Jo`rayeva A

Suktsinatdegidrogenazani  malonat  menen  básekili  ingibirlanishi.  Bunda 

suktsinat - substrat (joqarıda ); malonat - ingibitor (tómende). 

1. 3. Fermentlerdiń klassifikaciyası hám xarakteristikası. Fermentlerdiń 

ámeliyatda dári- dárman retinde qollanılıwı 

Fermentlerdiń  klassifikaciyası  hám  atalıwı.  Házirgi  waqıtta  fermentlerdi  eki 

qıylı  ataw  qabıl  etilgen:  jumısshı  hám  sistematik.  Fermentlerdiń  jumısshı 

yamasa  rasional  atı  enzim  tásir  etetuǵın  element  (substrat)  yamasa  reakciya 

atınıńń  aqırına  aza  qosımshasın  qosıw  menen  dúziledi.  Sonlıqtan  aza  menen 

tawsılatuǵın sózler, álbette, málim bir ferment atınıń yadǵa saladı. Mısalı, belok 

(protein)  ni  bólekleytuǵın  ferment  - proteinaza, gidrolizni tezlatuvchi ferment  - 

gidrolaza, oksidleytuǵın ferment 

-  oksidaza dep aytıladı. Soǵan uqsas kraxmal (amylum), may (lipos), glikozid, 

qıshqılanıw,  sidikchil  (urea)  ga  tásir  etiwshi  fermentler  amilaza,  lipaza, 

glikozidaza,  qıshqılanıwaza,  ureaza  dep  ataladı.  Ayırım  fermentlerdiń  ilimiy 

ádebiyatlarǵa kirip  qalǵan  trivial  (tariyxıy  )  atları  da  saqlanǵan,  mısalı  pepsin, 

tripsin, papain hám basqalar. 

Fermentlerdiń  sistematik  atalıwı  salıstırǵanda  quramalılaw.  Bunda  fermenttiń 

ulıwma  klassifikaciyası  onıń  ximiyalıq  dúzilisi  yamasa  bioximiyalıq 

wazıypasına, yaǵnıy ferment tásir etetuǵın reakciya xarakterine, katalizlaydigan 

ximiyalıq  reakciya túrine,  substrat  nomiga  aza  qosımshası  qosılǵan  jıyındı  at 

menen ataladı : 

L-laktat : NAD+ → Oksidoreduktaza 

I substrat II substrat  ximiyalıq ózgeris túri 

Ferment katalizlaydigan reakciyaǵa  muwapıq klassifikaciyalanganda uziladigan 

baǵlar  hám  kóshiriletuǵın  gruppalar  xarakterin  yamasa  ferment  tásir  etetuǵın 

substratlarning  ximiyalıq  tábiyaatın  tiykar  etip  alınadı.  Sistematik  at  tek  jaqsı 

úyrenilgen fermentlerge beriledi. 

Házirgi  waqıtta  fermentlerdiń  dúnya  boyınsha  qabıl  etilgen  ulıwma 

klassifikaciyası  hám  indeksasiyasi  bar.  Xalıq  aralıq  Bioximiyagarlar  jámiyeti 

assambleyası  tárepinen  1961  jılı Moskvada  maqullangan  klassifikaciyaǵa  kóre 

---

22 

 

barlıq fermentler 6 klasqa bólinedi. 1961 jıldan baslap ferment nomenklaturasiga 

ózgertiw  kiritilip,  keyingi  maǵlıwmatlar  menen  toltırıp  barıw  ushın  turaqlı 

komitet dúzilgen. 

6 klasqa bólistirilgen ferment qatań belgilengen tártip nomerine iye: 

1. Oksidoreduktazalar 

4. Liazalar 

2. Transferazalar 

5. Izomerazalar 

3. Gidrolazalar 

6. Ligazalar 

(sintetazalar) 

Hár bir klass atı ferment katalizlaydigan reakciya túrin belgileydi. Buǵan qaray 

ferment  qatnasıwında  baratuǵın  reakciyalar  da  6  túrden  ibarat.  Klasslar  kishi 

klasslarǵa,  olar  bolsa  óz  gezeginde  eń  kishi  klasslarǵa  bólinedi.  Kishi  klass 

ferment tásir etetuǵın substratning ximiyalıq toparı tábiyaatın anıqlasa, eń kishi 

klass  ferment  tásir  kórsetetuǵın  substrat  baǵınıń  tábiyaatın  yamasa  reakciyada 

qatnasatuǵın akseptor tábiyaatın jáne de anıqlawtiradi. 

Klassifikaciyalaw  sistemasında  hár  bir  ferment  ushın  noqatlar  járdeminde 

ajıratılǵan, 4 kodlı sandan ibarat arnawlı shifr beriledi, mısalı : 

                 Laktatdegidrogenaza.  1.  1.  27 

Klas tartip nomeri 

  

 

Kishi klas  

 

   

Kenje klas 

  

  

Kenje klasdag’i tartip nomeri 

Fermentlerdiń klasslarǵa bóliniwi hám olardıń  klassifikaciyası.   

1.  Oksidoreduktazalar  -  oksidleniw  -qaytarılıw  reakciyaların  katalizlaydigan 

fermentler.  Bul  klasqa  barlıq  degidrogenazalar,  oksidazalar,  qıshqılanıwazalar, 

citoxromreduktazalar  kiredi.  Oksidoreduktazalar  17  kishi  klasqa  bólinedi. 

Oksidoreduktazalar  tásirinde  oksidlenetuǵın  substrat  vodorod  donori  retinde 

qaraladı.  Usınıń  nátiyjesinde  bul  klass  fermentleri  degidrogenazalar  yamasa 

reduktazalar  dep  aytıladı.  Eger  kislorod  akseptor  wazıypasın  o'tasa  oksidaza 

termini  qollanıladı.  Bul  fermentlerdiń  sistematik  atı  tómendegishe  dúziledi: 

donor:akseptor  - oksidoreduktaza. 

Oksidoreduktazalar vodoroddıń kóshiriliwi, elektronlardıń tasılıwı ; molekulyar 

kislorod,  gidroperoksid  hám  basqa  oksidleytuǵın  elementlar  menen 

oksidleniw reakciyalardı  kataliz  etedi.  Ayırım  fermentlerdiń  atı  tómendegishe 

dúziledi:  donor (gruppanı  beretuǵın  ) hám akseptor  (gruppanı  qabıl  etip 

alıwshı  )  oksidoreduktaza. Mısalı, alkogol : NAD - oksidoreduktaza; L-

aminokislota ; O2 - oksidoreduktaza. Oksidoreduktazalar 

tásir etetuǵın 

ximiyalıq baǵlar  hám  molekulalar (donor) xarakterine qaray kishi klasslarǵa 

hám hár bir kishi klass akseptor xarakterine qaray eń kishi klasslarǵa bólinedi. 

Oksidoreduktazalar-  fermentlerdiń eń úlken  klası  bolıp tabıladı. 

Oksidoreduktaza wákilleri, tiykarınan, tómendegi gruppalarǵa kiredi: 

---

23 

 

Degidrogenazalar - substrat oksidleniwinde vodorod (proton hám elektron ) 

ajratılıwı (degidrogenlanish) menen baratuǵın barlıq reakciyalardı katalizlaydi. 

Donordan ajralıp shıǵıp atırǵan vodorod túrli akseptorlarga kóshiriledi: 

H 

H 

R 

+  R¹

1

 

R + R¹ 

H 

H 

Vodorod  aktseptori  retinde  kóbinese  NAD  hám  NADF  qatnasadı.  NAD  hám 

NADF  dıń  oksidlengen  formasın  -  NAD+  hám  NADF+,  vodorod  atomlari 

qosılǵannan keyin qaytarılǵan  koefficiyentin NADH +  H+ hám NADFH +  H+ 

formasında ańlatıw qabıl etilgen. Mısalı : 

Alkogol + NAD+ Aldegid + NADH + H+ 

Oksidazalar - eger  vodorod donordan tikkeley kislorodqa kóshirilse, reakciyanı 

katalizlovchi fermentke oksidaza dep ataladı. Olar qatarına aldegidoksidaza 

glyukozooksidaza,  aminokislotalar  oksidazalari  hám  birpara  basqa  flavinli 

fermentler kiredi. Mısalı : 

α-aminokislota + O

2

 → 2-oksikislota + NH

3

 + H

2

O

2

 

Citoxrom  -  oksidleniw-qaytarılıw  reakciyalarında  elektron  tasıw  wazıypasın 

atqaratuǵın fermentler. Mısalı, citoxromoksidaza eletkronni 

citoxromdan  molekulyar  kislorodqa  kóshiredi.  Quramında  gem  saqlawshı 

qıshqılanıwaza  hám  katalaza  dem  alıw  procesiniń  qosımsha  fermentleri 

esaplanadı.  Olar  oksidlanishdan  payda  bolǵan  uwlı  zatlı  H2  O2  -  elementtı 

zıyansizlentiredi.  Bul  wazıypanı  orınlawda  qıshqılanıwaza  substrat  vodorodın 

gidroperoksidga kóshiredi. 

H 

R   

+ H

2

O

2

 → 2 H

2

O + R 

H 

Katalaza bolsa gidroperoksidning suw hám molekulyar kislorodqa bólekleniwin 

tezlatadi: 

2 H

2

O

2

  → 

2 H

2

O + O

2

 

2. Transferazalar túrli ximiyalıq gruppalar hám qaldıqlardıń  bir substrat (donor) 

den basqası (aktseptor) ga kóshirilishini katalizlaydi. Transferazalar kóshiretuǵın 

gruppalar  qurılısına  qaray  8  kishi  klasqa  bólinedi.  Olar  kóshiretuǵın  radikallar 

tábiyaatı hár túrlılıǵı sebepli bul klasqa kiretuǵın fermentlerdiń áhmiyeti hám sanı 

jıl sayin artıp barıp atır. Transferazalar amino, fosfat, metil, sulfgidril gruppaların, 

kislota,  glikozil,  aldegid  hám  keton,  bir  uglerodlı  qaldıqlardıń  kóshirilishini 

támiyinlep, 

kópshilik 

metabolik 

processlerde 

qatnasadı. 

Transferaza 

fermentleriniń  sistematik  atı  tómendegishe  dúziledi:  donor-  aktseptor  - 

kóshiriletuǵın gruppa - transferaza. Mısalı, ATF: atsetat- fosfotransferaza; atsetil-

KoA; L-glutamat-N- atsetiltransferaza hám taǵı basqa. 

---

24 

 

Transferazalar  da  oksidoreduktazalarga  uqsas  keń  tarqalǵan  fermentler  bolıp 

tabıladı. Olar hár qıylı elementlardıń óz-ara ózgeriwi,  monomerlar sintezi, tábiy 

hám jat birikpelerdi zıyansizlantirilishida qatnasadı. 

Transferazalar klasına tómendegi tiykarǵı ferment gruppaları kiredi: 

Aminotransferazalar  (transaminazalar)  -  NH2  toparın  bir  elementtan  ekinshi 

elementqa kóshiredi: 

R 

R

1

 

R 

R

1

 

H – C – NH

2

  + C = O 

C = O + H –C – NH

2

 

COOH 

COOH 

COOH 

COOH 

Fosfotransferazalar - fosfat toparın bir molekuladan ekinshi molekulaǵa 

kóshiriwshi fermentler, olar bir neshe túrdegi reakciyalardı katalizlaydi. Mısalı, 

fosfat qaldıg'ini fosfatli makroergik birikpeden basqa birikpelerge kóshiriwshiler 

(kinazalar), makroergik bolmaǵan birikpeler quramındaǵı fosfat qaldıg'i ornın 

ózgertiriwshi fermentler - fosfomutazalar hám nukleotidil transferazalar: 

R – H

2

PO

3

 + R

1

H 

RH + R

1

 – H

2

PO

3

 

 

Atsiltransferazalar (transatsilazalar) - atsil (karbon kislota qaldıg'i) ni koenzim A 

qatnasıwında kóshiriwshi fermentler. Reakciyanıń ulıwma kórinisinde 

tómendegishe: 

R – C – R

1

 + R

11

 – H 

R – C – R

11

 + R

1

H 

 

 

Glikoziltransferazalar - qant qaldıqların túrli aktseptorlarga kóshiredi. 

Metiltransferazalar  - 

donordan 

metil 

gruppanı

 

kóshiriw 

arqalı  biologiyalıq metillashda qatnasadı. 

Transaldolaza 

hám 

transketolazalar 

- 

transketolaza 

glikoaldegidni, 

transaldolaza  bolsa  dioksiatsetonni  bir  aldegiddan  ekinshi  aldegidga  kóshiredi. 

Hár  eki  ferment  fotosintez  processinde,  pentoza  fosfatlarning  oksidlanishli 

almasinuvlarida zárúrli rol oynaydı. 

2. Gidrolazalar - molekula ishki baǵlarınıń gidrolitik bólekleniwin tezlatadi. 

Bular 11 kishi klasslarǵa - quramalı efirlar, glikozidlar, beloklar, peptidlar, 

amidlarni bólekleytuǵın fermentlerge bólinedi. 

 

R–CH–CO–NH–CH–COOH