik işlərin

layihəsini hazırlamağa imkan yaradır.

Kosmik planalma zamanı fotosxemin montajı ərazinin

relyefi, şəkillərin meyl bucağı və müxtəlif miqyaslılığı və həmçinin səthin sferikliyi üzündən çətinləşir. Şəkillərin miqyaslarının dəyişdirilməsi və eyni miqyasa gətirilməsi fototransformator vasitəsilə həyata keçirilir. Qeyd edək ki, kosmik şəkillərin fototransformasiyası yalnız analitik fototransformatorlarda yerinə yetirilir ki, bu da eyni zamanda sistematik səhvləri nəzərə almağa imkan verir.

Kosmik planalmanın təsərrüfatda tətbiqi

Kosmik fəzanın mənimsənildiyi illər ərzində elm və texnikanın, habelə kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində tətbiq edilmək üçün istər Yer səthinin istərsə də göy cisimlərinin böyük miqyasda kosmik planalması həyata keçirilmişdir. Yerin və onu əhatə edən atmosferin tədqiqi üçün orbital stansiyalardan, kosmik gəmilərdən və süni peyklərdən istifadə edilir. Bu uçuş aparat- larını bortlarında Yer səthinin müxtəlif spektr zonalarında planalması üçün televiziya və radiolokasiya sistemləri yerləşdirilmişdir.

Yer səthinin hər hansı bir sahəsinin eyni bir şəkli müxtəlif sahələrin mütəxəsislərində kosmik planalmanın əhəmiyyətinin artırır,onu rentabelli edir.

Kosmik fotoplanalmanın Yer səthi və göy cisimlərin kartoqrafiyası sahəsində əhəmiyyəti dəfələrlə qeyd edilmişdir. Əsasən kosmik planalmanın 1:1000.000 və daha kiçik miqyaslı xəritələrin tərtibində və yerləşdirilməsində rolu daha böyükdür. Kartoqrafiyada mövcud metod üzrə kiçik miqyaslı xəritələr iri miqyaslı xəritələrin əsasında, miqyasın kiçildilməsi və konturların generalizasiyası yolu ilə tərtib edilir.

Göy üzünün kosmosdan sistematik planalması metereoloqlara müxtəlif coğrafi rayonlarda meteoşəraitin dəyişməsinin fasiləsiz müşahidə etməyə və hava haqqında operativ proqnoz verməyə imkan verir.

Məlumdur ki, Dünya okeanının havanın formalaşmasına böyük təsiri vardır. Okean və dənizlərdə baş verən proseslərin öyrənilməsi, onların atmosferdəki proseslərlə əlaqəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu problemin həlli kosmik planalmadan istifadə etmədən qeyri mümkündür. Kosmik şəkillər əsasında su səthinin temperatur rejimi, çay sularının dənizlərdə yayılma məsafəsi, dəniz cərəyanlarının istiqaməti və s təyin edilir.

Buzlaqların televiziya və radiolokasiya planalması qütb dənizlərində gəmiçilik üçün geniş imkanlar açır. Belə şəkillər əsasında tərtib edilmiş fotoxəritələr üzrə buz massivlərindəki çatlar, gəmi karvanları üçün əhəmiyyətli olan şirin su sahələri təyin edilir.

Spektrin müxtəlif zonalarından alınmış kosmik şəkillər faydalı qazıntı yataqlarının proqnozlaşdırılması üzrə geoloji məsələlərin həllini sürətləndirir .Kosmik fotoplanalma həmçinin torpaq və bitki örtüyünün analiz və müşahidəsi işlərin vəziyyətini qiymətləndirilməsi ondan istifadə və s işləri olduqca yüngülləşdirir.

Kosmik planalmanın kənd təsərrüfatında və ətraf mühütün mühafizəsində də böyük əhəmiyyəti vardır. Şəkillərdə əkin sahələri, bağlar, otlaqlar müəyyən edilir və onların vəziyyəti qiymətləndirilir. Sənaye tullantıları ilə çikləndirilmiş yer və su səthi, atmosfer kosmik şəkillər əsasında öyrənilir və ekoloji proqnozlar verilir. Ümumiyyətlə isə kosmik planalma planetin kompleks öyrənilməsinə imkan verir.

Kadrın qurulmasının müddətindən və geometriyasından asılı olaraq planalma aparatlarını 3 tipə ayırırlar :

1.Kadr olanalma kameraları

2.Dəlikli planalma

3.Skayner planalma kameraları

Kadr planalma kameraları kadrın bütün nöqtələrinin fotoplyonkada eyni zaman anında çaxmağın işlənmə anında qeyd etməyə imkan verir. Alınmış şəkil vahid proyeksiya mərkəzinə və təsvirin düzgün həndəsi quruluşuna malik olur.

Dəlikli planalma kameralarında nöqtələrin təsviri fotoplyonka üzərinə ensiz dəlikdən keçməklə obyektiv tərəfindən proyektlənir.

Skayner planalması xüsusi kameralar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman təsvirin alınması ardıcıl həyata keçirilir , yəni hər bir nöqtə ayrı zaman anında qeyd edilir və ayrıca proyeksiya mərkəzinə malik olur. Skayner planalma növlərinə həmçinin televiziya və radiolokasiya planaalmasını da aid etmək olar.

.

Mövzu – 6.