KirkçEŞme tesisleri

KRİKOR LUSAVORİÇ (SURP) KİLİSESİ

Beyoğlu İlçesi'nde, Karaköy'de, Sakızcı-lar Sokağı'nda, no. 3'tedir. İstanbul'daki en eski Ermeni kilisesidir.

Kilise hakkındaki en eski bilgilere bazı elyazmalarında rastlanmaktadır. Keşiş Asdvadzadur'un 1360'ta kaleme aldığı dilbilgisi yazmasında, bu kiliseden Surp Sar-kis adıyla bahsedilmektedir. Isdepanos tarafından 136l'de tekrar kâğıda dökülen bir başka elyazmasında da aynı isim kullanılmaktadır. Kilisenin resmi kayıtlarda adının Ermenicedeki Sarkis isminin değiştirilmiş hali olan Cercis olmasını da dikkate alan araştırmacı Kevork Pamukciyan, Surp Sarkis'in günümüzdeki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'nin yerindeki kilise olduğunu savunur.

Armaş (bugün Akmeşe, İzmit) Manastırı elyazması koleksiyonuna ait 1769 tarihli bir yazmada, Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'nin yapım tarihi 1391 olarak gösterilmektedir. Aynı kayıtta Teotoros'un baş-patrikliği döneminde Kefe'den İstanbul'a gelen Goms (veya Gozmas) adlı bir kişi Galata'da Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'ni yaptırır. Aved adlı bir demirci ustası da Surp Haç Şapeli'ni inşa ettirir. Buna rağmen Erem-ya Çelebi Kömürciyan ve önderliğindeki birçok tarihçi, 1391 tarihini kilise arsasının alınış tarihi olarak kabul ederler. Daha sonra bulunan birçok kanıtla kilisenin inşa tarihinin 1431 olduğu kesinleşir. Kilisede bulunan biri haçkar, diğeri ise Aziz Bakire Meryem ile Isa tasvirleri nakşedilmiş, iki kitabeli taş 1431 tarihini taşımaktadırlar.

Eldeki kayıtlarda 15. ve 16. yy'da, Ma-ğakya Apeğa'nın yazdığı kitabenin dışında, bir kayda rastlanmamıştır. 1635'te dönemin sözü geçen Ermenilerinden Şahin Çelebi'nin girişimleri sonucu Sadrazam Bayram Paşa'nın izniyle, Patrik Kayserili Kri-kor'un naaşı kilise duvarlarından birinin altına defnedilir. Gezgin Polonyalı Simeon, İstanbul'u ziyareti sırasında Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'ni de gezer ve kilisenin yapısı hakkında seyahatnamesinde bilgi verir. Antoine Galland(^) l672-l673'te kaleme aldığı seyahatnamesinde kilisenin üç bölümden oluştuğunu yazar.

7 Nisan 1660 Galata yangınında kilise hasar görmeden kurtulur. Sarkis Tıbir

Saraf-Hovhannesyan'a göre kilise, 10 Temmuz 1731'de Galata'da çıkan yangında büyük hasar görür. Harap olan kilisenin onarımı için Patrik Bitlisli IX. Hovhannes Golod^) Sadrazam Ali Paşa'nın yardımıyla I. Mahmud'dan 15 Aralık 1732 tarihli izni elde eder. Üç ay gibi kısa bir sürede tamamlanan onarım işlerini hassa mimarı Kayserili Sarkis Kalfa yürütür. Saraf-Hov-hannesyan ve İnciciyan'a göre kilisenin iç duvarlan Kayserili ressam Yesayi tarafından yapılan resimlerle süslenir. Kilisenin bu büyük onarımının giderleri saray bezir-gânbaşısı ve İngiliz Elçiliği çevirmeni Eğinli Seğpos (veya Seğpesdros), Amira Ye-revanentz ve Patrik Bitlisli Hovhannes Go-lod tarafından karşılanır. Bu onarımın sonunda, Aziz Krikor Lusavoriç yortusunda (10 Mart 1733) Patrik Hovhannes Golod tarafından meshedilerek ibadete açılır. Patrik Hovhannes Golod, 12 Şubat 1741'de vefat edince bu kiliseye yaptığı maddi ve manevi yardımlarından dolayı ve vasiyeti gereği naaşı ana giriş kapısının güneyine defnedilir.

7 Şubat 1771'de meydana gelen büyük bir yangında kilise hasar görür. Surp Haç ve Surp Garabed kiliseleri ise tümüyle kül olur. Anlaşmazlıklar nedeniyle 28 yıllık bir beklentiden sonra gerçekleştirilen onarımın (başlangıcı 12 Eylül 1799) mimarlığını hassa mimarı Minas Kalfa üstlenir. Sekiz hafta gibi kısa süreli bir onarımdan sonra "hayranlık uyandırıcı" bir görünüme bürünen kilise, 13 Kasım 1799'da Patrik Tani-el tarafından meshedilerek ibadete açılır. Kilise 1834 yazında bir tamirat geçirdikten sonra 11 Aralık 1834'te takdis edilerek ibadete açılır. Kilise 1888'de bir şekil değişikliği geçirir. Üç kilise (Merkezi, Surp Haç ve Surp Garabed) birleştirilir, aradaki duvarlar kaldırılır, cephe geri çekilir.

İstanbul'da ilk kez çoksesli koro kavramı bu kilisede başlamıştır. 1906'da Le-von Çilingiryan'ın yönetiminde kurulan koro, ayinde üç sesli olarak okur.

Karaköy'ü Tophane'ye bağlayan Keme-raltı Caddesi'nin genişletilmesi sırasında istimlak sahası içerisinde kalan kilisenin, 1958'de önce bir bölümü, daha sonra tümü yıkılır. Mimar Bedros Zobyan'ın hazırladığı planlar üzerine yeniden inşa edilen kilise, 25-26 Ağustos 1965'te Patrik Yozgatlı Şınorhk Kalustyan(~0 tarafından takdis e-dilerek ibadete açılır.

Mimari: Kilisenin bugünkü şekli karakteristik Ermeni kilise mimarisine son derece uygundur. Doğu-batı yönünde kurulmuş olan plan gereği kilisenin girişi batıdandır.

Batı yönünden girişe bitişik inşa edilmiş olan çan kulesi (4,40x4,80 m) Ermeni kilise mimarisi stilindedir. Dört ayak üzerinde yükselen çan kulesinin ayaklarının arasından (kuzey, güney ve batı yönlerinden) dörder rıhtla çıkılarak, kiliseye girilir. İki katlı olan ve çatı örtüsü bakımından da kilise gibi kubbeli ve geleneksel külah çatılı çan kulesi kilise ile tam bir uyum içerisindedir.

Çan kulesinden sonra, ana kapıdan kilisenin narteksine girilir. 4,50x6,50 m'lik

bir alana yayılmış olan narteksin dört köşesinde birer kolonla kuzey-güney doğrultusundaki kemerleri, bunlarla da verna-dun'u (galeri kat) taşır. Narteksin kuzey ve güneyindeki merdivenlerle bodrum kattaki Surp Amenapırgiç Şapeli'ne inilir. Güneydeki merdivene güney yönünden verilen girişle vernadun'a çıkış sağlanır. Narteks-ten hemen sonra 10,10 m genişliğindeki ve 14,20 m uzunluğundaki nef gelir. Nefte her bakımdan tam anlamıyla bir simetri vardır. Dört köşede bulunan çeyrek kolonlar, kuzey ve güney duvarlarındaki ikişer yarım kolon, pencereler bu simetrinin ayrılmaz parçalarıdır.

Nefteki ana kolonlar üzerine oturan kemerler, kilisenin merkezi kubbesini taşırlar. Cumhuriyet döneminde inşa edilen sayılı kiliselerden biri olan Surp Krikor Lusa-voriç'in, kubbeli dört-beş Ermeni kilisesi içerisinde özel yeri vardır. Bunun yanında kubbe örtüsü bakımından, İstanbul'daki gatoğige'li (külah örtü) bir-iki Ermeni kilisesinden başlıcasıdır.

Kemer ve pandantifler üzerine oturan kubbenin yapıya birleşimi, yapıya kendine has bir hareketlilik sağlamaktadır. Sekizgen planlı başlayan kubbenin silindiri (tambur), onaltıgene dönerek, önce çokke-narlı yükselir, daha sonra yarı küresel yüksek kubbeyi oluşturur. Kubbenin doruğu yer kotundan 23 m yüksektir.

Nefteki ikinci yarı kolonlar arasındaki, yerden bir basamak yükseklikteki "tas", ahşap korkulukla başlar ve "pem" bölümüyle son bulur. Kilisenin doğu ucunda, yerden 1,05 m yükseklikte "pem" bölümü yer alır. Kuzey ve güney uçlarından dörder rıhtla çıkılan pem'in merkezinde ana ab-sid ve sunak yer alır.

Absidin iki yanında, yerden bir rıht yükseklikteki sahanlıklardan sonra, kemerli kapılarla iki odacığa girilir. Bunlardan güneydeki Surp Isdepanos'a (St. Stephan) atfedilmiş, kuzeydeki ise vaftizhane olarak kullanılagelmiştir. Bu odalar, absidin arkasındaki geçitle birbirine bağlanırlar. Yarı dairesel planlı ana absidin çevresi boyunca, yine yarı dairesel planlı altı adet niş a-çılmıştır. Bunlardan dördü dekoratif olarak kullanılmış, diğer ikisi ise kutsal ekmeği, şarabı ve bazı özel kitapları saklamaya ayrılmıştır. Absidin doğu ucundaki kapı i-se, arkadaki geçide açılır.

Kilisenin bodrumu Surp Amenopırgiç'e (Aziz Kurtarıcı: İsa Mesih) ithaf edilmiştir. Narteksin kuzey ve güneyindeki merdivenlerle inilen bodrum, çan kulesinden nefin ilk çeyreğine dek uzanır. Çan kulesinin altı, Patrik Bitlisli Hovhannes Golod'un kabrine ayrılmıştır. Merkezdeki mezarın yan tarafına, Patrik Krikor'un kemikleri de gömülmüştür. Bodrumun merkezi kısmı (5,50x6,50 m) nef olarak göz önüne alınabilir. Bu bölümün güneyine konan küçük sunak ve resim, istimlakler sırasında yıkılan Halıcıoğlu'ndaki Surp Isdepanos Ki-lisesi'nindir.

Nefin önünde, kuzey-güney yönündeki iki kolondan sonra sunaklar bölümüne girilir. Buradaki merkezi sunak Surp Ame-napırgiç'e (AzizKurtancı), kuzey ve güneydeki sunaklar ise İsa Mesih'in öğrencilerinden, Ermenilere Hıristiyanlığı ilk vaaz eden Surp Tateos (Aziz Taday) ve Surp Par-toğomeos'a (Aziz Bartalmay) ithaf edilmişlerdir.

Kilisenin aydınlanması ilgi çekicidir. Geleneksel Ermeni kilise mimarisi kurallarını bozmamak için pencereler çok dar ve